Version classiqueVersion mobile

ΕΥΨΥΧΙΑ. Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler

Tome I

Τo Byzantio mhπως αναγνωρισε την Αρμενια των βαγρατιδων ως βασιλειο;

Ηratch Μ. Βartikian

Texte intégral

1Μετά τήν δεύτερη διαίρεση τῆς Ἀρμενίας μεταξύ τοῦ Βυζαντίου καί τῆς Περσίας τῶν Σασσανιδῶν (591) τό μεγαλύτερο τμῆμα τῆς χώρας μπῆκε στά πλαίσια της αυτοκρατορίας. Τήν ἐποχή τῆς άραβοκρατίας στήν Αρμενία άν καί τά εδάφη της παρουσίαζαν μιά ἐπαρχία τοῦ Χαλιφάτου, τό Βυζάντιο συνέχιζε νά θεωρεί αὑτά δικά του, καί őταν ἀπό τό μισό τοῦ Θ' αιῶνα τό άστρο τοῦ Χαλιφάτου σιγά σιγά έσβηνε, τό Βυζάντιο ἐπεδίωξε νά τά συμπεριλάβει στή σφαίρα τῆς ἐπιρροῆς του. Στήν ἀρχή ή αὑτοκρατορία ᾖταν ἀναγκασμένη νά ἐνδώσει στή δημιουργηθεῖσα στήν Ἀρμενία πολιτική κατάσταση, νά ἀναγνωρίσει τό γεγονός τῆς ύπαρξης σειρᾶς πριγκηπάτων. Τό μεγαλύτερο άπό αὑτά ᾖταν τό κράτος τῶν Βαγρατιδῶν τοῦ Σιράκ μέ ἐπικεφαλᾖ τόν ἃρχοντα τῶν ἀρχόντων, πού τήν 26η Αὑγούστου τοῦ 884 óνομάσθηκε βασιλεύς πάσης Ἀρμενίας.

  • 1 Στεφανου του Ταρωνιτη, ὀνομαζόμένου Ασολικ, Οἰκουμενική 'Ιστορία, Άγία Πετρούπολη 1885, σ. 157 (στά (...)
  • 2 Αυτόθι, σ. 159.

2Ή βυζαντινή αὑτοκρατορία, πιθανόν, τότε ἀναγνώρισε τό κράτος τῶν Βαγρατιδῶν τοῦ Σιράκ, ἃν και δέν έχουμε λόγους νά απορρίψουμε őτι τό Βυζάντιο θά εἷχε συνάψει πολιτικές σχέσεις πιό πριν, őταν κύριος τοῦ Σιράκ ᾖταν ό ργών τν ρχόντων. Τό κύριο ζήτημα őμως εἶναι ἄλλο. Ή αὑτοκρατορία τό 884/885 ἀναγνώρισε τό ἀρμενικό κράτος τοῦ Σιράκ ώς τί, πριγκηπᾶτο ἢ βασίλειο, τήν κεφαλή τοῦ κράτους ώς ρχοντα τν ρχόντων ἢ ώς βασιλέα; Ἀπό τούς ἱστορικούς τῆς μεσαιωνικῆς Αρμενίας ό πιό ἐγγύς τῶν γεγονότων κείμενος καί ἀξιόπιστος γιά τήν διασαφήνιση τοῦ ζητήματος, φυσικά, εἶναι ό καθολικός (πατριάρχης) 'Ιωάννης ό Ε' άπό τό Δρασχανακέρτ (898-929). Σ' αὑτόν θά άναφερθοῦμε λίγο μετά. 'Eδῶ νά σημειώσουμε őτι ό γράψας ἒναν αἰῶνα μετά τά γεγονότα Στέφανος ό Ταρωνίτης δείχνει őτι ή παλινόρθωση τοῦ ἀρμένικοῦ βασιλείου ἒγινε «διά χειρός τοῦ Ἀσωτίου τοῦ Βαγρατίδη, ἐπί τῶν ήμερῶν καί διά τῆς συναινέσεως τοῦ βασιλέως τῶν Ελλήνων Βασιλείου»1. Μέ συναίνεση τοῦ βυζαντινοῦ αὑτοκράτορα βασίλεψε καί ό Σμπάτ ό Α', γιός τοῦ Ἀσωτίου2.

3Τό γεγονός αὑτό μαρτυρεῖ μόνον καί μόνον őτι τό Βυζάντιο δέν ᾖταν κατά τῆς παλινόρθωσης τοῦ ἀρμένικοῦ κράτους, αὑτό őμως δέν σημαίνει őτι ή αὑτοκρατορία ἀναγνώριζε τήν κεφαλή αύτοῦ ώς βασιλέα μέ τήν βυζαντινή ἔννοια τοῦ őρου.

  • 3 Μεγαλου Βαρδανη απο το Μπαρτζρμπερτ, Οἰκουμενική 'Ιστορία, Μόσχα 1861, σ. 117 (στά ἀρχαῖα ἀρμενικά) (...)
  • 4 Κυριακου απο το Καντζακιο, Ιστορία τς 'Αρμενίας. 'Επιμέλεια Κ. Α. Μελικ-Οχαντζανιαν, Έρεβάν 1961, (...)

4Ή μετά σαφηνειας ρητή μνεία τοῦ γεγονότος άπαντᾶ στά ἔργα τοῦ Βαρδάνη άπό τήν Ανατολή καί τοῦ Κυριάκου άπό τό Καντζάκιο, Αρμενίων ιστορικῶν, γραψάντων őμως τέσσαρες αιῶνες μετά. Ό Βαρδάνης γράφει őτι ὁ άμερμουμνῆς (χαλίφης) «στέλνει [στόν Ἀσώτιο Α'] στέμμα, άλουργίδα καί ἴππους. Τό ἴδιο στέλνει καί αυτοκράτωρ Βασίλειος»3. Παρόμοια σημειώνει καί ό Κυριάκος άπό τό Καντζάκιο: «Μετά τήν αποστολή τοῦ ἰσμαηλιτικοῦ στέμματος, στέλνει καί αὑτός»4, ό Βασίλειος.

  • 5 Μ. Τcηαμτcηιαν, 'Ιστορία τς 'Αρμενίας, τ. Β', Βενετία 1785, σ. 703 (στά άρχαῖα ἀρμενικά). Μ. Οrμαν (...)

5Ή φράση αὑτή στά έργα τῶν ἀρμενολόγων σάν κυλιόμενη χιονοστιβάδα έλαβε ἀπίστευτες διαστάσεις. Κατ' αὑτούς, συνελόντι ειπεῖν, ή βυζαντινή αὑτοκρατορία ἀναγνώρισε τήν Αρμενία ὡς βασίλειο, τόν ηγεμόνα της ώς βασιλα5.

  • 6 Κατά πᾶσαν πιθανότητα, ἀναγνώρισης τοῦ βυζαντινοῦ αὑτοκράτορα ὡς κυρίου τοῦ 'Ασωτίου.
  • 7 Ν. Αdοντζ, Ή δόξα τν Βαγρατιόν. 'Ιστορικές μελέτες, Παρίσι 1948, σ. 86 (στά αρμενικά). Οί ὑπογραμ (...)

6Ό Ν. Adontz στά δεδομένα τῶν μεταγενεστέρων μεσαιωνικῶν ιστορικῶν γιά λήψη τοῦ Ἀσωτίου στέμματος άπό τόν Βασίλειο, δέν δίνει σημασία. Αναφερόμενος στή μνεία περί τῆς ἀποστολῆς άπό τόν χαλίφη Μουτάμιντ στόν Ἀσώτιο στέμματος καί τῆς στέψης αύτοῦ, ό Αdontz γράφει: «ό αὑτοκράτωρ Βασίλειος ἒσπευσε νά ἐξασφαλίσει τήν ἐπίτευξη τοῦ Ἀσωτίου, συνάψας μ' αὑτόν σύμφωνο ερήνης, ποτέλχιας6 καί φιλίας, νομάσας ατόν τέκνον άγαπητόν, καταστήσας ατόν κοινωνόν άπάσης τς βασιλείας το κράτους του». Ή σημασία τῶν τελευταίων λέξεων - γράφει ό Αdοntz - εἶναι νά πάρει τόν Ἀσώτιο κάτω άπό τήν προστασία τῆς αὑτοκρατορίας7.

  • 8 Κ. Ν. Υuζβαsηιαν, 'H 'Αρμενία τῆς ἐποχῆς τῶν Βαγρατιδῶν ἀπό τήν ἃποψη τοῦ διεθνοῦς δικαίου, Ίστορικ (...)
  • 9 Κ. Ν. Υuζβαsηιαν, Τά ρμενικά κράτη τς εποχς τν Βαγρατιδν καί τό Βυζάντιο, Θ '-ΙΑ ' αἰῶνες, Μόσ (...)

7Τό ζήτημα μελέτησε ιδιαιτέρως καί έμπεριστατωμένως ὁ Κ. Ν. Υuzbashian, ὁ ὁποῖος δικαίως τά δεδομένα τοῦ Βαρδάνη καί τοῦ Κυριάκου γιά ἀποστολή στόν Ἀσώτιο στέμματος άπό τόν Βασίλειο θεωρεῖ «ὑποθέσεις μεταγενέστερης ἐποχῆς, πού άναφάνηκαν κάτω άπο τήν ἐπίδραση ἀναμνήσεων γιά τά ἀραβικά στέμματα»8, ἄν καί στή δημοσιευθεῖσα προσφάτως μονογραφία του δέν ἐπιμένει στήν ἰδέα αὑτή καί δέν ἀποκλείει τήν ὕπαρξη τῆς «πράξης αὑτῆς»9.

  • 10 G. Ostrogorsky, Ηistoire de l'État byzantin, Paris 1956, p. 265.
  • 11 Ή ἱστορία το Βυζαντίου, τ. Β', Μόσχα 1967, σ. 191 (στά ρωσικά).

