URL originale : https://books.openedition.org/pressesinalco/41347

Précédent Suivant
Table des matières

ԳՐԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԸ

La littérature au travail / Écrire, un travail

The Work of Literary Production

Սիրանոյշ Դւոյեան et Ֆրիդրիխ Նիցշէ

p. 325-363

Résumés

Pour Krikor Beledian, la littérature n’est pas une donnée, mais un matériau à cultiver. Afin de libérer les potentialités de la langue, il aborde la tradition littéraire comme l’accumulation d’une expérience linguistique accumulée, qui doit être appropriée comme une réopération des genres littéraires et des expériences littéraires. Cette action est une sorte d'auto-création – la formation d'une identité narrative. Beledian appelle ce phénomène « palimpseste ». L’article évoque les étapes de cette action récursive ainsi que l'éthique de l'écriture dans le contexte diasporique arménien.
Le dernier poème des Mantras, « La langue dépeuplée », est un dialogue imaginaire entre les morts sans sépulture et leur héritier. La voix collective de ces dernires pleure la terre de ses ancêtres. La voix de l'héritier refuse le mode de vie des parents et aspire non pas à surmonter la perte, mais à élaborer une méthodologie pour vivre avec. D’où l’acte symbolique de la rupture de ce que l’on peut appeler « l’alliance parentale ».
Faisant appel aux formes classiques de la tragédie et de la lamentation, Beledian présente ce poème comme une scène de « deuil » où les deux voix se rejoignent pour mettre un terme à l’ancien mode de vie. Cet accord leur permet de s’affranchir du deuil et de se rêver mutuellement. Cette phase de libération permet à la voix de l’héritier de réaliser son aspiration à une vie nouvelle.
Dans ses œuvres de fiction, qu’il appelle « récits », Beledian continue à donner forme à de nouvelles manières d’articuler la perte. La passion du récit conduit le narrateur à être attentif aux histoires propres à la vie communautaire. Fragments de la vie quotidienne, anecdotes, traditions orales sont autant de matériaux que le narrateur mobilise pour construire une identité narrative. Sensible à toutes les formes langagières dans leurs moindres détails, le narrateur semble avoir perdu le fil de sa vie normale, il réorganise les fragments du passé pour accéder à cette normalité. Par là-même, une image virtuelle du passé est recomposée, permettant à une nouvelle identité d’émerger. Le récit devient, selon l’expression de Paul Ricœur, un auxiliaire de la remémorisation.
L'article aborde également l’éthique de l'écriture. À partir de l’idée de « nation textuelle » proposée par Khachig Tölölyan, selon laquelle les biographies de personnages clé nourrissent les récits traditionnels, cet article examine ce qui fait que la biographie des gens ordinaires mérite d’être écrite. Dans les affres du quotidien, ils ne sont pas en mesure de réaliser leurs rêves et leurs désirs. Mais ils ont confiance en l’avenir et rêvent d’autres opportunités. L’écriture est l’une d’entre elles, elle révèle le spectre de l’expérience dans toute sa diversité, exprimant par là-même l’attachement à la vie. Les récits de Beledian ouvrent donc des perspectives nouvelles pour l’imaginaire artistique de la diaspora arménienne.

Literature is not a naturally given reality for Krikor Beledian, but material for cultivation. To focus on the release of the inner capacities for language, he takes the literary tradition as an experience of accumulated language, which must be appropriated in terms of the reoperation of literary genres and literary experiences. This action is a kind of self-creation—a formation of narrative identity. Beledian calls this phenomenon “palimpsest.” The successive phases of this repetitive action as well as the moral aspect of writing in a diaspora Armenian context are discussed in this essay.
The last chapter of Mantras—“A Depopulated Language”—is performed as an imagined dialog between the voices of the inheritor and the unburied dead. The common voice of the community of the unburied dead mourns the loss of its ancestors’ land. The inheritor’s voice refuses his parents’ lifestyle; he longs for the foundation of a new myth. He tries not to overcome the loss, but to arrange a methodology to leave with it. A symbolic action of disruption from the so-called “parental alliance” is taking place here. Beledian represents this piece as a scene of “mourning” by using classical forms of lamentation and tragedy, where two voices agree to fulfil the previous lifestyle. This action allows two voices to be rid of mourning and dream of each other. This phase of liberation enables the inheritor’s voice to fulfil his fantasy for a new lifestyle.
In his fiction, Beledian continues to appropriate new ways of articulation for loss. The passion for storytelling motivates the narrator to be aware of the stories more specific to community life. Fragments of everyday life, sketches of daily routines, oral stories are all working materials he applies to construct narrative identity. The narrator passionately works to achieve the secret of the operational language. He is very sensitive to all types of speech, trying not to miss any detail. The narrator seems to lose the normal course of life; he transposes fragments from the past in order to obtain normality. In this way, the fictional picture of the past is reconstructed on the one hand, and the formation of a new identity reaches its limits on the other hand. Fiction, as Jean-Paul Ricœur considers, becomes a form of re-memorization.
The essay also discusses the moral aspect of writing. Based on Khachig Tölölyan’s concept of “textual nation,” in which the biographies of significant figures are considered as important constituents of conventional narratives, I discuss the reasons why the life of ordinary people needs to be represented. In their daily hustle, they were not able to fulfil their dreams and desires. They trusted in the future and imagined different possibilities. Writing is one of those possibilities. In the course of writing, the whole spectrum of experience comes into view. Thus, our responsibility for our life is expressed. Beledian’s fiction opens new possibilities for the diaspora Armenian cultural imagination.

Texte intégral

…գիտութեանը նայել արուեստագէտի տեսանկիւնից, իսկ արուեստին` կեանքի…

1Պըլտեանի տեսական գրութիւնները գեղարուեստական են: Հակառակ պնդումը նոյնքան իրական է` նրա գեղարուեստական գործերում ակնյայտօրէն գործող տեսաբանական ցանց կայ: Մտածելու նրա այս կերպը ոչ այնքան փոխատեղում է գեղարուեստականն ու տեսականը, որքան փորձում երկուսի միջակայքում ստեղծել երկուսն էլ խնդրականացնող եւ երկուսն էլ մտածող մի լեզու:

2Նա ելնում է նրանից, որ գոյութիւն ունեցող ամեն բան լեզու է` ոչ միայն ունի իր լեզուն, այլեւ խօսելու իր միջոցները: Այլ կերպ` գոյութիւնը լեզու է:1 Ելակէտային այս դիրքորոշումն ի հարկէ գալիս է լեզուի ինքնավարութեան մտահոգութիւնից:

Իսկ հոն, ուր լեզուն չի հպատակիր իմաստի տիրապետութեան եւ կը մնայ հեռու ճշմարտութեան յայտնաբերումի միտումէն, այնտեղ լեզուական արտադրութիւնը կը վերածուի «գրականութեան», թէեւ միշտ կը տարուբերուի ճշմարտութեան բացուածքին մէջ: Գրականի տրամը կը կայանայ ճշմարտութեան համաձեւումէն հեռաւորութեան մէջ, որ զայն, սակայն, կը կապէ ճշմարտութեան մը որ իրը չէ, բայց որ զայն կը որոշադրէ, կը տեղադրէ:2

3Իմաստի փնտռտուքը եւ հաստատումը ինչպէս կեանքի, այնպէս էլ իմացութեան խնդիր է: Գրականի տեղը Պըլտեանը սահմանում է այս երկուսի արանքում` ոչ թէ իմաստի հետ համընկնող լեզու, այլ իմաստի հնարաւորութիւնը ստեղծող` այն փոխաբերականացնող, այլացնող: Գրական լեզուն, փաստօրէն, պէտք է որ հանդէս գայ իբրեւ միջնորդ հաղորդակցութեան ակտիւ ցանցի մէջ:

4Միւս կողմից, Պըլտեանի` իբրեւ մտածող մարդու բուն հարցը կեանքը, ինչ-որ իմաստով այն, ինչը տրուած է քեզ պատմական քո ժամանակում եւ պայմաններում, ստեղծագործաբար իւրացնելն է: Ժամանակակից կեանքի մարտահրաւէրներից մէկն է սա: Այստեղ նա ելնում է նրանից, որ աշխարհը կատարեալ եւ ամբողջական չէ, եւ մարդու` այն կատարեալ տեսնելու եւ ամբողջականօրէն ընդգրկելու ջանքն է, որ կերտում է մարդուն որպէս այդ: Ժամանակակից մարդու ներքին պարադոքսներից մէկի հետ ենք գործ ունենում այս պարագայում. մի կողմից, աշխարհի անկատարութեան առջեւ ընկրկում, յուսահատութիւն, միւս կողմից, անկատարութեան պարտադրանքին հնազանդ` աշխարհն առաւել կատարեալ դարձնելու ջանադրութիւն: Խնդիրն ի հարկէ բարոյական է, եւ սրան խորապէս գիտակից է նա: Վարուժանին նուիրուած ուսումնասիրութեան երեւանեան հրատարակութեան առաջաբանում, երբ Պըլտեանը ներկայացնում է Վարուժանի կեանքի վերջին երեկոն, երբ ի հեճուկս ամենայնի վերջինս բանաստեղծութիւն էր գրում, դրուագն ամփոփում է այսպէս.