8Περαιτέρω θά γίνει λόγος γιά τό ἀβάσιμο τῆς γνώμης αὑτῆς, άλλά θεωροῦμε ἀναγκαῖο νά σημειώσουμε ἐδῶ, őτι ἐάν τούς Ἀρμενίους καί ξένους ἀρμενολόγους μποροῦμε κάπως νά δικαιολογήσουμε, ἒχοντας ύπ' ὃψη τό ὃτι αὑτοί δέν εἶναι βυζαντινολόγοι, δέν εἶναι δυνατόν νά κάνουμε τό ἳδιο σχετικά μέ μερικούς γνωστούς βυζαντινολόγους. Ό G. Ostrogorsky, π.χ. γράφει: «Ό Ἀσώτιος ό Α' ναγνωρίστηκε βασιλεύς ἀπό τόν χαλίφη (885), ὡς καί πό τόν βυζαντινό ατοκράτορα (887)10.» Ή γνώμη αὑτή ἐπαναλαμβάνεται στόν Β' τόμο τῆς 'Ιστορίας το Βυζαντίου, τῆς Ἀκαδημίας 'Επιστημῶν τῶς ΕΣΣΔ: «Ό άντιβασιλεύς τοῦ χαλίφη τό 886 ἔβαλε στέμμα ἑπί τῆς κεφαλῆς τοῦ Ἀσωτίου τοῦ Βαγρατίδη, ἀναγνωρίσας τήν ὔπαρξη τοῦ ἀρμένικοῦ βασιλείου [...]. Ό Βασίλειος ό Α' ἐκ μέρους του τοῦ ἔστειλε στέμμα11

  • 12 Ατόθι, σ. 157.

9Στόν αὑτό Β' τόμο τῆς 'Ιστορίας το Βυζαντίου, ὅμως δικαίως ἀναφέρεται ὃτι «ό θεῖος αὑτοκράτωρ ἐθεωρεῖτο ό κύριος τῆς Οἰκουμένης. Αὑτός ᾖταν ό μόνος ἀληθινός κύριος. Όταν őλοι οί ἂλλοι δυνάστες ᾖταν παρά μόνον άρχοντες, κυβερνήτες. Ή βυζαντινή πολιτική θεωρία ἐπί πολύ χρόνο δέν συμφωνοῦσε νά ἀποδώσει τόν τίτλο τοῦ βασιλέως στούς ἀπογόνους τοῦ Καρόλου τοῦ Μεγάλου12

  • 13 Ιωαννη Καθολικου απο το Δρασχανακερτ, 'Ιστορία τς 'Αρμενίας, Τιφλίδα 1912, σ. 139 (στά ἀρχ. ἀρμενι (...)
  • 14 Ατόθι, σ. 140, 285 (γαλ. μετάφραση, σ. 126).

10Ποιóς μποροῦσε νά εἶναι καλλίτερα ἀπό ὃλους ἐνήμερος, παρά ό σύγχρονος τῶν γεγονότων καί παίξας τόν κύριο ρόλο πατριάρχης καί ἱστορικός 'Ιωάννης άπό τό Δρασχανακέρτ; Αὑτός, πράγματι, ἀνέβηκε στόν πατριαρχικό θρόνο 14 χρόνια μετά τή στέψη τοῦ Ἀσωτίου τοῦ Α' (898-929), άλλά είναι ἀπίθανο τότε νά ᾖταν ἁπλῶς μοναχός ἢ ἱερεύς ἢ μακράν τῆς πολιτικῆς ιστάμενο πρόσωπο. Αὑτός ᾖταν ὑψηλοῦ βαθμοῦ ἱερωμένος, μορφωμένος ἂνθρωπος. Στήν ἀξιόλογη 'Ιστορία του γιά τήν ἀνακήρυξη τοῦ βασιλείου τῶν Βαγρατιδῶν, ἀναφερόμενος στό ζήτημα τῆς διεθνοῦς ἀναγνώρισης αύτοῦ, γράφει: «Ό χαλίφης, "μέσω τοῦ άμηρᾶ Ηiseh", στέλλει [...] στόν Ἀσώτιο βασιλικό στέμμα [...] καί ἃλλα ἱμάτια βασιλικά13.» Όταν δέ ό λόγος άφορᾶ τό Βυζάντιο, ό ἱστορικός σημειώνει: «Ἀλλά καί ὁ μέγας αὑτοκράτωρ τῶν 'Ελλήνων Βασίλειος ἐσύναψε μέ τόν ἃρχοντά μας Ἀσώτιο σύμφωνο εἰρήνης, ὑποτέλειας καί φιλίας, ὀνομάσας αὑτόν τέκνον άγαπητόν14.» Αὑτό εἶναι ἔγγραφο τῆς ἐπίσημης ἀναγνώρισης τοῦ κράτους τοῦ Σιράκ, σύναψης διπλωματικῶν σχέσεων μεταξύ τῶν δύο κρατῶν, καί αναγνώρισης άπό τόν Ἀσώτιο τῆς ύπεξουσιότητάς του. 'Εδῶ δέν γίνεται λόγος γιά ἀναγνώριση τοῦ άρχηγοῦ τοῦ κράτους ὡς βασιλέως. Σέ ő, τι ἀφορᾶ τό «τέκνον ἀγαπητόν», αὑτό δέν εἶναι συνήθης ἔκφραση, αὑτό, őπως θά δοῦμε, εἶχε ὁρισμένη σημασία.

  • 15 Constantini Porphyrogeneti Imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae, Rec. J. Reiske I, Βοnn 1829, (...)

11Ό αὑτοκράτωρ Βασίλειος, ἃν καί μιά στιγμή ὑποθέσουμε őτι ἒστειλε στόν Ἀσώτιο τόν Α' στέμμα, δέν θά μποροῦσε ποτέ νά τόν ὑναγνωρίσει βασιλέα. 'Oπως εἳδαμε ἀνωτέρω, σύμφωνα μέ τήν αὑτοκρατορική ἰδέα, στόν κόσμο ὑπάρχει ἔνας βασιλεύς, αὑτός πού εδρεύει στήν Κωνσταντινούπολη. Όλοι οἱ ἃλλοι κυρίαρχοι, εἳτε στήν Ἀνατολή, εἳτε στή Δύση, δέν μποροῦν νά εἶναι βασιλεῖς. Στό γραμμένο μετά ἑφτά δεκαετίες άπό τά γεγονότα ἀπό τόν Κωνσταντῖνο τόν Πορφυρογέννητο, De cerimoniis aulae byzantinae, μνημονεύονται (ἐκτός τῶν ἱεραρχῶν) 55 κράτη καί οἱ ἀρχηγέτες των. Στό βιβλίο ὑποδείχνεται πῶς πρέπει νά ὀνομάζεται ὁ κάθε παραλήπτης τῆς ἀποστελλόμένης ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη ἐπίσημης ἐπιστολῆς. Μόνον ἒνας άπό αὑτούς, ὁ ἀρχηγός τῆς Βουλγαρίας, ὀνομάζεται βασιλεύς, μέ εἰδική σημείωση: «εἰς τόν έκ Θεοῦ ρχοντα Βουλγαρίας,... Κωνσταντῖνος καί Ρωμανός, πιστοί έν αὑτῷ τῷ Θεῷ βασιλεῖς Ρωμαίων πρός τόν πεποθημένον καί πνευματικόν ἡμῶν τέκνον καί έκ Θεοῦ ρχοντα τοῦ χριστιανικωτάτου ἔθνους τῶν Βουλγάρων. Τό ἀρτίως γραφόμενον [...] πρός τόν πεποθημένον καί πνευματικόν ἡμῶν τέκνον τόν κύριον ό δεῖνα βασιλέα Βουλγαρίας.15»

12'Επομένως κατά τήν ἀνακήρυξη τοῦ βασιλείου τῶν Βαγρατιδῶν, καί δεκαετίες μετά, γιά τό Βυζάντιο στόν κόσμο ὑπῆρχε ἒνας βασιλεύς, ό βυζαντινός αὑτοκράτωρ.

  • 16 De cerimoniis aulae byzantinae, p.687.
  • 17 Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio. Greek text edited by Gy. Morαvcsik, English (...)

13Σύμφωνα μέ τό De cerimoniis aulae byzantinae, ἡ αὑτοκρατορία ὑναγνώριζε, καί μέ τή σημερινή ἔννοια εἶχε διπλωματικές σχέσεις, μέ τά κάτωθι ἀρμενικά πριγκηπᾶτα καί, μέ τήν ἀντίληψη τῶν Ἀρμενίων, βασίλεια: Μεγάλη Ἀρμενία, δηλαδή τό βασίλειο τῶν Βαγρατιδῶν τοῦ Σιράκ, Βασπουρακάν (τό βασίλειο τῶν Ἀρτζρουνιδῶν), Κοκοβίτ, Ταρών, Μῶεξ (Μωξηνή), Αὔζαν (Ἀντζεβατσίκ), Συνῆ (Σιουνίκ), Βαιτζώρ (Βαϊότς Τζόρ), Χατζιένη (Χατσέν) και Σερβότιοι (Σεβορδίκ)16. λοι οί ἡγεμόνες αὑτῶν ὀνομάζονται ρχοντες, ἐκτός τοῦ τῆς Μεγάλης Ἀρμενίας καί τοῦ Βασπουρακάν, πού λέγονται ρχοντες τν ρχόντων. Οί Ασώτιος Α' Βαγρατίδης, ό γιός του Σμπάτ (Συμβάτιος), ό γιός τοῦ τελευταίου Ἀσώτιος Β' ό Σιδηροῦς, καί σύμφωνα μέ μιά ἂλλη ἐργασία τοῦ Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογέννητου, ὀνομάζονται ρχοντες τν ρχόντων. Σημειώνω τό ἐνδιαφέρον έμᾶς ἐδάφιο ὁλόκληρο: «'Iστέον őτι πρό τοῦ Ἀσωτίου τοῦ άρχοντος τῶν ἀρχόντων, τοῦ πατρός τοῦ Συμβατίου τοῦ ἂρχοντος τῶν ἀρχόντων, őν ἀπεκεφάλισεν ὁ άμηρᾶς Περσίδος ό Ἀποσάτας, őς καί έποίησε δύο υἱούς, τόν τε Ἀσώτιον τόν μετ' αὑτόν γενόμενον ἂρχοντα τῶν ἀρχόντων καί Ἀπασάκιον τόν μετά ταῦτα μάγιστρον τιμηθέντα, τά τρία ταῦτα κάστρα, τό τε Περκρί καί τό Χαλιάτ καί τό "Αρσες, ὑπό τήν τῆς Περσίδος ἐπικράτειαν ἐτύγχανον17

  • 18 Νicholas I Ρatriarch οf Cοntantinople, Letters. Greek text and English translation by R. J. Η. Jenk (...)
  • 19 Ματθαιος Ο Εδεσσηνος, Χρονογραφία, Βαλαρσαπάτ 1898, σ. 19 (στάρχ. ἀρμενικά); Chronique de Mathieu (...)
  • 20 Κ. Ν. Yuzbashian, Τά ρμενικά κράτη (βλ. σημ. 9), σ. 86.

14'Υπάρχουν καί ἂλλες ἐνδείξεις πού βεβαιοῦν τό ζήτημα. Στήν ἐπιστολή τοῦ συγχρόνου τῶν γεγονότων πατριάρχη τῆς Κωνσταντινούπολης Νικολάου τοῦ Μυστικοῦ (901-907, 912-925) στόν Σμπάτ Α' Βαγρατίδη, ό τελευταῖος ὀνομάζεται «ἂρχων τῶν ἀρχόντων18.» Τέλος, στή μή σωθεῖσα στό ἑλληνικό πρωτότυπο καί διατηρηθεῖσα στήν ἀρχαία ἀρμενική μετάφραση ἐπιστολή τοῦ 'Ιωάννη Τσιμισκῆ (969-976) στóν Ἀσώτιο Γ' Βαγρατι'δη (953-977) (ή επιστολή ἒχει περιληφθεῖ στή Χρονογραφία τοῦ Ματθαίου τοῦ 'Eδεσσηνοῦ), ό παραλήπτης ονομάζεται «Ἀσώτιος šahinšah τῆς Μεγάλης Ἀρμενίας καί πνευματικόν ἐμόν τέκνον»19. Χωρίς ἂλλο, στό ελληνικό πρωτότυπο, ἐκεῖ őπου στήν ἀρμενική μετάφραση ἀπαντᾶ šahinšah, θά ᾖταν ρχων τν ρχόντων. Δηλαδή őλη ἡ φράση συμπίπτει κατά λέξη μέ τή φράση τοῦ De cerimoniis aulae byzantinae. 'Eφ' őσον στή σταλεῖσα τό 974 στόν Ἀσώτιο Γ' Βαγρατι'δη ἐπιστολή τοῦ 'Ιωάννη Τσιμισκῆ προβάλλει ό ρχων τν ρχόντων, ώς επίσημη ὀνομασία τοῦ Βαγρατίδη βασιλιᾶ, αὑτό ἀναιρεῖ τήν θεωρία τοῦ Κ. Ν. Υuzbashian, σύμφωνα μέ τήν όποια μετά τό 929 ὁ τίτλος αὑτός δέν δόθηκε πλέον στοὑς Βαγρατίδες. «Δέν ὑπάρχουν βάσεις (!) - γράφει αὑτός - νά σκεφτοῦμε őτι ὁ τίτλος ἄρχων τῶν ἀρχόντων ἐπέστρεψε (!) στους Βαγρατίδες»20. Και βασίζεται στή γνώμη τοῦ Α. Rambeau, őτι στή μετάφραση τῆς επιστολῆς τοῦ Τσιμισκῆ τό šahinšah εἶναι ὁ ἑλληνικός őρος «πρῶτος». 'Eάν στό ἑλληνικό κείμενο τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Τσιμισκῆ ᾖταν τό «πρῶτος», γιατί ό Ἀρμένιος θά μετάφραζε šahinšah;

  • 21 De cerimoniis aulae byzantinae, p. 687.
  • 22 Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum. Rec. I. Thurn, Berlin-New York 1973 (CFHB 5), p. 354.

15Καί ό ἡγεμών τοῦ Βασπουρακάν στό ἒργο τοῦ Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογέννητου ὀνομάζεται ρχων μέ τήν διασαφήνιση: «ό νῦν τιμηθείς ἂρχων τῶν ἀρχόντων»21. 'Eδῶ τονίζεται τό γεγονός τῆς ἀνακήρυξης τοῦ Κακικίου Ἀρτζρουνίδη τό 908 βασιλέως. Ἀλλα καί ὁ τελευταῖος βασιλεύς τοῦ Βασπουρακάν Σενεκερίμ Ἀρτζρουνίδης στήν 'Ιστορία τοῦ 'Ιωάννη Σκυλίτση ὀνομάζεται ρχων22.

  • 23 Ατόθι, σ. 435.
  • 24 Ioannis Cinami Epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum. Rec. A. Meiνεκε, Βοnn 1836, p. (...)

16Καί ἒτσι ἐμεῖς ἒχουμε ἐντελῶς ἀξιόπιστα καί ἀναμφισβήτητα στοιχεῖα őτι ή βυζαντινή αὑλή δέν ὀνόμασε βασιλέα τούς Βαγρατίδες Ἀσώτιο τον Α', Συμβάτιο τον Α', Ἀσώτιο Β' τόν Σιδηροῦν, τόν Ἀβάς (αὑτόν δέν τόν ὀνόμασε καί ἂρχοντα τῶν ἀρχόντων, άλλά ἁπλῶς μάγιστρο) καί τόν Ἀσώτιο Γ' τόν 'Ελεήμονα. Ἀπό τόν 'Ιωάννη Σκυλίτση εἶναι γνωστό őτι καί ὁ 'Iωάννης-Συμβάτιος ('Iωαννίκιος) Βαγρατίδης (1020-1040) δέν ὀνομάσθηκε βασιλεύς, οὔτε καί ρχων, ἀλλά πολύ ἁπλά το Ἀνίου τοπάρχης23, τόν δέ ἀδελφό του Ἀσώτιο, ὃπως θά δοῦμε παρακάτω, έξονσιάρχην τς Μεγάλης Ἀρμενίας. Νά σημειώσουμε ἐδῶ őτι ὁ ἒχων πολῦ περισσότερο κῦρος βασιλεύς τῆς Ἀρμενοκιλικίας Λεβόν (1198-1219), ὁ όποῖος τῶ őντι ἒλαβε άπό τό Βυζάντιο στέμμα, άλλά καί őλοι οί ἂλλοι βασιλεῖς τοῦ κράτους αύτοῦ, σέ őλα τά γνωστά ἒγγραφα, ὀνομάζονται ρήξ (rex) καί μόνο ρήξ. Τή διαφορά μεταξύ τοῦ βασιλέως καί τοῦ ρηγός σημειώνει ὁ Κίνναμος: «Καί βασιλέα μέν ίμπεράτορα καλεῖν ἒθος Λατίνοις ἐστί τόν ὑπέρ ἐπέκεινα αἰνιττομένοις, ρῆγας δέ τούς őσους δευτέρας εἰλήχασι τάξεως24

17'Επομένως δέν εἶναι σωστό νά ἐπιμένουμε őτι τόν Ἀσώτιο τον Α' τό Βυζάντιο τόν ἀναγνώρισε βασιλέα καί τοῦ ἒστειλε στέμμα. Καί ή σιωπή τοῦ πατριάρχη 'Ιωάννη άπό τό Δρασχανακέρτ εἶναι γεγονός, argumentum ex silentio. Τό Βυζάντιο τούς Ἀρμενίους ἰθύνοντες δέν ἀνεγνώρισε ὡς βασιλεῖς, καί στέμμα βασιλικό δέν ἒστειλε καί στό μέλλον. "Εχουμε καί τήν ἀπόδειξη τοῦ γεγονότος αύτοῦ καί στά ἀρχιτεκτονικά μνημεῖα.

18Μεταξύ τῶν ἀναγλύφων τοῦ ναοῦ τοῦ Ἀχταμάρ ὑπάρχει καί τό ἀνάγλυφο τοῦ Κακικίου Ἀρτζρουνίδη. Στό κεφάλι του δέν είναι στέμμα, άλλά ό ἀραβικός τσαλμᾶς. Στούς τοίχους τῶν ναῶν Ἀχπάτ καί Σαναχίν ἀπαντᾶ τό ἀνάγλυφο τοῦ βασιλέα Συμβατίου τοῦ Β' (977-990), πάλι μέ τσαλμᾶ στό κεφάλι. Τέλος στό κεφάλι τοῦ ἀνακαλυφθέντος κατά τίς ἀνασκαφές τοῦ Ἀνίου ἀγάλματος τοῦ Κακικίου Α' Βαγρατίδη δέν εἶναι στέμμα, άλλά ὁ ἲδιος ἀραβικός τσαλμᾶς. 'Εάν γιά τόν άνακηρυχθέντα τό 908 βασιλέα Κακίκιο Ἀρτζρουνίδη τό γεγονός αὑτό ἐξηγήσουμε μέ τήν ἐξάρτηση ἀκόμα τῶν Ἀρτζρουνιδῶν ἀπό τό Χαλιφᾶτο, πῶς νά τό ἐξηγήσουμε ἀναφορικά μέ τήν περίπτωση τοῦ Κακικίου Α' Βαγρατίδη (990-1020) πού ὀνομάσθηκε βασιλεύς ἑκατό περίπου χρόνια μετά τήν ἀνακήρυξη τοῦ βασιλείου τῶν Βαγρατιδῶν;

  • 25 Ιωαννη απο το Δρασχανακερτ, 'Ιστορία τς 'Αρμενίας, σ. 276-277 (ἡ γαλλική μετάφραση, σ. 275, εἶναι (...)
  • 26 Αὑτόθι, σ. 280 (γαλ. μετάφραση, σ. 278).
  • 27 Fr. Fusco, Il Panegirico di Michele Italico per Giovanni Commeno, EEBS 37, 1969-70 p. 154.