Բարոյական եթէ փնտռելու ըլլանք դրուագին` թերեւս պարտինք ըսել որ բանաստեղծին արարքը կրնանք միայն կրկնել ամեն անգամ, ինչպէս հիմա, ինչպէս մեր օրերուն, երբ քայքայումը կը սպառնայ եւ կեանքին բոլոր հիմերը կը խորտակուին:

Երբեք չձգել որ գրելը դադրի ըլլալէ ինքզինք, քալելէ խորտակումի կամ քայքայումի երկայնքին, ոչ թէ վերջին վկայի մտագարութեամբ, քանի որ ոչինչ կայ վկայելիք, բացի ոչինչէն, որ տառացիօրէն ինչ մը չէ, որ կրնայի տրամադրել ձեզի, այլ առաջին խօսողի, լեզուն յայտնաբերողի եւ անոր ընդհանրականութիւնը, այսինքն` հատուածականութիւնը, անոր մահն ու աւարտը եւս հաստատողի ուժով կամ տկարութեամբ:

Մշակականի ոճով:3

5Հատուածն աշխատանքով աշխարհի մէջ իր տեղը ստեղծող հասուն մարդու ջանքն է ներկայացնում: Մշակական ոճին գնացող յղումը այլ բան չէ, քան սա: Աշխատանքով կեանքի ակունքին մօտ մնալու նախնական (գեղջկական) իմաստութիւնն այստեղ չի ընկրկում մտաւորականի յանձնառութեան առջեւ, քանի որ, ինչպէս ասում է, վերջինս մահը եւ աւերը փաստողը չէ, եթէ անգամ գրածը եղերերգ է, ինչպէս Վարուժանի պարագայում: Մտաւորականի խնդիրը աշխարհի ամբողջականութիւնը յայտնաբերելն է խօսքի մէջ: Գուցէ աշխարհը կատարեալ տեսնելու մարդու խորքային ցանկութիւնն է սա, որ ջանադիր մի արկածախնդրութեամբ փորձում է իրագործել նա:

6Արդիական մտածողութեանը բնորոշ այս խնդիրը Պըլտեանի մօտ դրուած է իբրեւ գրական խնդիր: Մշակական ոճը նոր չէ: Դիմացդ փռուած տարածական նիւթը հերկելն ու ձեւելը ինչպէս ագրարային, այնպէս էլ տեխնիկապէս զարգացած հասարակութեան ստեղծագործական արարքն է: Երկու դէպքում էլ մարտահրաւէրը նիւթի պատշաճեցումն է: Լայն իմաստով մշակոյթը սա է` նիւթի պատշաճեցումը մտքին: Ժամանակակից մարդու տեխնիկապէս զարգացած, ճկուն ու արագ կենսակերպը յաճախ վտանգում է վերջինիս` երեւոյթների մէջ խորաթափանց լինելու կարողութիւնը: Սա այն աղէտալին է, գուցէ` դիւայինը, որով բռնուած է նա: Իրականութիւնը տեխնիկապէս նուաճելու, տարերայինը հաստատուն դարձնելու անկասելի թափը մարդուն օտարում է բնութիւնից` իր էութիւնից, մարդը կորցնում է ինքն իր հետ հաշտ ապրելու միջոցները: Աշխարհից ու ինքն իրենից այս օտարումն է ահա, որ մարդուն զգայուն է դարձնում ցանկացած կորստի հանդէպ: Այո, կորստով է սկսւում կորստից առաջ եղածը պատմելու ժամանակը, բայց պատմելով է մարդը գտնում աշխարհի ու ինքն իր հետ հաշտութեան գալու միջոցը: Խելագար շատախօսութեան խորքում այն մարդու` կեանքի բնականոն ընթացքին հասնելու ցանկութեան բիւրեղացման ընթացքն է: Այս կոնտեքստում է ահա, որ կորուստը պատմող գրականութիւնը կորուստը արձանագրելուց աւելի ցաւի հետ ապրելու ճանապարհ է դառնում: Մի աշխատանք, որը նաեւ Գրիգոր Պըլտեանինն է: Եւ մի աշխատանք, որը գրական աշխատանք է:

7Այս գրութեան մէջ պիտի փորձեմ հետամուտ լինել Պըլտեանի բանեցրած գրական աշխատանքին:

Ողբերգական քերթուած

8Պըլտեանի գրականութիւնը սկսւում է բանաստեղծութեամբ` նիւթ ունենալով աղէտը, քայքայումն ու կորուստը, որը յետագայում ընդարձակւում է տեսական ու վիպային գրութիւններում նաեւ: Աղէտը, քայքայումն ու կորուստը նրա գրականութեան համար գոյաբանական նշանակութիւն ունեն եւ թեմա լինելուց զատ հանդէս են գալիս իբրեւ սկզբնակէտ ու հորիզոն միեւնոյն ժամանակ` ուղղակիօրէն կամ ծածկուած կերպով աշխատեցնելով ողջ գրութիւնը: Թեմայի ու ժանրի այսպիսի հարաբերութեամբ կազմաւորուածը, որը ողբերգական քերթուած եմ կոչում, ոչ այնքան ժանրը բնորոշող եզր է, որքան արարք: Այս իմաստով, ողբերգական քերթուածն ինքը փորձառութիւն է` կորստի ու այն ասող ձեւերի մի հիւսուածք, որը զգայուն եւ ուշադիր է համանման փորձերի հանդէպ եւ կարծես թէ կազմաւորւում է հէնց վերջիններիս առկայութեամբ: Հետեւաբար, նրա գրութիւնն ընկալելու ձեւերից մէկը այն որպէս հէնց այդ, այսինքն` այլ` իրենից առաջ եւ իրեն զուգահեռ կորուստը ասող եւ այն մտածող ձեւերի հետ յարաբերութեան մէջ տեսնելն է: Ուստի, իմ խնդիրն այստեղ ոչ այնքան առանձին գործերն ու հատորները իբրեւ մտայղացումներ քննարկելն է, որքան նրա գրականութեան մէջ մի քանի խնդիրների զարգացմանը հետամուտ լինելը:

9Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մը համար, Հատուածներ հօր, Մանտրաներ հատորները, այսինքն` բանաստեղծական արտադրութիւնը, տարբեր դիտանկիւններից ի հարկէ, բայց ներքին մի օրինաչափութեամբ խնդրականացնում են կորուստը ասելու ձեւերը: Դասական գրականութեան մէջ կորուստն ասող ձեւերն են ողբասացութիւնը, սգոյ եւ հոգեհանգստի տեքստերը: Բոլոր այս ձեւերն ի հարկէ տարբեր կերպ են կապուած ողբերգական դէպքերի արձանագրմանը:

10Պըլտեանի գրութեան մէջ աւելի շուտ գործ ունենք ողբերգականութեան շրջանակի հետ, որը ձեւաւորւում է աղէտի ու լեզուի ամենաանամիջական յարաբերութեամբ: Բարբարոսագոյն մի յարաբերութիւն, որովհետեւ աղէտին առնչուածը կորցնում է լեզուի ամբողջականութիւնը: Լեզուն ոչ միայն աղէտի հետքն է կրում իր մարմնին (լեզուական կառոյցը դառնում է ոչ-ճկուն, կարող է կորցնել իր հիւթեղութիւնը, իր հատուածականութեամբ լինել անհասկանալի եւ այլն), այլեւ հանդէս է գալիս իբրեւ իզուր գոյութիւն: Լեզուն, մնալով հանդերձ, կարող է լինել պարապ:

չեմ գիտեր ո՞վ

մէկը

ձեր լեզուն կտրեց ձեր բերնին մէջ

հատեց իմաստը լեզուէս4

11Ողբերգութիւնը սկսւում է բացասականից: Ուշադիր լինելու դէպքում կարելի է տեսնել, որ հէնց նոյն պահին էլ տեղի է ունենում մի արագ անցում «ձեր»ից «իմ»ին, որը սարսափելի պատահարի մէջ աղէտի շարունակականութիւնը շեշտելով հանդերձ շրջագծում է երկխօսական մի շրջանակ: Մի կողմի համար գոյութեան խնդիր նկատուած աղէտալին միւս կողմի համար դառնում է գոյաբանական հարց: Հատուած լեզու ունեցողը համր է, անկարող է ասել փորձառութիւնը, մինչդեռ միւս կողմի համար կորստի փորձառութիւնը ասելը մտնում է կորուստը սգալու երկարատեւ փուլ: Երկխօսական շրջանակն այստեղ ձեւաւորւում է կորուստն ասելու անհնարինութեան եւ այն ասելու դժուարութեան միջեւ: Խնդիրը դառնում է ոչ այնքան կորուստը յաղթահարելը, որքան կորստի հետ ապրելու մեթոդաբանութիւն մշակելը:

12Կորուստը ասելու խօսքային կառոյցը ողբասացութիւնն է: Ողբասացութեան դասական ձեւերում լեզուն ի զօրու է արտայայտել աւերումը, կործանումը, անկումը, արտաքսումը եւ մահը: Լեզուն ինքը արտաքսուած չէ իրենից:5 Պըլտեանի մօտ լեզուից հատուած իմաստը յղում է առաւել խորքային մի կորստի`«օտարացուցին մեզ ի բնակութենէ մերմէ»:6 Տեղազրկութիւնն այստեղ ոչ միայն աշխարհագրական տեղը կորցնելուն է յղուած, այլեւ մարդու` ինքն իր ներսում իր ամփոփման վայրն իսկ կորցնելուն: Սա մահ չունենալու ողբերգութիւնն է:

13(Ողբասացութեան սիւժէն որքան էլ կապուած է կորստի հետ, մահն այստեղ տիրական ներկայութիւն չէ: Այն մի տեսակ երկրորդական թեմա է: Մինչդեռ ողբերգութեան սիւժէում մահուան թեման առանցքային է: Եթէ ողբասացութեան մէջ, ինչպէս հներն էին ասում` «լալիւ հառաչանաց» կորուստն ու մահն են սգում, ապա ողբերգութեան սիւժէն հրամայական է դարձնում ճակատագիրն ընդունելը, որը շատ յաճախ հէնց մահը ընդունելն է:)

14Պըլտեանի մօտ աղէտը գոյաբանական մակարդակում է, ուստի այն մասնաւոր լինել չի կարող: Նման տեղակայուածութեամբ աղէտն օժտւում է նախասկզբնական մի տոտալութեամբ ու անժամանակութեամբ: Այս պայմաններում իբրեւ աղէտի խօսքային կառոյց հանդէս եկող սուգը ենթակայ է անընդհատ վերարտադրուելու հէնց որպէս այդ: Դասական ողբասացութեան մէջ շեշտւում է սուգի այս կողմը: Ներսէս Շնորհալու Ողբ Եդեսայ պոեմում, օրինակ, դա արտայայտւում է ողբասացի` պարբերաբար տարբեր եկեղեցիներին, տիեզերքին իր հետ իր կորուստը սգալ հրաւիրելով եւ կորստի մանրամասները թուարկելով, կարծես թէ սգացողը կարիք ունի, որ աշխարհը ճանաչի իր կորստի ահռելիութիւնը: Պըլտեանի մօտ ամայացումը, ոչնչացումը, չքացումը գրութեանը յարակից թեմաներ են: Նրա գրութեան բուն խնդիրը մնացորդի` հատուած, իմաստից զրկուած լեզուի հետ աշխատանքն է:

15Վերեւում մէջբերուած հատուածի երկրորդ մասում հրամայական պահանջ է դրւում խզել սուգի աղէտալի վերարտադրութեան շրջանակը, որով կարող ենք ասել, որ հարց է դրւում նաեւ ողբասացութեան զանցման.