19Καί ἐπιτέλους, ἐάν ὁ Ἀρμένιος ήγεμών εἶχε λάβει στέμμα ἀπό τό Χριστιανικό Βυζάντιο, γιατί θά ἒβαζε στό κεφάλι του τόν τσαλμᾶν; Δέν εἶναι τυχαῖο τό őτι στό γράμμα του στόν Κωνσταντῖνο τόν Πορφυρογέννητο ὁ 'Ιωάννης ἀπό τό Δρασχανακέρτ ἀποφεύγει νά ὀνομάσει τόν Συμβάτιο τόν Α' βασιλέα, αὑτό θά δυσαρεστοῦσε τόν αὑτοκράτορα, καί τόν μνημονεύει ώς «κεφαλήν πάντων τῶν ἀνατολικῶν» πού «πνευματικῶς ἀξιώθηκε να ὀνομασθεῖ ἀπό ἐσᾶς τέκνον ὑμῶν, δοῦλος ὑμῶν»25. Ἀπό τίς πολλές ἒννοιες τῆς λέξης Ἀνατολή ("Εω) πού άπαντᾶ στίς ἀρμενικές καί βυζαντινές πηγές, μία είναι καί ή Μεγάλη Ἀρμενία. 'O καθολικός 'Ιωάννης, πιθανόν, αὑτήν ἒχει ὑπ' ὃψη του, ἂν καί δέν ἀποκλείεται őτι μέ τόν őρο Ἀνατολή αὑτός ἐννοεῖ καί τούς εὑρισκόμενους σέ ὑποτέλεια στούς Βαγρατίδες καί ἂλλα πριγκηπάτα, τῶν Γεωργιανῶν, τοῦ Εger καί τῶν Ἀλβανῶν τοῦ Καυκάσου. 'O καθολικός παρακαλεῖ τόν αὑτοκράτορα νά σώσει «τό μερίδιο τῆς κληρονομιάς του»26, δηλαδή ἐκφράζεται őπως εἶναι καθιερωμένο στή βυζαντινή αὑλή. 250 χρόνια μετά, őταν ό πρίγκηπας τῆς Ἀρμενοκιλικίας Λεβόν ὁ Α' (1129-1137) τόλμησε νά φορέσει βασιλικό στέμμα, κόκκινα πέδιλα καί νά ὀνομάσει ἑαυτόν βασιλέα, τό γεγονός αὑτό ἒκανε ἐξωφρενῶν τόν 'Ιωάννη Β' Κομνηνό, τις διαθέσεις τοῦ ὁποιου ἐξέφρασε ό Μιχαήλ 'Ιταλικός στό 'Εγκώμιο τοῦ αὑτοκράτορα: «Εἶτα, ῷ, τί ἄν εἰπών σέ τις ὀρθῶς προσείποι, Ἀρμένιε βάρβαρε; ό τοῦ Διοσκόρου συνθιασιώτης καί τοῦ Σεβήρου συγχορευτής καί őσοι τούτου τοῦ κόμματος; σύ κάθαρμα βασιλείας προφέρεις καί τοῦνομα; σύ βασιλεύς; σύ τό διάδημα; σύ τό πέδιλον; ἒπειτα πῶς ούκ ἐνενόεις ἐπί σαυτόν ἒλκων τούς αυτοκράτορας κεραυνούς; ὑπέρ τόν 'Iξίονα τό θράσος, τήν ὔβριν ὑπέρ τόν Τάνταλον, Σαλμονεύς ἂντικρυς ἂνθρωπος27

20Αὑτό ἀκριβῶς παρέσχε ἀφορμή γιά εἰσβολή τῶν βυζαντινῶν στρατευμάτων στή Κιλικία, εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν αἰχμαλωσία τοῦ ἂρχοντα Λεβόν καί τοῦ γιοῦ του Τορός καί τήν προσωρινή πτώση τοῦ πριγκηπάτου τῆς Κιλικίας.

  • 28 "Εχει ύπ' őψη τή συνθήκη τῆς Τραπεζούντας (1021) μεταξύ τοῦ Βασιλείου Β' καί τοῦ βασιλέως Ίωάννη-Συ (...)
  • 29 Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, p. 435
  • 30 Πρβλ. τό τοῦ Στεφάνου τοῦ Ταρωνίτη: «Μέ συναίνεση τοῦ βασιλέως.»
  • 31 De administrando imperio, p. 200.

21Λοιπόν, ἡ βυζαντινή αὑτοκρατορία αὑτούς τούς άρχοντες τῶν ἀρχόντων μήπως ἀναγνώριζε ὡς κυρίαρχους δεσπότες κυρίαρχων κρατῶν; Στό γράμμα τοῦ 'Ιωάννη ἀπό τό Δρασχανακέρτ, őπως εἲδαμε, σχετικά μέ τόν Συμβάτιο τον Α', ἒχει λεχθεῖ őτι ὁ βασιλεύς τῶν Ἀρμενίων άπό τόν αὑτοκράτορα «ἀξιώθηκε νά ὀνομασθεῖ [...] τέκνον ὑμῶν, δοῦλος ὑμῶν». Καί στις βυζαντινές πηγές άπαντᾶ ή τάση αὑτή. Εἷναι ἂλλο ζήτημα κατά πόσον αὑτό ἀντιστοιχεῖ στή πραγματικότητα. 'O Κακίκιος Β' Βαγρατίδης (1042-1045), σύμφωνα μέ τόν 'Ιωάννη Σκυλίτση, «είρήνην μέν διετήρει πρός Ρωμαίους καί όμαιχμίαν, κατεῖχε μέντοι τήν πατρῷαν ἀρχήν, καί ἀποδοῦναι Ρωμαίοις οὑκ ἢθελεν ὡς τό πατρικόν έβούλετο γραμματεῖον28 [...] δοῦλον μέν ἑαυτόν ἀνομολογοῦντος Ρωμαίων, άποστῆναι δέ τῆς πατρῷας ἀρχῆς μή ἐθέλοντος, πολεμητέον ἐδόκει τῷ βασιλεῖ»29. Ἀλλά εἶναι γεγονός őτι ἡ αὑτοκρατορία θεωροῦσε αὑτούς ὑποτελεῖς της. Κατά τήν ἀντίληψη τῆς βυζαντινῆς αὑλῆς, «ἐπεί δέ ό ἂρχων τῶν ἀρχόντων δοῦλος του βασιλέως τῶν Ρωμαίων τυγχάνει, ὡς παρ' ατο προβαλλόμενος30 καί τό τοιοτον δεχόμενος ξίωμα, δηλονότι καί τά ύπ' αύτοῦ δεσποζόμενα κάστρα καί πολιτεῖαι καί χωρία τοῦ βασιλέως τῶν Ρωμαίων τυγχάνουσιν»31.

  • 32 Κ. Ν. Υuzβαsηιαν, Ό ἃγνωστος παραλήπτης τῆς ἐπιστολῆς τοῦ αὑτοκράτορα Ρωμα-νοῦ τοῦ Λεκαπηνοῦ, Δελτί (...)

22'Όπως σημειώσαμε παραπάνω, τό θέμα μελετήθηκε ἐμπεριστατωμένα ἀπό τόν Κ. Υuzbashian. Άλλά σέ μερικά ζητήματα, κατά τήν γνώμη μας, ὁ ιστορικός ᾖλθε σέ άκατάπειστα συμπεράσματα. Πρῶτα γιά τόν τίτλο ρχων τν ρχόντων. Ό Υuzbashian θεωρεῖ αὑτόν βυζαντινό τιμητικό τίτλο, πού παρέχεται ἀπό τήν αὑτοκρατορία σέ ἒναν Ἀρμένιο ἂρχοντα καί κατά βούληση ἀφαιρεῖται ἀπό αὑτόν καί παρέχεται σέ ἒναν ἂλλο, őτι ὑπό τοῦ παρόντος μπορεῖ νά εἶναι μόνον νας ρχων τν ρχόντων32.

23'O ρχων τν ρχόντων δέν εἶναι βυζαντινός τιμητικός τίτλος, ἀλλά ἡ κατά λέξη μετάφραση τοῦ ἀρμένικοῦ išxanac išxan. Αὑτός ό τίτλος δέν παρέχεται άπό τήν βυζαντινή αὑλή, ἀλλά ὁ φορέας αύτοῦ ἀναγνωρίζεται ώς τέτοιος ἀπό τήν αὑτοκρατορία. Δέν ἔχουμε καμιά ἔνδειξη őτι ἡ αὑτοκρατορία τόν τίτλο αὑτόν φαίρεσε ἀπό κάποιον καί «παρέσχε» σέ ἂλλον. Παραπάνω σημειώσαμε őτι στό βιβλίο τοῦ Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογέννητου μνημονεύονται δύο ἂρχοντες τῶν ἀρχόντων, ἒνας Βαγρατίδης καί ἒνας Άρτζρουνίδης. Γιά νά ἐπικυρώσει τήν γνώμη του ό Υuzbashian προσπαθεῖ νά ὁρίσει τήν ἀκριβἡ ἡμερομηνία πού ὁ τίτλος ρχων τῶν ρχόντων τῶν Βαγρατιδῶν ἐδόθη στούς Άρτζρουνίδες - 929. Ή ἡμερομηνία αὑτή δέν εἶναι τυχαία, εἶναι τό κλειδί μέ τό όποιο ό Υuzbashian θέλει νά δικαιώσει τήν γνώμη του γιά ναν ρχοντα τν ρχόντων. Αὑτή εἶναι τό ἒτος τοῦ θανάτου τοῦ Ἀσωτίου Β' τοῦ Βαγρατίδη. Ό Ἀσώτιος ἒπρεπε νά πεθάνει γιά νά παρέξει ἡ αὑτοκρατορία τόν τίτλο αὑτό στόν Κακίκιο, σέ ἒναν, μόνον ἒναν. Γιά τό Βυζάντιο - γράφει ό Υuzbashian - ὁ Ἀσώτιος Β' ό Σίδηροῦς ᾖταν ό τελευταῖος πού ἒφερε τόν τιμητικό τίτλο ρχων τν ρχόντων.

24Ὄπως εἶναι γνωστό, στό De ceremoniis aulae byzantinae, δέν σημειώνεται ἡμερομηνία. Στό 48° κεφάλαιο τοῦ Β' βιβλίου αὑτοῦ, τό «Τά ἂκτα τῶν εἰς τούς ἐθνικούς γενομένων ἐπιγραφῶν», συνεχῶς «ανανεώθηκε» ἒχοντας ύπ' ὃψη τήν παροῦσα πραγματικότητα. Έάν ό τίτλος τοῦ άρχοντος τοῦ Βασπουρακάν «νῦν» εἶναι ἂρχων τῶν ἀρχόντων, σημαίνει őτι στό προγενέστερο κείμενο δέν ᾖταν ρχων τῶν ἀρχόντων, ἀλλά ρχων. Έάν γιά τόν ἡγεμόνα τῆς Βουλγαρίας εἶναι γραμμένο őτι αὑτός εἰναι ρχων, ἀλλά στήν «τελευταίως» ἀπεσταλμένη σ' αὑτόν ἐπιστολή γράφεται «στόν βασιλέα τῆς Βουλγαρίας», αὑτό μαρτυρεῖ γιά τό ἳδιο.

25Τό De ceremoniis aulae byzantinae, στή μορφή πού ἒφθασε σέ μᾶς, εἶναι γραμμένο όχι πριν τό 956-957. Σημαίνει őτι ό Κωνσταντῖνος ό Πορφυρογέννητος παρέδωσε στό γραφεῖο ἐπί τῶν ἐξωτερικῶν υποθέσεων τῆς αὑτοκρατορίας τό κείμενο ατό πρός χρῦσιν. Έάν αὑτή εἶναι ἡ πραγματικότητα, νά συμφωνήσουμε μέ τήν θεωρία τοῦ Υuzbashian γιά τό ὑπό τοῦ παρόντος ἑνός άρχοντος τῶν ἀρχόντων, σημαίνει őτι ὁ Κωνσταντῖνος ό Πορφυρογέννητος παραπλανεῖ τούς ἐργαζομένους τοῦ γραφείου αὑτοῦ, δείχνοντας őτι στήν Ἀρμενία ὑπάρχουν δύο ἂρχοντες τῶν ἀρχόντων.

  • 33 De cerimoniis aulae byzantinae, p.686.

26Έάν, σύμφωνα μέ τόν Υuzbashian, οἱ Βαγρατίδες τό 929 γιά τήν βυζαντινή αὑλή ἒπαψαν νά εἷναι ἄρχοντες τῶν ἀρχόντων, τί ἒγιναν, συνήθεις ἂρχοντες; Δέν εἶναι σοβαρό νά ποῦμε ὃτι τό Βυζάντιο στόν Βαγρατίδη δεσπότη δέν ἒστειλε πλέον καμιά επιστολή. Στόν συνήθη ἂρχοντα μήπως εἶναι δυνατόν τό γράμμα σ' αὑτόν νά ἒφερε βούλλα χρυσῆ τρισολδία33; Στούς ὑπόλοιπους ὀκτώ ἂρχοντες τῆς Ἀρμενίας ἀποστέλλονταν γράμματα χωρίς καμμία χρυσῆ βούλλα. Συμβαίνει στούς Βαγρατίδες ἐπίσης; Άλλά εἷναι γνωστό őτι αὑτοί ἒπαιρναν γράμματα μέ χρυσῆ βούλλα τρισολδία.

27Νά ἐπιμένουμε στήν ἂποψη őτι κατά τό παρόν στήν Ἀρμενία μποροῦσε νά εἶναι μόνον νας ἂρχων τῶν ἀρχόντων σημαίνει ἀγνωσία ᾖ παράβλεψη τῶν βασικῶν ἀρχῶν κάθε αὑτοκρατορίας, μή ἐξαιρουμένης καί τῆς βυζαντινῆς, τοῦ διαίρει καί βασίλευε. Γιά τό Βυζάντιο, ῆταν ἀπαραίτητο νά βλέπει τήν Ἀρμενία διηρημένη, διχασμένη, καί őχι ἑνιαῖο κράτος, τούς ἂρχοντές της ἀντιπάλους παρά συμμάχους, αὑτή ἀκριβῶς ἒσπειρε ζιζάνια μεταξύ των γιά νά ψαρέψει στά θολά νερά. Μήπως εἷναι τυχαῖο πού στις αποστελλόμενες στούς ἂρχοντες τῶν Βαγρατιδῶν καί Άρτζρουνιδῶν επιστολές, ἡ χρυσῆ βούλλα εἷχε τό αὑτό βάρος, ᾖταν τρισολδία; Έάν ἡ μία βούλλα διέφερε τῆς ἂλλης, αὑτό θά σήμαινε őτι τό Βυζάντιο ὔπατον κύριον τῆς Ἀρμενίας ἀναγνωριζε τόν ἔναν ἀπό αὑτούς. Έπρεπε ἡ βούλλα νά ἔχει τό ἲδιο βάρος, ὃπως ἡ ἒριδα μεταξύ τῶν δύο αὑτῶν γιά προτεραιότητα νά ὑποδαυλίζεται σταθερά. Γιατί ὁ Ἀσώτιος ὁ Β' ὀνόμασε ἑαυτόν šahinšah; Γιά νά εἷναι αὑτός ό primus; στήν Ἀρμενία, őπου τόν καιρό αὑτό ὑπῆρχαν őχι μόνο πολλοί ἂρχοντες, άλλά καί βασιλεῖς. Στό šahinšah οἱ Ἀρμένιοι καί οἱ Βυζαντινοί ἔθεταν διαφορετική σημασία. Οί Βαγρατίδες τό ἑρμήνευαν ὡς βασιλεύς τν βασιλέων, οἱ δέ Βυζαντινοί ἁπλῶς ρχων τν ρχόντων, πού μποροῦσε νά εἷναι őχι μόνον ἒνας.

  • 34 De admisnistrando imperio, p. 194.

28Τήν ἀρχή διαίρει καί βασίλευε, τό Βυζάντιο πραγματοποιοῦσε καί ἄλλως. Τό πιό εὔγλωττο εἷναι ἡ παροχή στόν ἄρχοντα τοῦ Ταρών Γρηγόριο τοῦ τίτλου τοῦ μάγιστρου, τοῦ ανωτάτου δεδομένου σέ ξένο καί, συνάμα, τοῦ ποσοῦ τῶν δέκα λίτρῶν χρυσοῦ καί δέκα λιτρῶν ἀργύρου. Μ' αὑτό τόν τρόπο τό Βυζάντιο κτύπησε μ' ἔνα σμπάρο δύο τρυγόνια, ὃχι μόνο ἂναψε τόν δαυλό τῆς διχόνοιας μεταξύ τῶν μεγιστάνων τοῦ Ταρών, ἀλλά καί μεταξύ τοῦ ἂρχοντος τοῦ Ταρῶν καί άρχηγετῶν τῶν ἂλλων ἀρμενικῶν πριγκηπάτων. Κατά τά δεδομένα τοῦ Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογέννητου, «Ἀπό δέ τῶν τοιούτων βασιλικῶν φιλοτιμιῶν, τῶν πρός τόν ἂρχοντα τοῦ Ταρών, φθόνος ὑπεφύη καί ἀνεβλάστησεν πρός αὑτόν παρά τε τοῦ Κακικίου, τοῦ ἂρχοντος Βασπαρακά, καί Ἀδρανασήρ, τοῦ κουροπαλάτου 'Ιβηρίας, καί Ἀσωτικίου, τοῦ ἂρχοντος τῶν ἀρχόντων, οἴτινες ἒγραψαν πρός τόν βασιλέα [Ρωμανόν] διαγογγύζοντες, δι' ἣν αίτίαν ό Ταρωνίτης μόνον ρόγας ἁπολαύει βασιλικῆς, αὑτῶν ἁπάντων λαμβανόντων οὑδέν. "Τίνα γάρ - ἒλεγον - περισσοτέραν δουλείαν ἡμῶν ποιεῖται, ἢ τί πλέον ἡμῶν τούς Ρωμαίους έπωφελεῖ; Ὄθεν χρή ἢ καί ἡμᾶς ὡς ἐκεῖνον ρογεύεσθαι, ἢ μηδ' ἐκεῖνον ἐντός τῆς τοιαύτης τυγχάνειν δωρεᾶς34

29Μέ τόν τρόπο αὑτό ἡ αὑτοκρατορία στέρησε τό Ταρών καί τῆς βοήθειας τῶν ἂλλων ἀρμενικῶν κρατῶν. Αὑτό πρό τῆς ἐπιθετικότητας τοῦ Βυζαντίου ἒμεινε κατάμονο, ἐγκαταλειμένο στή τύχη του, καί τέλος ἒγινε θῦμα τῆς αὑτοκρατορίας.