չեմ գիտեր ո՞ւր

հողի՞ն

երկնքի՞ն մէջ

երբ հանդիպիս մեռելներու

մեռած աստուածին

չըլլաս յարալէզ ու լէշի տարփաւոր

խզէ՛ իր հետ մեր դաշնութիւնն սկզբնական7

16Յղումը հայկական դիցարանի Արա Գեղեցիկին ու նրա հաւատարիմ յարալէզ շան առասպելին է, որը պատմում է մեռած-չմեռած աստծոյ կողքին հսկող շան հաւատարմութիւնը, գուցէ նաեւ սուգը: Առասպելական հիմքին այս յղումը նախեւառաջ մատնացոյց է անում առասպելի բովանդակութիւնը: Այն մատնանշում է մարմնի հետ լեզուով արուող գործողութեան` սիրո անմիջական հնազանդութիւնը մարմնին: Պըլտեանի մօտ արտայայտուածը, սակայն, դիակի հանդէպ սիրային հաւատարմութիւնից հրաժարուելու անհրաժեշտութիւնն է, նոյնիսկ եթէ դիակը չափազանց գեղեցիկ ու հմայիչ է, կամ` հարազատ: Այդ հրամայական պահանջը դնողը անթաղ մեռելների հաւաքականութիւնը ներկայացնող ձայնն է, գոնէ պահանջող ձայնը խօսում է որպէս այդ, եւ իրականում խօսքը այդ հաւաքականութեան` լեզուի ու մարմնի անմիջական կապուածութեան օրէնքը խզելու մասին է: Սա «ոճրային» այն արարքն է, որի աղերսանքը գալով անթաղ մեռելներից` անցնում է ընդունող կողմին, որն այս գրութեան մէջ շատ տարտամ նկարագիր ունի: Խորքի մէջ խորհրդանշական այս գործողութիւնն ուղղուած է ծնողական դաշինքի վերարտադրուելը խզելուն:

Անմիջապէս յետոյ պահանջ է դրւում թաղում կազմակերպելու:

եթէ իմաստը կը պակսի

թաղէ՛

դիակն ապրողներու

թերի բառերուն մէջ

մնացորդ

համր անապահով նեխող

հոտով սատկած աղուէսի

այն ատեն

ոսկորէն կը բուսնի ծիրանենին8

17Պատկերը դուրս է դասական ողբասացութեան, ինչպէս նաեւ ողբերգութեան սահմաններից: Սա մեռած հարազատի վրայ մի բուռ հող լցնելու կամ մարմինը ամփոփելու արարողութիւն չէ, ոչ էլ այդ արարողութիւնից զրկուածութիւնը, որ պատմում են դասական յոյնական ողբերգութիւնները (դասական օրինակը Անտիգոնէն է): Սա իրար պայմանաւորող երկուսի միացումն է. կտրուած լեզուով մարմնի ամփոփումը թերատ բառերի մէջ այն իւրօրինակ միացումն է, որով երկուսն էլ ամբողջանում են: Սա խորհրդանշական թաղման արարողութիւն է, որի խորքում երկու կիսատների իրար հասնելու ու ամբողջանալու խորհուրդն է դրուած:

Սրանից հետո յայտնւում է նոր առասպելի անհրաժեշտութիւնը:

եթէ չէք ապրիր

երազեցէ՛ք մեզ

ինչպէս ես մկրատուած շրթներով ձեզ երազեցի

ձեր մարմինն ու հոգին

ձեր այս ու մեր ու իմ զգետնուած լեզուն

մի՛ տաք ինծի ձեր լռութիւնն աններելի

աններելի ձեր ճիչը զիս փոշիացնող9

18Ուշադիր լինելու դէպքում կարելի է նկատել, որ պահանջ դնողն այստեղ փոխւում է: Եթէ ծնողական դաշինքի վերարտադրութեան խզման պահանջը դնողներն այդ դաշինքն արդէն իսկ վերահաստատածներն են, ապա այս դէպքում խզման գործողութիւնն իրականացնողն է հէնց խզման պահին պահանջ դնում երկկողմանիօրէն միմեանց երազելու: Սա էական պահ է, ցնորային մի վիճակ, երբ մեռնողը անջատման պահին երազում է ապագան: Այս կերպ այլ` ժամանակների միջով միմեանց կանչող եւ ներկայ բերող «դաշինքի»` նոր առասպելի նախադրեալն է ստեղծւում:

19Ողբերգական քերթուածը լռում է ապագայի մասին: Առաւելագոյնը ցնորքի յայտնուելն է, որ աւելի շուտ հոգս է ընդունողի համար, քան մեռնողի, որովհետեւ`

քեզի ամեն մէկ բառ / տուին / փոխ

20Հատուածի մնացած մասն արդեն սգոյ եւ հրաժեշտի խորհրդանշական արարողութիւն է: Խորքի մէջ սա ողբասացութիւնից ողբերգութիւն խորհրդանշական անցումն է, սուգի ընդհատումը, քանի որ սգոյ արարողութեան մէջ սգացողի հայեացքը երկատւում է ոչ թէ ներկայի ու անցեալի միջեւ, այլ` անցեալի ու ապագայի:

21Ողբերգական քերթուածի մէջ երկրորդ կարեւորագոյն պահը երկխօսական կառոյցի ստեղծումն է: Մէջբերուած հատուածներից արդէն իսկ տեսանելի է, որ թեմայի զարգացման մէջ կարեւոր է երկու կողմերի միմեանց յղուելը: Թեման, ինչպէս վերեւում տեսանք, զարգացնում են երկու ձայները` անթաղ մեռելների հաւաքականութիւնը ներկայացնող ձայնը եւ նրանցից յետոյ եկող լեզուի ժառանգորդը` ընդունողը: Խօսքն ակտիվօրէն փոխանցւում է մէկից միւսին: Այս ակտիւ փոխանցման մէջ սակայն երկու ձայները տարբեր գործառոյթներ են իրականացնում: Այսպէս ասած սիւժէն ձեւաւորւում է անթաղ մեռելների հաւաքականութեան խօսքով, իսկ լեզուի ժառանգորդը կարծես կողքից աջակցում է սիւժէի ծաւալմանը: Դասական յունական ողբերգութեան գեղարուեստական կառոյցն է սա. բեմի վրա կերպարները ներկայացնում են առասպելական սիւժէները, որոնց ձայնակցում է Chorus-ը` հրահրելով գործողութիւնը այս կամ այն ուղղութեամբ: Chorus-ն այս կառոյցում հանդէս է գալիս իբրեւ ընդունող կողմ: Յոյնական ողբերգութիւններում բեմի վրայ գործող կերպարների ու Chorus-ի միջեւ յարաբերութիւնը երկխօսական է, ընդ որում որպէս կիսաձայն հանդէս եկող Chorus-ը գործողութեան ծաւալման մէջ ներգրաւուած է երկակիօրէն: Մի կողմից, նրանք ամբողջութեամբ չէ, որ կրում են ողջ գործողութիւնը, միւս կողմից, սակայն նրանք իրենց մասնակցութեամբ շեղում կամ կողմնորոշում են գործողութեան ընթացքը: Chorus-ի այս երկէութեանը յղելով Հէօդեռլինը գրում է. «Հունական կամ հեսպերիական ողբերգական պատկերացումը հիմնվում է հզոր կամ չընդհատվող երկխոսության եւ երգչախմբերի վրա` երկխոսությունը պահպանող կամ բացատրող, որոնք անվերջ վեճերին ուղղություն կամ ուժ են տալիս, որպես աստուածապայքար մարմնի տառապող օրգաններ, որոնք թերեւս չեն կարող բացակայել, որովհետեւ նաեւ անսահման ողբերգական կերպարում Աստված չի կարող իրեն լիովին անմիջականորեն իրեն մարմնին հաղորդել, այլ պետք է հասկանալի ըմբռնված կամ կենդանի պիտանի լինի»:10 Chorus-ի հաղորդուածութիւնը գործողութեանը ըմբռնուած խօսքով է, այդ պատճառով է, որ նա կարող է ազդել գործողութիւնների վրայ` առանց կրելու այն: Ժամանակակից ընկալմամբ, նա կարծես բեմի վրայ տեղի ունեցող իրադարձութիւնների փոխանցողն է հանդիսատեսին, այն իմաստով, որ բեմի վրայ ծաւալուող իրադարձութիւնների ու հանդիսատեսի միջեւ նա յուզական միջնորդի դեր է կատարում: Ի տարբերութիւն դասական արիստոտէլեան ընկալման, երբ բեմի վրայ ծաւալուող գործողութիւններից հանդիսատեսը կատարսիս է ապրում, այս ընկալմամբ թատրոն գնացած հանդիսատեսը լցուած է իր կեանքով այնքան, որ չի կարող բեմի վրայ ծաւալուող գործողութիւնների մէջ յաւելեալ ներգրաւուածութիւն թոյլ տալ իրեն: Հանդիսատեսը միայն յուզականօրէն կարող է լիցքաւորուել բեմում ծաւալուող գործողութիւնների ընթացքով, եւ Chorus-ը հոգ է տանում այս առումով:11 Նման մօտեցմամբ, Chorus-ը հանդէս է գալիս մի տեսակ գործողութիւնները յուզականօրէն գեներացնող միջանկեալ մի օղակ:

22Պըլտեանի մօտ ընդունող ձայնը հանդէս է գալիս նմանատիպ միջանկեալ մի դիրքում: Նա մի կողմից կարծես թէ տեղ է տալիս անթաղ մեռելների հաւաքականութեան պահանջին, հնազանդւում նրանց ձայնին, միւս կողմից, սակայն հանդէս է գալիս որպէս ենթադրեալ ընթերցողին այդ ձայնի խուլ պահանջները թարգմանող: «Անժողովուրդ լեզու» հատուածում մի այսպիսի պահ կայ.