  • 35 Κ. Ν. Yuzbashian, Ό γνωστος παραλήπτης (βλ. σημ. 32), σ. 39.
  • 36 L.-R. Ménager, Amiratus- Ἀµηρᾶς. L'Émirat et les origines de l'Amirauté (xe-xiie siècle) Paris 1960 (...)

30Δέν ἀνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα καί ἡ ἐκφρασθεῖσα μέ αὑτοπεποίθηση γνώμη τοῦ Υuzbashian, őτι «őλοι οἱ γνωστοί φορεῖς τοῦ τίτλου αὑτοῦ είναι βασιλεῖς τής Ἀρμενίας, [...], δέν έχουμε βάση νά ὑποθέσουμε őτι ή βυζαντινή αὑλή, παραβιάζοντας τό ἒθιμο [!] [...] νά προσέφερε τόν τίτλο σέ őχι Ἀρμένιο»35. Ὄχι, ὑπάρχει βάση. Τό Βυζάντιο ἀπευθύνονταν μέ τόν τίτλο αὑτό καί σέ μερικούς ραβες ἀμηρᾶδες36.

  • 37 Ιωαννη απο το Δρασχανακερτ, 'Ιστορία τῆς 'Αρμενίας, σ. 266 (γαλ. μετάφραση, σ. 263).

31Γιά τήν βυζαντινή αὑτοκρατορία οἱ ἡγεμόνες τῶν γειτονικῶν καί πόρρω κρατῶν ὀνομάζονταν: γιά τόν ἄρχοντα καί τόν ἄρχοντα τῶν ἀρχόντων μιλήσαμε. Προσθέτουμε τόν κουροπαλάτη, ἐξουσιοκράτορα, ἐξουσιαστή, ἐάν ό λόγος ἀφορα τήν Ἀνατολή, καί ρήξ, πρίγκηψ, ἐάν ἒχουμε ὑπ' őψη τήν Δύση. Αὑτοί γιά τόν αὑτοκράτορα ᾖσαν τέκνα, πνευματικά τέκνα, αδελφοί. Ὅταν ὁ λόγος ἀφορᾶ τόν Πάπα τῆς Ρώμης, αὑτός γιά τόν αὑτοκράτορα ᾖταν πνευματικός πατήρ. Γιά τόν πατριάρχη τῆς Κωνσταντινούπολης ὁ Ἀρμένιος Καθολικός (Πατριάρχης) ᾖταν πεποθημένος πνευματικός δελφός. Ό Πατριάρχης τῆς Κωνσταντινούπολης Νικόλαος ὁ Μυστικός απευθύνεται πρός τόν 'Ιωάννη ἀπό τό Δρασχανακέρτ: «τῷ ἐσαεί ἀγαπητῷ ἀδελφῷ ἡμῶν 'Ιωάννη τῷ τῆς Μεγάλης Ἀρμενίας Καθολικῷ37

  • 38 Ατόθι, σ. 292 (γαλ. μετάφραση, σ. 292).

32Κατά τήν αντίληψη τῆς αὑτοκρατορίας, τέκνα ᾖσαν οἱ εὑρισκόμενοι σέ ὑποταγή, οἱ ἀρχηγέτες ἀνεξάρτητου (μόνο χριστιανικοῦ) κράτους ᾖταν δελφοί τοῦ αὑτοκράτορος, πνευματικοί δελφοί, οἱ ρῆγες τῆς Σαξωνίας, Βαυαρίας, Γαλλίας, Φραγγίας καί Γερμανίας, πνευματικοί δελφοί. Οἱ δυνάστες τῶν μουσουλμανικῶν κρατῶν, π.χ. ὁ ἀμερμουμνῆς τῆς Αἰγύπτου, ᾖταν γαπημένος φίλος. Τέτοιος ᾖταν καί ὁ δυνάστης τῆς 'Ινδίας. O Βαγρατίδης ἡγεμών τῆς Μεγάλης Ἀρμενίας ᾖταν τό πνευματικόν τέκνον τοῦ αύτοκράτορος, πού κατά πᾶσαν πιθανότητα διέφερε ἀπό τό σύνηθες τέκνον. O Ἀσώτιος Β' ό Σίδηροῦς, «őταν εἁρίσκετο στό κράτος τῶν Ρωμαίων, μέ βαθειά εὑγνωμοσύνη καί εἰλικρινή δουλική ὑπόσχεση παρακαλεῖ τόν αὑτοκράτορα ὃπως τοῦ δωθεῖ ἂδεια νά ἐπιστρέψει ἀπό έκεῖ στό πατρῷο του κράτος»38. Μέ δουλική πόσχεση σημαίνει μέ ὑπόσχεση ὑποτέλειας. Έάν λάβουμε ὑπ' őψη τήν ἀξιοθρήνητη πολιτική κατάσταση τῆς Ἀρμενίας στις ἀρχές τοῦ I' αιῶνα, τόν μαρτυρικό θάνατο τοῦ βασιλέως Συμβάτιου, πατρός τοῦ Ἀσωτίου τοῦ Β' ἀπό τόν ἀμηρᾶ Γιουσούφ, ὁ ἀποτεινόμενος στό Βυζάντιο γιά βοήθεια μποροῦσε νά ἐκφρασθεῖ ἒτσι.

  • 39 Ατόθι, σ. 159 (γαλ. μετάφραση, σ. 144-145).

33Όμοία ᾖταν ἡ κατάσταση καί ἐπί Συμβατίου. Κατά τόν 'Ιωάννη ἀπό τό Δρασχανακέρτ, ὁ αὑτοκράτωρ Λέων ὁ Στ' ᾖταν «μεγαλύτερος τοῦ Συμβατίου (μέ τήν ἒννοια τοῦ ἀνωτέρου, ὑπέρτερου, ὑπερέχοντος), διότι ατοκράτωρ τόν Συμβάτιο νόμαζε τέκνον γαπητόν»39.

  • 40 Ατόθι, σ. 140 (γαλ. μετάφραση, σ. 126).
  • 41 Ατόθι, σ. 159, 200 (γαλ. μετάφραση, σ. 144-145, 189).
  • 42 Ατόθι. Γιά τό ζήτημα, δές Η. Ahrweiler, L'idéologie politique de l'Empire byzantin, Ρaris 1975, p. (...)
  • 43 Ιωαννη απο το Δρασχανακερτ, 'Ιστορία τῆς 'Αρμενίας, σ. 184 (γαλ. μετάφραση, σ. 172).

34Πνευματικόν τέκνον ᾖταν καί ὁ ἂρχων τῆς Ἀλανίας, ὁ ἂρχων τῆς Βουλγαρίας πριν ὀνομασθεῖ βασιλεύς. Ὄταν ὀνομάσθηκε βασιλεύς, αὑτός ᾖταν ἢδη γαπητόν τέκνον, őπως ὁ Ἀσώτιος ὁ Α'40 καί ὁ Συμβάτιος Α' οἱ Βαγρατίδες41. 'O Ἀσώτιος ὁ Γ' ὁ 'Ελεήμων, ὃπως εἳδαμε, ᾖταν πνευματικόν τέκνον. Ώς πρός τόν Ἀρμένιο βασιλέα, ὁ αὑτοκράτωρ ᾖταν γι' αὑτόν πατήρ. 'O Συμβάτιος Α' ὁ Βαγρατίδης ἀποτείνεται πρός τόν αὑτοκράτορα Λέοντα τόν Στ' «ὡς πρός ὑπέρτερόν του καί γνήσιον πατέρα42. Ό Ἀρμένιος δέ Βαγρατίδης βασιλεύς ἐκ μέρους του ᾖταν πατήρ για τόν "Ιβηρα βασιλέα Ἀδρανασήρ καί τόν βασιλέα τῶν Έγέρων (Εgrisi) Κωνσταντῖνο. Ό Συμβάτιος τόν "Ιβηρα κουροπαλάτη «Ἀδρανασήρ στέψας [...] ἐγκατέστησε βασιλέα τῆς χώρας τῶν 'Ιβήρων καί ἐγκρίνει δεύτερον τοῦ κράτους του». Ό Ἀδρανασήρ «ἐφύλαττε πρός τόν βασιλέα Συμβάτιο ἀτάραχη καί εἰλικρινή τή συνθήκη εἰρήνης καί φιλίας», ἀπευθύνετο πρός τόν Ἀρμένιο βασιλέα «μέ μεγάλο σεβασμό», «ὡς πρός πατέρα καί μᾶλλον σάν δοῦλος [...], ἐμπιστεύσας ἑαυτόν σ' αὑτόν»43.

  • 44 Ατόθι, σ. 202 (γαλ. μετάφραση, σ. 191).
  • 45 Ατόθι.
  • 46 Αὑτόθι, σ. 200 (γαλ. μετάφραση, σ. 190).

35Τό Βυζάντιο δέν ὠνόμασε ποτέ τόν Ἀδρανασήρ βασιλέα, ἀλλά κουροπαλάτη 'Ιβηρίας. Σέ ő,τι δέ ἀφορᾶ τόν βασιλέα τῶν Έγέρων, ό Συμβάτιος «περιβάλλει αὑτόν δι' ἁλουργίδος, θέτει έπί τῆς κεφαλῆς του στέμμα χρυσοῦν διακοσμημένον διά μαργαριτῶν καί ζωννύει αὑτόν διά χρυσῆς ζώνης»44. Ό δέ δυνάστης τῶν Έγέρων Κωνσταντῖνος «ἐμονάρχησε στό κράτος του. Αὑτός γιά τήν πατρική τοὑ Συμβατίου πρόνοια, ᾖταν σέ μέγα βαθμό ῦποτελής του καί πιστός του δοῦλος, διάγων ἐν ὁμονοΐα45 ». Ὄταν ὁ Κωνσταντῖνος ἀποπειράθηκε νά σφετερισθεῖ περιοχές τοῦ Συμβατίου, ὁ "Ιβηρ βασιλεύς Ἀδρανασήρ αποδοκίμασε αὑτόν «γιά νά μή ἀντιτίθεται στόν ἀνώτερó του μέ ἂφρονες προθέσεις»46.

  • 47 Αὑτόθι, σ. 147 (γαλ. μετάφραση, σ. 132).
  • 48 Αὑτόθι, σ. 193 (γαλ. μετάφραση, σ. 181).

36Ἀνωτέρω σημειώσαμε őτι ό χαλίφης ἒστειλε στόν Ἀσώτιο Α' Βαγρατίδη «βασιλικό στέμμα [...] καί ἂλλα ἱμάτια βασιλικά». Τό ἲδιο καί στόν διάδοχó του Συμβάτιο Α': «... μετά, ἒστειλε στόν Συμβάτιο στέμμα βασιλικό τό όποῖο διά διαταγῆς τοῦ άμερμουμνῆ ἐγχειρίζει σ' αυτόν ό άρχοντας [άμηρας] τῆς Ἀτροπατηνῆς Ισραηλίτης Ἀφσίν. Μαζί μ' αυτό καί χρυσοκέντητο ἱμάτιο, πτερόποδες ἳππους, κατάφορτους μέ ὅπλα καί χρυσήλατα ἒξοχα κοσμήματα47. » Έκ δευτέρου, αὑτή τή φορά μετά τόν θάνατο τοῦ Ἀφσίν, ὁ χαλίφης «ἒστειλε στόν Συμβάτιο ἐξαίσια ἁλουργίδα καί στέμμα βασιλικό, ζώνη ἀπό ἀτόφιο χρυσό, κοσμημένη μέ πολύτιμους λίθους, ὑπέροχο σπαθί καί πτερόποδες ἳππους κατάφορτους μέ ὃπλα καί κοσμήματα»48.

  • 49 Αὑτόθι, σ. 203 (γαλ. μετάφραση, σ. 192).
  • 50 Αὑτόθι, σ. 209 (γαλ. μετάφραση, σ. 200).
  • 51 Αὑτόθι, σ. 212 (γαλ. μετάφραση, σ. 203).

37Αὑτό εἶναι κατανοητό, στή δικαιοδοσία τοῦ χαλίφη ἀφορᾶ τό νά ἀναγνωρίσει τόν ἡγεμόνα γειτονικοῦ κράτους, βασιλιᾶ ἢ ὃχι. Ἀλλά πῶς νά ἐξηγήσουμε τό κάτωθι γεγονός: στόν Συμβάτιο τόν Α' στέμμα στέλνει καί ὁ ἀμηρᾶς τῆς Ἀτροπατηνῆς Γιουσούφ. Ό ἀμηρᾶς εἶχε τή δικαιοδοσία αὑτη; 'Ιδιαιτέρως ἐάν λάβουμε ὑπ' őψη τό γεγονός őτι «ὁ ἀμηρᾶς Γιουσούφ τόν καιρό ἐκεῖνο εἶχε σηκώσει őπλα καί ἐπαναστατήσει ἐναντίον τοῦ μεγάλου ἀμερμουμνῆ»49. Ό ἲδιος Γιουσούφ, γιά νά ἐνσπείρει ζιζάνια μεταξύ τοῦ Κακικίου Άρτζρουνίδη καί Συμβατίου Α' τοῦ Βαγρατίδη, «προσφέρει [στόν Κακίκιο] στέμμα βασιλικό, βασιλικές τιμές καί δῶρα γιά νά διασπάσει τήν ὁμόνοια αὑτῶν»50. ταν ὁ Κακίκιος πῆγε στήν Ἀτροπατηνή, στόν Γιουσούφ, «ἐκ δευτέρου στέφθηκε ἀπό αὑτόν»51. Ό 'Ιωάννης ἀπό τό Δρασχανακέρτ δέν σημειώνει őτι αὑτό ἒγινε μέ διαταγή τοῦ άμερμουμνῆ. Αὑτό σημαίνει őτι τό δοθέν ᾖταν σύνηθες στέμμα-τσαλμᾶς, καί őχι ἀπόδειξη ἀναγνώρισης βασιλέα, πού δέν ᾖταν στήν δικαιοδοσία ἐνός ἀμηρᾶ.

38Τό συμπέρασμά μας: Ή βυζαντινή αὑτοκρατορία ἀναγνωρίζοντας τό ἀρμενικό κράτος, δέν ἀναγνώρισε αὑτό ὡς βασίλειο, οὔτε τόν ἡγεμόνα αὑτοῦ ὡς βασιλέα. Ό ἀναγνώστης νά μήν σχηματίσει τήν ἐντύπωση őτι őποιος δέχεται τήν ὑπόθεση τῆς ἀναγνώρισης τοῦ Ἀρμενίου ἡγεμόνα ὡς βασιλέως, εἶναι «πατριώτης», ὁ δέ δεχόμενος ὀλιγότερο ἢ καθόλου «μή πατριώτης». Δέν ὑπάρχει ζήτημα πατριωτισμοῦ, ὑπάρχει ἡ αὑτοκρατορική ἰδέα, ἡ ὁποία δέν ξεκινᾶ ἀπό τήν ἐπιθυμία οὔτε τῆς Ἀρμενίας, οὕτε τῶν κρατῶν καί τῶν ἀρχόντων της ἐποχῆς. Ό κάθε ἂρχων εἷχε τό δικαίωμα νά φέρει őποιο τίτλο ἢθελε, ἀλλά ἡ αὑτοκρατορία δέν ἒδινε σ' αὑτό σημασία, οὔτε τό ὑπολόγιζε. Ό ἱδρυτής τῆς Μακεδόνικῆς δυναστείας Βασίλειος ὁ Α' εἷναι ἀπίθανο νά καταπάτησε τήν αὑτοκρατορική ἰδέα γιά πρώτη φορά πρός őφελος τοῦ υο καί δυύλου του Ἀσωτίου τοῦ Α', νά θεώρησε αὑτόν ἰσότιμο καί ἐφάμιλλó του. Νά ἀρνηθοῦμε τήν ὕπαρξη τῆς αὑτοκρατορικῆς ἰδέας σημαίνει ἐθελοτυφλοῦμε.

39Ἀλλά ὄλα αὑτά δέν σημαίνουν ὃτι γιά τήν αὑτοκρατορία τό βάρος τῆς Ἀρμενίας ᾖταν δευτερεῦον. Αὑτό ζύγιζε πολύ περισσότερο ἀπό őλων τῶν κρατῶν τῆς Ἀνατολῆς καί τῆς Δύσης, ἐξαιρουμένου τοῦ ἀραβικοῦ χαλιφάτου.

  • 52 De cerimoniis aulae byzantinae, p. 686-692.

40Στίς βυζαντινές πηγές, εἶναι αὑτονόητο, γι' αυτό δέν ἀπαντα ὡς σαφές δεδομένο, ἀλλά τό ζήτημα εἶναι δυνατόν νά διαλευκανθεῖ μέ τό βάρος τῆς χρυσῆς βούλλας τῆς ἐπί τῶν ἐπισήμων γραφῶν τῆς βυζαντινῆς κυβέρνησης στούς ηγεμόνες τῶν κρατῶν αὑτῶν. Στή Βαγδάτη, στόν Άββασίδη χαλίφη ἀπεστέλλετο γραφή μέ βούλλα χρυσῆ τετρασολδία. Τό ἲδιο καί στόν ἀμηρᾶ τῆς Αἰγύπτου. Οἱ ἑπόμενοι ᾖταν οἱ Βαγρατίδες καί Ἀρτζρουνίδες βασιλεῖς: βούλλα χρυσῆ τρισολδία. Οἱ γραφές στούς ἡγεμόνες τῆς 'Ιβηρίας, Ἀβασγίας, Ρωσίας, Οὑγγαρίας καί τῶν Πατζινακῶν ἒφεραν βούλλαν χρυσῆν δισολδίαν, τό ἲδιο στοάς ἡγεμόνες τῆς Δύσης - στόν πρίγκηπα τῆς Ρώμης καί τῆς Σαρδινίας. Στόν δέ ρῆγα τῆς Φραγγίας, ἂρχοντα τῆς Εὑδαίμονος Ἀραβίας - μονοσολ-δια52.

Notes

1 Στεφανου του Ταρωνιτη, ὀνομαζόμένου Ασολικ, Οἰκουμενική 'Ιστορία, Άγία Πετρούπολη 1885, σ. 157 (στά άρχαῖα ἀρμενικά. Σημειώνουμε καί τό πρωτότυπο δεδομένου őτι οί μεταφράσεις δέν εἶναι πάντοτε σωστές); Stephanos vον Taron, Αrmenische Geschichte. Aus dem altarmenischen übersetzt von H. Gelzer un A. Burckardt, Leipzig 1907; Ετιεννε Asolik de Taron, Histoire Universelle. Trad. Fr. Macler, Paris 1917.

2 Αυτόθι, σ. 159.

3 Μεγαλου Βαρδανη απο το Μπαρτζρμπερτ, Οἰκουμενική 'Ιστορία, Μόσχα 1861, σ. 117 (στά ἀρχαῖα ἀρμενικά); La domination arabe en Arménie. Extrait de l'« Histoire Universelle » de Vardan. Trad. J. Muyldermans, Louvain-Paris 1927, p. 141.

4 Κυριακου απο το Καντζακιο, Ιστορία τς 'Αρμενίας. 'Επιμέλεια Κ. Α. Μελικ-Οχαντζανιαν, Έρεβάν 1961, σ. 80 (στάρχααρμενικά); Deux historiens arméniens: Kirakos de Gantzac, xiiie siècle, Histoire d'Arménie, Oukhtanes d'Ourha, xe s. Histoire en trois parties. Trad. M.-F. Brosset, Saint-Pétersbourg 1870, p.42.

5 Μ. Τcηαμτcηιαν, 'Ιστορία τς 'Αρμενίας, τ. Β', Βενετία 1785, σ. 703 (στά άρχαῖα ἀρμενικά). Μ. Οrμανιαν, 'Ιστορία τς ρμενικς 'Εκκλησίας, μέρος Α', Κωνσταντινούπολη 1913, σ. 994 (στά αρμενικά). Lεο ('Αρακέλ Μπαμπαχανιάν), 'Ιστορία τς Αρμενίας, τ. Β', 'Eρεβάν 1947, σ. 522 (στά ἀρμενικά). Κ. Grousset, Histoire de l'Arménie. Des origines à 1071, Ρaris 1947, ρ. 395. Η. Μανανdιαν, Κριτική πισκόπηση τς στορίας το ρμενικοέθνους, τ. Β', 'Eρεβάν 1960, σ. 40, 64, 234 (στά ἀρμενικά). Τοῦ ἴδιου, Γιά τό εμπόριο καί τίς πόλεις τς 'Αρμενίας. Σχετικά μέ τό διεθνές μπόριο τν ρχαίων χρόνων, 'Eρεβάν 1954, σ. 202 (στα ρωσικά). Αsh. Ηovηαννιsιαν, Μελέτες γιά τήν ιστορία τς ρμενικς πελευθερωτικς σκέψης, τ. Α', 'Eρεβάν 1957, σ. 38 (στά ἀρμενικά).

6 Κατά πᾶσαν πιθανότητα, ἀναγνώρισης τοῦ βυζαντινοῦ αὑτοκράτορα ὡς κυρίου τοῦ 'Ασωτίου.

7 Ν. Αdοντζ, Ή δόξα τν Βαγρατιόν. 'Ιστορικές μελέτες, Παρίσι 1948, σ. 86 (στά αρμενικά). Οί ὑπογραμμισμένες φράσεις είναι τοῦ 'Ιωάννη άπό τό Δρασχανακέρτ.

8 Κ. Ν. Υuζβαsηιαν, 'H 'Αρμενία τῆς ἐποχῆς τῶν Βαγρατιδῶν ἀπό τήν ἃποψη τοῦ διεθνοῦς δικαίου, Ίστορικο-φιλολογικό περιοδικό τς 'Ακαδημίας 'Επιστημν τς Σ.Σ. Α. 'Αρμενίας 1, 1975, σ. 48-49 (στά αρμενικά).

9 Κ. Ν. Υuζβαsηιαν, Τά ρμενικά κράτη τς εποχς τν Βαγρατιδν καί τό Βυζάντιο, Θ '-ΙΑ ' αἰῶνες, Μόσχα 1988, σ. 89 (στά ρωσικά).

10 G. Ostrogorsky, Ηistoire de l'État byzantin, Paris 1956, p. 265.

11 Ή ἱστορία το Βυζαντίου, τ. Β', Μόσχα 1967, σ. 191 (στά ρωσικά).

12 Ατόθι, σ. 157.

13 Ιωαννη Καθολικου απο το Δρασχανακερτ, 'Ιστορία τς 'Αρμενίας, Τιφλίδα 1912, σ. 139 (στά ἀρχ. ἀρμενικά); Ηistoire d'Arménie par le Patriarche Jean VI dit Jean Catholicos. Τrad. J. Sαιντ-Μαrτιν, Paris 1841, p. 125.C

14 Ατόθι, σ. 140, 285 (γαλ. μετάφραση, σ. 126).

15 Constantini Porphyrogeneti Imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae, Rec. J. Reiske I, Βοnn 1829, ρ. 690. Κατά τή γνώμη μερικῶν μελετητῶν, επίσημη ἀναγνώριση καί ἀποδοχή ἀπό τό Βυζάντιο τοῦ τίτλου τοῦ βασιλέως στόν Συμεών δέν ἔγινε. "Εγινε αύτοκή-ρυξη τοῦ Βουλγάρου ἄρχοντα. Ό πατριάρχης Νικόλαος ὁ Μυστικός στό κεφάλι τοῦ Συμεών δέν ἔβαλε στέμμα, άλλά τό έπιρριπτάριο. Γιά τίς διάφορες γνῶμες, δές: Α. Σταυριδου-Ζαφρακα, Ή συνάντηση Συμεών καί Νικολάου Μυστικογουστος 913) στά πλαίσια το βυζαντινοβουλγαρικο άνταγνισμο. Θεσσαλονίκη 1972, σ. 68 κέξ.

16 De cerimoniis aulae byzantinae, p.687.

17 Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio. Greek text edited by Gy. Morαvcsik, English translation by R. J. H. Jenkins, Budapest 1949 (CFHB 1), p. 198.

18 Νicholas I Ρatriarch οf Cοntantinople, Letters. Greek text and English translation by R. J. Η. Jenkins and L. G. Westerink, Washington 1973 (CFΗΒ 6), p. 446.

19 Ματθαιος Ο Εδεσσηνος, Χρονογραφία, Βαλαρσαπάτ 1898, σ. 19 (στάρχ. ἀρμενικά); Chronique de Mathieu d'Edesse (962-1136) avec la continuation de Grégoire le Prêtre jus-qu'en 1162. Trad. E. Dulaurier, Paris 1858, p. 16.

20 Κ. Ν. Yuzbashian, Τά ρμενικά κράτη (βλ. σημ. 9), σ. 86.

21 De cerimoniis aulae byzantinae, p. 687.

22 Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum. Rec. I. Thurn, Berlin-New York 1973 (CFHB 5), p. 354.

23 Ατόθι, σ. 435.

24 Ioannis Cinami Epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum. Rec. A. Meiνεκε, Βοnn 1836, p. 69.

25 Ιωαννη απο το Δρασχανακερτ, 'Ιστορία τς 'Αρμενίας, σ. 276-277 (ἡ γαλλική μετάφραση, σ. 275, εἶναι λανθασμένη).

26 Αὑτόθι, σ. 280 (γαλ. μετάφραση, σ. 278).

27 Fr. Fusco, Il Panegirico di Michele Italico per Giovanni Commeno, EEBS 37, 1969-70 p. 154.

28 "Εχει ύπ' őψη τή συνθήκη τῆς Τραπεζούντας (1021) μεταξύ τοῦ Βασιλείου Β' καί τοῦ βασιλέως Ίωάννη-Συμβάτη Βαγρατίδη, κατά τήν ὁποια ὁ Αρμένιος βασιλεύς άφησε ὡς κληρονομιά στό Βυζάντιο τό κράτος του. Ό 'Ιωάννης Σκυλίτσης κατά λάθος θεωρεῖ τόν Κακίκιο Β' γιό τοῦ Ίωάννη-Συμβάτη (Ίωβανεσικίου). Στήν πραγματικότητα, αὑτός ᾖταν γιός τοῦ 'Ασωτίου τοῦ Δ', ἀδελφοῦ τοῦ Ίωάννη-Συμβάτη.

29 Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, p. 435

30 Πρβλ. τό τοῦ Στεφάνου τοῦ Ταρωνίτη: «Μέ συναίνεση τοῦ βασιλέως.»

31 De administrando imperio, p. 200.

32 Κ. Ν. Υuzβαsηιαν, Ό ἃγνωστος παραλήπτης τῆς ἐπιστολῆς τοῦ αὑτοκράτορα Ρωμα-νοῦ τοῦ Λεκαπηνοῦ, Δελτίο κοινωνικν 'Επιστημν τς 'Ακαδημίας 'Επιστημν τς Σ.Σ.Δ. 'Αρμενίας 1. 1974, σ. 41-42 (στά αρμενικά). Τοῦ ἲδιου, Τά ρμενικά κράτη, σ. 85.

33 De cerimoniis aulae byzantinae, p.686.

34 De admisnistrando imperio, p. 194.

35 Κ. Ν. Yuzbashian, Ό γνωστος παραλήπτης (βλ. σημ. 32), σ. 39.

36 L.-R. Ménager, Amiratus- Ἀµηρᾶς. L'Émirat et les origines de l'Amirauté (xe-xiie siècle) Paris 1960 (apud BZ 54, 1961, p. 200)

37 Ιωαννη απο το Δρασχανακερτ, 'Ιστορία τῆς 'Αρμενίας, σ. 266 (γαλ. μετάφραση, σ. 263).

38 Ατόθι, σ. 292 (γαλ. μετάφραση, σ. 292).

39 Ατόθι, σ. 159 (γαλ. μετάφραση, σ. 144-145).

40 Ατόθι, σ. 140 (γαλ. μετάφραση, σ. 126).

41 Ατόθι, σ. 159, 200 (γαλ. μετάφραση, σ. 144-145, 189).

42 Ατόθι. Γιά τό ζήτημα, δές Η. Ahrweiler, L'idéologie politique de l'Empire byzantin, Ρaris 1975, p. 46-47.

43 Ιωαννη απο το Δρασχανακερτ, 'Ιστορία τῆς 'Αρμενίας, σ. 184 (γαλ. μετάφραση, σ. 172).

44 Ατόθι, σ. 202 (γαλ. μετάφραση, σ. 191).

45 Ατόθι.

46 Αὑτόθι, σ. 200 (γαλ. μετάφραση, σ. 190).

47 Αὑτόθι, σ. 147 (γαλ. μετάφραση, σ. 132).

48 Αὑτόθι, σ. 193 (γαλ. μετάφραση, σ. 181).

49 Αὑτόθι, σ. 203 (γαλ. μετάφραση, σ. 192).

50 Αὑτόθι, σ. 209 (γαλ. μετάφραση, σ. 200).

51 Αὑτόθι, σ. 212 (γαλ. μετάφραση, σ. 203).

52 De cerimoniis aulae byzantinae, p. 686-692.

Auteur

Académie des Sciences d'Arménie

© Éditions de la Sorbonne, 1998

Licence OpenEdition Books

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search