օ

գիշերապահներ անտէր շունչի

անդին

գացէ՛ք անդին մոռցէք զիս

քնացէք

լքեցէք լեզուահողը մահացու

ստուերներուն

ոճրապարտ օ անմեղներ

եղէք հօտաղներ աստղերու ջոլիրին

վերադարձէք երբ չըլլամ

կը փնտռեմ այս խարդախ

ծէսով

մոխիրը մորթին

ինչպէս լեզուն իր բառերը վերապրող

ես ձեր չքացումը թարգմանող ձայնեղ գրիչ12

23Այստեղ ուշադրութիւն գրաւողը «չքացումը թարգմանող ձայնեղ գրիչ» անուանումն է: Հատուածը մի կողմից աղերսական է, միւս կողմից` պարտադրող: Երկու ձայների արանքում ծաւալուող երկխօսական գործողութիւնը առասպելական անթաղ մեռելների չքացումը թարգմանող, այսինքն` կորուստը ասող կամ փոխանցող գործողութիւն է փաստօրէն:

24Եթէ ամփոփելու լինենք մինչ այս ասուածը, ապա «Անժողովուրդ լեզու»ն ոչ միայն Սփիւռքի ներկայ իրադրութեան գեղարուեստական պատկերացումն է, այլեւ Սփիւռքի գրականութեան պատկերացումներից մէկը` բուն դէպքերը, սուգը տեղափոխել խորհրդանշական մակարդակ եւ մշակել այն մարդկանց ասելու լեզու: Այսպիսի անցումով է, փաստօրէն, հնարաւոր դառնում խօսել աղէտալին: Նրբութիւնն այստեղ այն է, որ թարգմանական այս գործողութեամբ յարութիւն պիտի չառնեն անթաղ մեռելները, այլ մի տեսակ պահպանւում է նրանց յիշողութիւնը` հայրենիի, հարազատի չքացումը խօսքի բերելով, այն թարգմանելով:

25Հատուածն այսպէս էլ պէտք է որ աւարտուէր: Եւ ըստ էութեան աւարտւում է: Վերջին փոքրիկ մի կտոր միայն շատ անակնկալ շարժումով կարծես ընթերցողին վերադարձնում է հարցի սկզբնական կէտին` լեզուի կրող չունենալուն.

բայց գարշելին

անխառն ծագումն է

պատկերին

որ կերար

ահա կրկին անժողովուրդ լեզուն13

26Սա պարզապէս յիշեցում չէ նախապէս դրուած հարցի, որից այնքան հեռացել է քերթուածը: Սեփականը ուտելու դաժան պատկերը յղում է գեղարուեստական պատկերի հմայչութեանը չենթարկուելուն:14 Այստեղ գործ ունենք գեղարուեստականութեան ներսում գործող խորը հակասութեան հետ: Արուեստի գերագոյն ձգտումը կատարեալ պատկեր ստեղծելն է, մինչդեռ արուեստագէտի ներքին մղումը ամլութիւնից խուսափելն է: Նոր առասպելի ստեղծումը Պըլտեանը կապեց փաստօրէն ծնողական դաշինքը խզելու հետ, որը հայրենիի չքացումը թարգմանող ողբերգական քերթուածի թեմաներից մէկն է: Այս վերջին հատուածը վաւերացնում է կարծես այս օրինաչափութիւնը: Նոյն կէտին այս վերադարձը սակայն անպտուղ չէ: Ողբասացութեան դասական ձեւը ընդմիջուել ու շրջուել է ողբերգութեան երկխօսական կառոյցին, որը սակայն փնտրում է կայացման այլ հնարաւորութիւն: Անժողովուրդ լեզուին դարձեալ յղումը` ընդունող ձայնին վերադարձնում է լեզուի տարածք:

Կորստի պատումը

271990-ական թթ. Պըլտեանն անցնում է վիպային գործերի: Նախ 1991 եւ 1993 թուականներին «Կայք» գրականութեան տարեգրքում տպագրում է արձակի մի քանի փորձեր, վիպային մի քանի փոքրիկ գրութիւններ:15 Անցումը բանաստեղծականից վիպայինի խօսում է ցանկութեան փոփոխութիւնից: Այս կտորներն յուշում են ոչ թէ խօսելու, այլ պատմելու ցանկութիւն` ներկայացնել մարդու կեանքը, զգայութիւնների աշխարհը, տեսածը, ապրածը: Դրանք ոչ այնքան անմիջական ապրածի պատմութիւնն են ներկայացնում, որքան վաւերացնում են արդէն իսկ ապրուածը յետընթաց մի շարժումով, որով պատմելը դառնում է անմիջական փորձառութեան միջնորդաւորուած գործողութիւնը: «Ետադարձ նայուածք» հարցազրոյցում վիպումի մասին իր խօսքը Պըլտեանը սկսում է նրանից, որ մարդը պատմող արարած է եւ շարունակում.

Պատմել կը նշանակէ անգամ մը եղածը կամ եղողը երկրորդ անգամ, վերստին տալ կամ կազմակերպել առաջին անգամուանը իբրեւ ինչ որ կրնայ կրկնուիլ: Հետեւաբար, պատումը կը յայտնուի արդէն իբրեւ կազմակերպութիւն մը որոշ տարրերու – հերոսներ, կերպարներ, դէպքեր, տեղեր, հոլովոյթի մը մէջ, ընթածիրի մը ըսենք, չըսելու համար դիպաշարի մը, ուր կայ գործողութիւն, սկիզբ ու աւարտ: Որոշ փակութիւն` որ հնարաւոր է երկրորդել բանիւ ինչպէս կ’ըսէին հիները:

Պատմելը ձեւ մըն է աշխարհը մտածելու, վեր-ստեղծելու, ըսենք փոխանակելու տեղեկութիւն, փոխանցելու երկրորդին, երրորդին: Առասպելը կազմակերպուած, իր որոշ տարրերուն մէջ գուցէ մասամբ մշուշոտ, այստեղ է. կը բանի իբրեւ բերանացի պատում: Իսկ երբ կը գրուի, ինչպէս ըսենք Հոմերոսի պարագային` անիկա կ’ենթարկուի համակարգումի:16

28Պատումը` ֆրանսերէն récit-ն, ինչպէս եւ քերթուածը, ինձ հետաքրքրում է իբրեւ գրական փորձառութիւն:17 Գիշերադարձ18 խորագիրը կրող վիպային գործերում նրա հայեացքը խորտակուող, քայքայուող եւ նոյն պահին իսկ վեր խոյացող, առինքնող իրականութիւնից շրջւում է դէպի մարդկային կեանքի առաւել նուրբ, փխրուն ու դժուար խօսքի բերուող իրողութիւնները: Դրանք բոլորն էլ այս կամ այն կերպ ի յայտ են բերում մարդկային անկարողութիւնները, որոնց հետ աշխատանքը` դրանք խօսքի բերելու արուեստն է հէնց պատումը:

29Պատումների աշխարհագրութիւնը սկսւում է Բեյրութի Բլուրներ կոչուող թաղամասից, որտեղ հաստատուել է ցեղասպանութիւնից փրկուած հայ համայնքը, ապա անցնում Փարիզ` ֆրանսահայ մտաւորական միջավայր: Խորքի մէջ պատումների յաջորդական հատորները ներկայացնում են պատմողի դարձդարձիկ կեանքի ընթացքը, որի յետագծում բացւում են Բեյրութի ու Փարիզի հանրային կեանքը` առանձին միջադէպեր, մանրապատումներ եւ ի վերջոյ կերպարներ: Բոլոր միջադէպերն ու իրադարձութիւնները գալիս են անցեալից, եւ բոլորը միմեանց հետ ունեն խորքային առնչութիւններ: Բայց դրանք նշանակութիւն են ձեռք բերում, երբ խորքային առնչութիւնները, նաեւ առանձին միջադէպերը մտնում են որոշակի շարակարգի մէջ: Պատումի իւրայատկութիւնն այն է, որ շարակարգն անպայմանօրէն կազմաւորւում է յետընթաց շարժումով, այսինքն` արդէն իսկ ապրուած կեանքի, անցեալի դրուագների վերադասաւորումով: Ինչպէս բանաստեղծութեան դէպքում, այս դէպքում նոյնպես անցեալի դրուագները, ապրուած կեանքը Պըլտեանի մօտ ընկալւում են իբրեւ մարդկային մի փորձառութիւն, որը անմիջականօրէն առնչուած է լեզուին:

30Պըլտեանի պատումներում ներկայացուած է երկու համայնքի կեանք: Առաջին չորս հատորներում ցեղասպանութիւնից փրկուած եւ Բեյրութի Բլուրներ թաղամասում ապաստանած հայ համայնքի կեանքն է: Աղէտից փրկուած վերապրողների համայնքի պատմութեան հիմքում կորուստն է: Նրանք բոլորը կորցրել են զաւակ, ծնող, հարազատներ: Կորուստը անլուծելի, անթափանցելի մի «գաղտնիք» է այս համայնքում: Անընդհատ ծաւալուող ենթադրութիւն-խօսակցութիւններով, որոնք խուլ գււոց են յիշեցնում իրենց տարտամութեամբ, նրանք մի տեսակ մօտ են մնում կորստին` ապրելով համարեա դրա սահմանին: Կորստի «գաղտնիքին» այս կերպ մօտենալով` նրանք կարծես վարժւում են ապրելու: Բայց հէնց այս ասեկոսէներն են, որ ի մի են բերում, միմեանց մօտեցնում համայնքի առանձին անհատներին:Սա մահուանից խլուածների համայնքն է:

31Պատումների յաջորդ չորս հատորներում փոխնիփոխ բեյրութեան ու փարիզահայ իրականութիւնն ու փարիզեան մտաւորական շրջանակն է: Այստեղ պատումը զարգանում է այդ շրջանակներից եկող առանձին մանրապատումների հենքի վրայ: Մի կողմից, փարիզահայ կեանքն է` անցեալի իր գրական իրադարձութիւններով ու կերպարներով, միւս կողմից, ֆրանսիական միջավայրը` կանայք, ակադեմիական շրջանակ եւ այլն, իսկ երրորդ կողմում բեյրութեան կեանքը` պատմողի բեյրութեան կեանքին երբեմն-երբեմն վերադարձներով: Պատմողի յարաբերութիւնները ինչպէս հայ գրական, այնպէս էլ ֆրանսիական միջավայրերի հետ միանշանակ չեն: Դրանք յարաբերութիւններ են, որտեղ սեռայինը կարծես խառնուած է ընկերայինին: Այդ յարաբերութիւնները փխրուն ու խուսափուկ լինելով` չեն վերաճում կայուն եւ հաստատուն կեանքի: Այս մարդիկ կարծես զարկուած են իրենց ձեւաւորման իսկ կէտում: Սա կեանքից խփուածների համայնքն է:

32Երկու համայնքների արանքում իր ոչ անմիջական ներգրաւուածութեամբ, բայց անհանգիստ, լարուած, իրեն մաշող, տրտմեցնող, բայց խանդավառ մտային աշխատանքով, մի տեսակ գրքի եզրում կազմաւորւում է մի կերպար, որին Պըլտեանը պատումների առայժմ վերջին հատորում անուանում է «կրկնագիր մարդ»: Նա գրաւում է դասական վէպերից եկող պատմողի կամ հեղինակի դիրքը` արմատապէս սակայն տարբերուելով նրանից: Այս կերպարը, որին դժուար է անգամ կերպար անուանել, երբեք ամբողջութեամբ չի ներգրաւուում գործողութիւնների մէջ, բայց մի տեսակ կերտւում է դրանցով` փորձելով տիրապետել պատումների ընթացքին կողմնակիօրէն: Նա ցնորական վերադարձներ ու սուզումներ է ունենում անցեալի մէջ, սառը, կարծես օտարուած հայեացքով զննում իրականութիւնը, միջադէպերը, լսում ուրիշների խօսքերը եւ այդ կերպ կարծես թափանցում երկու համայնքների խորքը: Ցնորական այս վերադարձներն իրականանում են վերյիշելու19 ու անցեալի դրուագները պատմելով վերադասաւորելու միջոցով: Որքան էլ մեկուսի ու կարծես թէ օտարուած, բայց խորքային կապերով նա կապուած է այս երկու համայնքներին: Համայնքային պատմութիւնների ու միջադէպերի մէջ նրա սուզումներն այլ բան չեն, քան ինքն իրեն փնտռելու փորձեր: Այս կերպարի բարդութիւնն այն է, որ նա մի տեսակ կորցրել է իրեն անցեալում եւ իրեն է փնտռում ապագայում: Խորքի մէջ պատումների ողջ ընթացքն այս կերպարի որոնումն է, որը պէտք չէ հասկանալ հոգեբանական իմաստով միայն:

33Պատմողի տեղը գրաւած այս կերպարը իրեն փնտռում է նախ լեզուի մէջ: Կրկնագիր մարդը հատորի այսպէս ասած «առաջաբանում» պատմողը գրում է. «Մանուկ հասակէս լեզուի կիրքը իմս եղած է»:20 Քիչ յետոյ կը տեսնենք, որ լեզուի հարցը պատումներում առկայ է թէ հաւաքականութեան կազմակերպման, թէ անհատի կազմաւորման մակարդակով: Այս կերպարի` նրան ցնորային դարձնող կիսաօտարուածութիւնը գալիս է «համայնքից» նրա խորքային անջատուածութիւնից: Նա կարծես համայնքային անհատ չէ: Պատկերը հատորում մի խորհրդանշական տեսարան կայ, երբ պատմողը փորձում է ցոյց տալ իրեն ծնած համայնքի ու իր անջատման, իրականում` տարբերութեան սահմանագիծը: Ահա հատվածը.

մեր տեղը, բլուրին վրայ կամ անոր տակը, է՛ն ցած գետինն էր, նեղ ու գոց, մոռցուած, չգոյ, հոն ուր լեզու չունէինք, ինչպէ՞ս կրնայի ըսել, հասկցնել որ կ’ամչնայի ճիշտ այդ տեղէն, որուն դատապարտուած կամ համակերպած կը թուէինք մենք, մունջ ամբոխ, որ միայն հետամուտ է ինքզինք վերարտադրելու, եւ քանի որ սահմանուած էի մագլցելու միւս բլուրը` կարդալու, իրենց եւ Աստծոյ կամօք, ինչպէս եզրակացուցեր էր Անթիքա այդ բլուրին մէջ նախախնամութեան մատը տեսնելով, քանի որ Ամերիկային անունը իրեն համար ատոր մէկ բացայայտ նշանն էր, աւելի ճիշտ անոր հոմանունը, թերեւս ավելի լավ էր մոռնալ այդ ճախճախուտը, լքել յիշողութիւնը տեղափոխուած մարդոց որոնք այլեւս տեղ չունէին որպէսզի բառերը գոյաւորուէին, ու նուաճել երեւակայութիւնը…21

34Հատուածը տարբերակելով համրութիւնն ու խօսունութիւնը (երկու բլուրների խորհրդանշական տարբերակում)` ե՛ւ համայնքը, ե՛ւ անհատին խարսխում է լեզուի մէջ: Լեզուն այս պարագայում հանդէս է գալիս իբրեւ կենսականութեան մնացորդային աղբիւր: Համայնքի մօտ այն իր նախնական բնականութեան մէջ հանդէս գալով` պատմողի կողմից ընկալւում է իբրեւ նուաճելի, վերստեղծելի, կառուցելի մի բան, որը ձեռք է բերւում վարժութեամբ կամ սովորելով: Պատմողի` համայնքից խորքային անջատուածութիւնն է նրան թոյլ տալիս վերակերտել թէ կեանքի ընթացքի մէջ տարերայնօրէն կազմաւորուած խօսքային կերպերը (Բլուրի համայնքի պատմութիւնների դէպքում), թէ պատմականօրէն մշակուած մտածողութեան ձեւերը (Փարիզի մտաւորական շրջանակի դէպքում): Դրանք նշանագրման` «ընթերցուելու» ենթակայ լեզուներ են: Պըլտեանի մօտ «ընթերցման» մի ամբողջ տեսաբանութիւն է գործում,22 որի մասին չեմ խօսի այստեղ: Նշեմ միայն, որ ընդունող, ընկալող իր պասիւութեան մէջ, սա ակտիւ գործողութիւն է` գրութեան տարբեր մասերի միջեւ ակնյայտ կապերը զանցող, խորքերում աննշմարելի մնացած կապերն ու յարաբերութիւնները տեսանելի դարձնող ու հաստատող:

35Նշանագրուած լեզուն լեզուաբանութեան մէջ յայտնի է որպէս երկրորդ մակարդակի լեզու, համապատասխանաբար` նշանագրման չենթարկուած լեզուն առաջին մակարդակի լեզուն է` բանաւորը:23 Սա նշանակում է, որ բանաւոր լեզուն, եւ դրանով պատմուող համայնքային պատմութիւնները համակարգման չենթարկուած, տարերայնօրէն ստեղծուողն են, որքան էլ, որ իրենց խորքում ունեն գործող որոշ օրինաչափութիւններ: Պատումներում ահա լեզուի ու հաւաքականութեան կապը դրուած է իբրեւ ամենանախնական կապ: Համայնքը կարող է ծնունդ տալ լեզուին, բայց գիտակից չլինել դրան:

36Պատումներում բանաւոր խօսքի անմիջական կրողը Բլուրներում ապաստանած համայնքն է: Նրա բնական վիճակը բանաւոր խօսքով կազմաւորուելն է: Նշեցի արդէն, որ համայնքային կեանքն այստեղ ծաւալւում է բերնէ բերան փոխանցուող պատմութիւններով: Պատումները սակայն բանաւոր այս պատմութիւնները գրառելով փրկելու գործը չէ, որ իրականացնում են: Պատումների առաջին հատորի առաջին իսկ էջերից այս խնդիրը կայ: Համայնքի ընտանեկան/համայնքային պատմութիւնները գրել պահանջող մի ձայն հատորում պահանջում է պատմողին գրելով փոխանցել պատմութիւնը. «մատիտ մը առ, գրէ՛, (…) գրէ՛. չըլլայ` մոռցուին»: Այս հրամայական պահանջին նախ ենթարկւում է պատումի մէկ այլ կերպար` Մարիամը: Եթէ խնդիրը պարզապէս համայնքային պատմութիւնները գրի առնելը լիներ, ազգագրական աշխատանքը, ապա պահանջը կատարուած էր: Սա մոռացութիւնից փրկուելու ամենանախնական պատկերացումն է, թէ կարելի է համայնքի բանաւոր պատմութիւնները գրի առնելով մոռացութիւնից փրկել համայնքը: Սակայն պատումների ինտրիգներից մէկը հէնց սա է ` բանաւոր պատմութիւնը գրի առնուելով ոչ համայնքը, ոչ էլ գրի առնուած պատմութիւնները չեն կարող փրկուել ոչնչացումից: Պատումի ընթացքում Մարիամի տետրը յանկարծ անյայտանում է: Ինչո՞ւ: Բացի նրանից, որ Մարիամը տպաւորուող է եւ հեշտութեամբ է ենթարկւում արտաքին թելադրանքներին, նրա արարքը` լսած պատմութիւնները ուղղակիօրէն գրի առնելը, չի ենթադրում որեւէ միջամտութիւն լսած պատմութիւններին: Պըլտեանի մօտ այս` առանց միջամտութեան պատմութիւնը փոխանցող գործողութիւնը դիտարկւում է իբրեւ բանաւորութեան մակարդակ: Բանաւոր պատմութիւնների անմիջական ստեղծողները օրգանապէս ներհիւսուած են այդ պատմութիւններին ու լեզուին այնպէս, որ չունեն միջոցները տեսնելու իրենց իսկ ստեղծած պատմութիւնների ու իրենց անմիջական կեանքի առանձնացածութեան սահմանը: Պատահական չէ, որ ինչպէս Մարիամի տետրը, այնպէս էլ գրառողն ինքը յանկարծ չքանում են: Առանց միջամտութեան փոխանցման դէպքում կարծես թէ տեղի չի ունենում անմիջական կեանքի ու գեղարուեստական իրականութեան տարանջատումը: Այլ կերպ` ի յայտ չի գալիս տարբերութիւնը այս երկու իրականութիւնների միջեւ:

37Բանաւոր խօսքը զարմանալիօրէն բնորոշ է նաեւ փարիզահայ համայնքին: Որքան էլ այս համայնքի կապը լեզուի հետ նախնական չէ, ինչպէս Բլուրի համայնքում, այն նոյնպէս «բանաւոր» է: Համայնքը հանդէս է գալիս իբրեւ գրական` մշակուած լեզուի կրող, որի խնդիրը ազգային հարցերը գրականութեան վերածելն է: Պատումն այստեղ զարգանում է իր կառոյցի մէջ ներառելով համայնքային կեանքից եկող մանրապատումները: Ուշագրաւն այստեղ գրական լեզուն կրողների անտարբերութիւնն է լեզուի հանդէպ: Կարդացողների այս համայնքի մօտ գիրը/լեզուն հանդէս է գալիս իբրեւ յետաղէտեան իրականութեան մէջ հայրենիքն ու մշակոյթը փոխարինած միակ հաստատուն պատկեր: Սեւեռումը, հմայուածութիւնն ու յափշտակուածութիւնը այս պատկերով չեզոքացնում է այն աշխատացնելու կարողութիւնը: Գրի տեսողական հմայքը քայքայում է հաւաքական կապերը` ստեղծելով գրի աւանդոյթի, «արմատի» հետ կապի պատրանքը: «Պատկեր հալածող» այս համայնքը միշտ չէ, որ ականջալուր է տեղի ունեցողին: Այս համայնքի խօսքի կիսատութիւնը գալիս է այստեղից: Խլութեան այս իւրօրինակ դրսեւորումը, ըստ Պըլտեանի, անբանացնում է ինչպէս լեզուն, այնպէս էլ համայնքը: Այլ կերպ` նրանց խօսքի մէջ համայնքային կեանքը լսելի չի դառնում:

38Երկու համայնքներն էլ տեսնելու եւ լսելու իրենց ներքին խնդիրներով մնում են հաղորդակցութեան սահմանին: Այս սահմանին է ձեւաւորւում պատմողը, բայց կարծես սահմանի միւս կողմից: Պատմողը, ծնունդը լինելով այս երկու իրականութիւնների, մէկ ոտքով դուրս է կարծես երկու համայնքների օրէնքներից, ինչն էլ իր հերթին թոյլ է տալիս նրան գիտակից լինել նրանց ներքին պակասներին: Այս` միեւնոյն ժամանակ դուրս լինելու ու կապուածութեան երկատուածութիւնը մի կողմից քայքայիչ, միւս կողմից սակայն կազմաւորիչ է նրա համար: Երկու համայնքների գոյութեան կերպերը էական են նրա համար, սակայն պատմողը դրանք նոյնութեամբ վերարտադրելու յանձնառութեամբ չէ, որ գոյաւորւում է: Նա հետամուտ է կարծես իր կատարած գործողութեանը` առանց նոյնանալու իր պատմած պատմութիւններին: 24 Այս հեռաւորուածութեան մէջ է ի յայտ գալիս տարբերութեան գիտակցութիւնը, իսկ Պըլտեանը ստեղծումը կապում է տարբերութեան գիտակցութեան հետ: 25

39Այս հակասութեան մէջ յետընթաց շարժումը հանդէս է գալիս իբրեւ մի գործողութիւն, որով նախորդների ապրածը, դուրս գալով համակրանքների ու հակակրանքների շրջանակից, ընկալելի է դառնում: Ըստ էութեան, պատմողը ձեռնմուխ է լինում ուրիշների պատմութիւնը գրել` նրանց կեանքի պատահարները, դրուագները, միջադէպերը առանձնացնելով ու դասաւորելով, այսինքն` տարբերակելով: Յետընթաց այս գործողութեան իւրայատկութիւնն այն է, որ դէպքերի վերաշարադրանքն իրականանում է վերյիշելու միջոցով, որն այս դէպքում պէտք է ընկալել ապրումի իսկ պահին բաց թողնուած մանրամասները վերագտնելու իմաստով: Ուշադիր լինելու դէպքում կարելի է նկատել, որ նման աշխատանքով անփոփոխ է մնում դէպքը, բայց գտնւում է դէպքը պատմելու լեզուն: Այն լեզուն, որը ընդհանուր գործածական լեզուն չէ, որքան էլ սերում է դրանից: Այս նկատի առնելով է Պըլտյանը գրում.

…մէկ կողմէն՝ առօրեական լեզուի մէջ գոտաւորուածը, կարգանշուածը ապագոտաւորել, լուծարկել բառ-իմաստ կայունացած կապը, ինչպէս նախադասութեան շարակարգը, միւս կողմէն՝ վերստին յօդաւորել կամ բաղադրել ատոնք ուրիշ, տարբեր քիչ թէ շատ գիտակցուած կանոններով։26

40Խորքի մէջ պատումները խնդրականացնում են ինչպէս հաւաքականութեան, այնպէս էլ հաւաքականութեանն առնչուած անհատի կեանքի պատմութիւնները գրելու միջոցները: Այս ամբողջի մէջ էականը հեղինակի` պատմուող պատմութեան հանդէպ դիրքաւորումն է: Որքանո՞վ եւ ի՞նչ կերպ է հնարաւոր հեղինակի ներգրաւուածութիւնն ու միջամտութիւնը պատմուող դէպքերին, որպէսզի այդ դէպքերը վերակառուցուեն այնպէս, որ հեղինակն ինքն էլ կերտուի պատմութեան ընթացի մէջ: Մտայնութեան խորքում ի հարկէ կանգնած են արեւմտահայ գրականութիւնից սկսուած եւ ֆրանսահայ գրականութեան մէջ շարունակուած նոր դիւցազներգութիւն ստեղծելու նախաձեռնութիւնները, որոնք կապուած են հաւաքականութիւնը կազմաւորող առասպելների կրկնութեան կամ նոր առասպելների ստեղծման հետ:27

41Առասպելի կրկնութեան հարցը, ինչպէս տեսանք արդէն, կայ Պըլտեանի բանաստեղծական գործերում: Պատումներում խնդիր է դառնում հաւաքական առասպելը գրի բերելը: Ի՞նչ է արդեօք սա` հին միջոցների հանդէպ չափազանց զգայունութի՞ւն, թէ՞ տեխնիկականացող աշխարհի մէջ լիարժեքօրէն ներգրաւուելու պատրաստակամութիւն: Պատումներում ինքը` պատմողը, երկատուած է թւում այս երկուսի միջեւ: Այս հակասութիւնն առաւել սրութեամբ ի յայտ է գալիս պատումների առայժմ վերջին եւ պատումների ինտրիգը մարմնաւորող` Կրկնագիր մարդը հատորում, որտեղ հեղինակային դիրքի, բանաւոր եւ գրաւոր պատմութիւնների, ազգագրութեան գիտակարգային բարդութիւններն ի յայտ են գալիս միմեանց սերտօրէն ներհիւսուած: Այստեղ է ահա, որ հեղինակով միջամտուած հաւաքական առասպելի հարցը դառնում է ուշագրաւ հարց:

Կրկնագրում

42Վերեւում ներկայացրածը կարելի է խորացնել ասելով, որ պատումներում երկու համայնքների ու պատմողի միջեւ գործում է մի տեսակ անհամաձայնութեան համաձայնութիւն: Սա է ընկած խօսքի (առարկայի), կրկնութեան (գործողութեան) եւ պատմողի (գործողի) բազմաչափ այն գործողութեան հիմքում, որը Պըլտեանը կոչում է «կրկնագրում»:

43Նախորդող հատորներում, ինչպէս նաեւ տեսական մի շարք գրութիւններում Պըլտեանը եւ գործադրում է կրկնութիւնը, եւ խօսում է դրա մասին: Այս գործողութիւնը անպայմանօրէն պահանջում է ուրիշի փորձ, ընդ որում այդ ուրիշը քեզանից առաջ ապրած այն մէկն է, որի լեզուն` ապրելու կերպը, սովորելով վերցնել ես ուզում: Խորքի մէջ սա քեզանից դուրս գտնւող աշխարհը ջանադիր աշխատանքով իւրացնելու փորձն է: Ինքնութեան կազմաւորման համար սա կարեւոր մի գործողութիւն է` նմանակել այնպէս, որ ուրիշի ներկայացրած փորձը ոչ թէ կրկնուի ուղղակիօրէն, այլ վերարտադրուի նմանակուելով: 28

44Պըլտեանի մօտ պատմողը մէկն է, ով զուրկ է սեփականութիւնից: Ընդ որում, խօսքն այն մասին չէ միայն, որ մէկը սեփականազրկել է նրան: Սեփականութիւնից զրկուածութեան հիմքում ընկած է նախասկզբնական կորուստը, որով կարող ենք ասել, որ Պըլտեանի մօտ կորուստը եւ արտաքսումը կապուած են միմեանց նախասկզբնական մի կապով: Սրան դիմագրաւելով է ձեւաւորւում պատմողի ինքնութիւնը: Վերջինս ջանադիր աշխատանքով փորձում է իւրացնելով վերահաստատել իր կապը մշակոյթային ժառանգութեան հետ: Հասկանալի է, որ նման փորձառութեան կոնտեքստը ենթադրում է կրկնակի օտարում, ինչը բնորոշ է Սփիւռքի երկրորդ սերնդին կամ, ինչպէս Պըլտեանն է ասում, սփիւռքացման առայժմ վերջին փուլին: Ոչ թէ խրտչում օտարութիւնից, այլ «ամեն տեղի յարմարուելու գործօնին ամբողջական ստանձնումը, որով ինչ որ հարազատ է դառնար սովորելի ու տարբերելի, ինչ որ օտար էր դառնար իւրացուելիք»:29

45Սա ի հարկէ մարքսեան օտարման (Entfremdung) 30 ժամանակակից մի ըմբռնում է, երբ սեփականութիւնից օտարուածութիւնը պայմանաւորուած է ոչ բաւարար տեխնիկաների եւ միջոցների առկայութեամբ: Ընդ որում, միջոցների ստեղծումը եւ դրանց տիրապետումը աշխատողի խնդիրն է, դրանց ձեռքբերումը` աշխատանքի արդիւնքը: Նմանողական վերարտադրութիւնը փաստօրէն այն գործելաոճն է, որով տոտալ օտարուածութեան դիմագրաւումը դառնում է միջոցներ արտադրող եւ դրանով ժառանգութիւնը պահելը հնարաւոր դարձնող մի գործողութիւն: Սա պատմողական ինքնութեան տարերքն է, որով կարող ենք ասել, որ նա հանդէս է գալիս ապրելը տեխնիկականացնող` ճկունութիւններ եւ հմտութիւններ մշակող գործողութեամբ:

46Բայց հէնց այստեղ է, որ ինքնութիւնը բախւում է սուբյեկտութեան ճգնաժամին: Մի կողմից, հրաժարուելով հարազատի արդէն իսկ գործող պատկերացումից, միւս կողմից` երեւակայելով հարազատի ստեղծուելիք պատկերը` նա անդրադառնում է, որ այս գործողութիւնը կարող է դառնալ ինքնաբաւ` գործողութիւն յանուն գործողութեան: Այս տպաւորութիւնն են իսկապէս թողնում պատումների շատ ու շատ հատուածներ, երբ պատմողի դեգերումները կարծես ինքնանպատակ են` տեւական սեւեռումներ արտաքին դեկորների մանրամասներին, արտաքին իրականութեան երկարաձգուած նկարագրութիւններ, պարբերական սուզումներ սեփական ես-ի մէջ եւ այլն: Այս ամբողջը խօսում է սուբյեկտութեան ճգնաժամի մասին, երբ հարազատը, սովորականը հարցադրած անհատը հարազատական խեղդող կապերից ազատուած ու վերջնական կործանումից խոյս տալով հանդերձ` բախւում է իր իսկ պարապութեան սահմաններին: Այս հարցը արդէն իսկ բաւականին սրութեամբ կայ ֆրանսահայ առաջին սերնդի գրականութեան մէջ: Շ. Շահնուրի Նահանջը առանց երգի վեպում Պետրոսը կանգնած է հարազատազերծման ծայրագոյն այն կէտում, երբ անպտուղ տարուբերւում է աղօթելու անորոշ ցանկութեան եւ լեզուի բացակայութեան սահմանին, օրինակ: Այս պահի յիշատակումը կայ նաեւ Նիկ. Սարաֆեանի մօտ. «Մօտ, շատ մօտ եւրոպական քաղաքակրթութեան ան (սփիւռքում յայտնաուած առաջին սերունդը` Ս.Դ.) զգաց ինքզինք պարապ»:31 Սակայն Պըլտեանի պատումներում պատմողի սուզումները առերեւոյթ են միայն պարապութեան տպաւորութիւն թողնում: Նա ակտիւօրէն եւ նպատակադիր կերպով է վերադասաւորում անցեալի դրուագները եւ այդ կերպ վերահաստատում հին ու նոր կապեր: Նրա նպատակայնութիւնն ամբողջութեամբ ի յայտ է գալիս այն պահին, երբ հարազատը եւ օտարը ուղղակիօրէն են առերեսւում միմեանց: Տեսնենք, թէ ինչպէս է դա տեղի ունենում:

47Կրկնագիր մարդը հատորում պատմողը ուսանող է Փարիզի համալսարաններից մէկում եւ յանձնարարութիւն է ստանում մարդաբանական-ազգագրական աշխատանք կատարել հանրային նշանակութիւն ունեցող որեւէ հաստատութեան շուրջ: Տրուած յանձնարարութիւնը սովորական ուսանողական աշխատանք պէտք է լինէր: Դասախօսի յորդորով նա պիտի նախաձեռնէր որեւէ օտար հաստատութեան ուսումնասիրութիւն: Անաչառ գիտականութեան պահանջն այն է, որ ազգագրական ուսումնասիրութիւն կատարողը չի կարող հարազատական կապեր ունենալ ուսումնասիրուող առարկայի հետ: Նոյն դասախօսի յորդորով նա ձեռնմուխ պիտի լինէր ազգագրական ուսումնասիրութիւն կատարել ֆրանսիական մի ճաշարանի շուրջ: Օտար ճաշակի ու քիմքի` շատ իւրայատուկ ու նուրբ այս իրողութեան ուսումնասիրութիւնը յուշում է օտարի ներսի ուսումնասիրութիւն աւելի շուտ, քան արտաքին դեկորների ու ոճերի նկարագրութիւն: Սակայն պատումի առաջին իսկ պահերից գործողութեան մէջ յայտնւում եւ ուսումնասիրութեան ընթացքն արմատապէս փոխում են երեք կերպարներ` իսպանախօս մեքսիկական ծագումով Խոակին/Յովակիմը, Լորանսը ու փարիզահայ պարոն Ղեւոնդը: Պատմողը Խոակինի եւ Լորանսի հետ մտայղանում են մի ծրագիր, որը գալիս է փոխարինելու ուսանողական ազգագրական ուսումնասիրութիւնը: Երկու օտարների հետ ունեցած յարաբերութիւնը (մէկի հետ` ընկերային, միւսի հետ` սիրային) անցնում է մի քանի փուլ: Առաջին փուլը նրանցով նախնական հմայուածութիւնն է եւ օտարը ներսից իւրացնելու կիրքը: Նա պիտի գրէր Խոակինի կենսագրութիւնը, որը մասամբ ինքնակենսագրութիւն էր լինելու, քանի որ երկուսն էլ օտարներ են ֆրանսիական միջավայրում եւ երկուսն էլ զրկուած խաւից են: Խոակինի կենսագրութիւնը մասն էր լինելու առաւել մեծ մի նախագծի, որը պատմական ուսումնասիրութիւն էր` «Մարդկային հողեր» կամ «Մարդկային երկիրներ» անուանումով եւ պիտի հրատարակուէր Մեքսիկայում` ունենալով նաեւ լուսանկարների մի հաւաքածոյ` Vueltas խորագրով: Vueltas իսպաներէն նշանակում է ճիշտ այն, ինչ Պըլտեանը կոչում է «շրջում», եւ որը Կրկնագիր մարդը հատորին նախորդած հատորի անուանումն է:32 Պատմողի մօտ շրջադարձային այս պահը նախնականօրէն կապուած է ուսանողական աշխատանքից հրաժարուելու եւ բաղձալի նախագիծ իրականացնելու արկածախնդրութեան հետ: Խորքի մէջ սա համայնքային կեանքից` հարազատից լիովին անջատուելու ներքին որոշման, բայց միեւնոյն ժամանակ օտարը եւ օտարումն ամբողջութեամբ դիմագրաւելու պահն է:

48Պատմական այս նախագիծն ի սկզբանէ համապարփակ լինելու յաւակնութիւն ունի: Այն այսպէս ասած համամարդկային մի նախաձեռնութիւն է, ինչպէս կարելի է հասկանալ վերնագրից եւ նախագծի բաղկացուցիչներից: Բոլոր կերպարներին այստեղ միաւորում է նախասկզբնական մի կորուստ` իրենց ազգային պատմութեան մէջ տեղի ունեցած աղէտալի մի դէպք, որով բոլորը դուրս են շպրտուել հայրենի հողից, եւ բոլորն էլ կորստի ցաւը շրջել են ապրելու դրականութեան: Նախաձեռնութեան հիմքում ընկած է նաեւ նախասկզբնական կորստի եւ այդ կորստի պատմութիւնը արձանագրած ու դարերով կուտակած միջոցների հետ աշխատելու գաղափարը: Կորուստն արձանագրելու միջոցները Պըլտեանի պատումներում երկուսն են` գիրը եւ պատկերը: Պատմողի խնդիրը դառնում է պատկերանշանների (համադրուած գրի ու պատկերի) գոյութեան գաղտնիքի մէջ թափանցելը: Աւելի շուտ նրան հետաքրքրում է համադրման (synthésis) գաղտնիքը, որը, ինչպէս պատումի հետագայ ընթացքն է ցոյց տալիս, միայն պատկերանշանի լինելու գաղտնիքը չէ: Այն դիտարկւում է իբրեւ հակասութիւնները հաշտեցնող, անհամաձայնութիւնները հաշտեցնող, եզակին եւ ընդհանուրը հաւասարակշռող մի գործողութիւն: Դա զօրաւոր այն պրոցեսն է, երբ լուծւում են կարծես հակասութիւնները, անհետանում են անհատների, ինչպէս նաեւ անհատի ու հաւաքականութեան միջեւ բաժանարար սահմանները: Գուցէ պատմական ժամանակից ու պատմական աշխարհագրութիւնից այն կողմ յաւերժական մի ժամանակի ու տարածութեան մասին է խօսքը, ինչպէս ինքն է ասում «նախքան աշխարհի ապականումն ու վատնումը» եղած ժամանակի: «Մեր այս տագնապի շրջանին` մատենաշարի այս գիրքերը պիտի փորձեն ըսել անցեալի գեղեցկութիւնները, որպէսզի մեր ներկան դառնայ աւելի ներուժ»:33 Ուրեմն, նախագծի ողջ էութիւնը վերականգնուող անցեալն է այնպէս, որ այնտեղ եղած գեղեցկութիւնները կարող դարձնեն ներկան` իր անկման իսկ պահին:

49Նախասկզբնական ժամանակին ու տեղին յղումով նախագծի ակունքներում յայտնւում է Դանիէլ Վարուժանի բանաստեղծական հեթանոսութեան ծրագիրը, որի մասին ընդարձակ ուսումնասիրութիւն ունի Պըլտեանը (Կրակէ շրջանակը Դանիէլ Վարուժանի շուրջ)` երկու էական կէտերում սակայն առանձնանալով Վարուժանի ծրագրից: Նախ` այս մէկը անցեալը ոգեկոչելու ձեռնարկ չէ, ինչպէս է Վարուժանի մօտ: Նա չի գործադրում անցեալի առասպելները ներկայ տեղափոխելու որեւէ գործողութիւն, հակառակը, հրաժարւում է դրանք ներկայում վերարտադրելու ցանկացած փորձից: Նախագիծը անցեալի գեղեցկութիւնները խօսուն դարձնելով պէտք է կենսաւորի ներկան: Երկրորդ`Վարուժանի, ինչպէս եւ արեւմտահայ գրականութեան մէջ յայտնի միւս մեհենականների պատկերացմամբ արուեստն է միայն ի զօրու34 իր հոգեւոր ամբողջականութիւնը կորցրած հաւաքականութեանը համախմբել: Այն մշակոյթային ազգի մի պատկերացում էր, ըստ որի ազգը միայն արուեստով կարող է արտայայտուած լինել: Այս նախագիծը, ինչպէս անուանումն է յուշում, մարդկայինը վերահաստատելու փորձ է: Ինքնին բավականին բարդ մի հարցադրում, մանաւանդ եթէ չենք շրջանցում, որ անցեալը ազգայինի բարդ յարաբերութիւններով թնջուկուած մի հիւսուածք է: Մտայղացմամբ սա անդրազգային մի նախագիծ է, որը պէտք է իրականանայ մի քանի լեզուների խառնակմամբ, սինթեզմամբ եւ երրորդ մի աշխարհամասում ծնունդ առնելով: Ամեն դէպքում մարդկայինը վերահաստատելու այս նախաձեռնութիւնը դարձեալ կապուած է մնում արուեստին ու գեղեցիկին: Նախագիծը հէնց այս կապը վերահաստատելու եւս մէկ փորձ չէ՞ արդեօք: Այդ դէպքում պէտք է ուշադիր լինել, թէ ինչ է նկատի առնւում այս պարագայում «մարդկայինի վերահաստատում» ասելով:

50Պատումի նիւթը փաստօրէն սեփականի սահմանները վերջնականօրէն զանցելու եւ ուրիշը ներսից ընդգրկելու փորձառութիւնն է, որը յետընթաց շարժումով խորքից մակերես է դուրս բերում գրի աւանդոյթի մէջ թնջուկուած հարցերը: Նախ` հայերէնը տողանցող ֆրանսերէն եւ իսպաներէն արտայայտութիւնների կողքին սկսում է յայտնուել գրաբարը: Միւս կողմից, պատմիչն ու Խոակինը փոխադարձաբար սկսում են հետաքրքրուել ացտեկական գրային աւանդոյթի եւ Կորիւնի մաշտոցեան վարքագրութեան մանրամասներով: Կորիւնի վարքագրութիւնը հետաքրքրում է երկուսին իբրեւ ինքնակենսագրութեան նախօրինակ, իսկ ացտեկական գրային աւանդութը` իբրեւ բանաստեղծութեան (երգի) նախօրինակ: Հնի այս ակտիւացմամբ երկու օտարների մօտ էլ ակտիւանում է ասոցիատիւ յիշողութիւնը: Կերպարները սկսում են յայտնուել իրենց անուան տարբերակներով, ինչպէս Խոակինն իր անուան երկուորեակներով` Joachim եւ Յովակիմ, պատահականօրէն յայտնւում են Լորանսի անուան զուտ հնչողական տարբերակները հայերէնում` Լոր, Լորիկ` իրենց մշակոյթային կոննոտացիաներով (սիրաւոր/սեւաւոր), պատմողը վերադառնում է Մարիամի` համայնքի պատմութիւնը գրելու փորձին, որին զուգահեռւում է Մաշտոցի գրերի գիւտն ու Կորիւնի վարքագրութիւնը: Տեղի են ունենում բազմաբնոյթ յարաբերութիւնների ակնթարթային հաստատում ու խորտակում: Յիշողութեան պատառիկների իրար կողքի յայտնուելը, մի տեսակ նախնական հարազատութեան փնտռտուք կամ օտարութեան մէջ առկայծող «իմը» բռնելու ջանք են, որն անխուսափելիօրէն անցնում է սեռային եւ ընկերային փորձով: Պատմողի` իրողութիւններն ընկալելու ասոցիատիւ կերպը թոյլ է տալիս փաստականօրէն արձանագրուած իրողութիւններին անհենարան ու փխրուն դառնալով դուրս գալ իրենց կանոնակարգող զսպաշապիկներից:

51Խօսքային առումով սա տեխնիկականացուած ժամանակաշրջանում արխայիկ ձեւերի կառնաւալային վերադարձն է, յիշողութեան մէջ պահպանուած անցեալի մնացորդների միստիկական շքերթը,35 որը անցեալի ծաղրանմանակում է յիշեցնում: Պատումի մէջ սա արտայայտւում է, երբ թէ՛ պատմիչը, թէ՛ Լորանսը պահանջ են ունենում թողնել «ողբերգութիւն խաղալը»: Ուշագրավ պահ է սա: Տեսանք արդէն, որ ողբերգութիւնը որպէս գրական կառոյց Պըլտեանի հետաքրքրութիւնների շրջանակում է: Այդ դէպքում ինչպէ՞ս հասկանալ այս պահանջը, ինչո՞ւ է պատումը ողբերգութեան ծաղրանմանակում յիշեցնում, որն այս դէպքում պէտք է նկատի առնել հէնց վերեւում ասուածի, այսինքն` արխայիկ ձեւերի կառնաւալային վերադարձի իմաստով:

52Այս պահանջի շարունակութիւնն են պատմողի եւ Լորանսի կողմից դրուած եւս երկու պահանջ: «մտածէ՛, մտածէ՛, դուն ես եմ... դուն պիտի զանոնք (դրուագները`Ս.Դ.) կազմակերպես. պատումը պիտի յանգի գիւտին» (ընդգծ.` Ս. Դ.),-36 պահանջում է Լորանսը: «Մինչ այդ` կը մնար գտնել այդ միմոսութենէն (նմանողական վերարտադրութիւնից` Ս.Դ.) վերապրելու ձեւ մը, ըսենք` կեանքի ոճ մը: ... Բացակայիլ դուն քեզմէ» (ընդգծ.` Ս. Դ.),-37 ինքն իրենից ակնկալում է պատմողը: Այս երկու պահանջները, երկու տարբեր կողմերից գալով, խորքում ագուցւում են: Դրուագները կազմակերպելով, որ տեխնիկական գործողություն է, ու հեղինակի բացակայելու ճանապարհով ոճը գտնելով, որը գոյաբանական արարք է, պէտք է տեղի ունենայ գիւտը: Երկու պահանջներն էլ Պըլտեանի գրականութեան կազմաւորիչ եզրերն են եւ միշտ կան նրա գրութիւններում: Պատումներում պատմիչի կէսներս-կէսդուրս դիրքն արդէն իսկ խախտուած հեղինակային դիրքի դրսեւորում է, եւ կեանքի ոճի պահանջն ըստ էութեան գալիս է այդ դիրքը գործուն դարձնելու անհրաժեշտութիւնից:

53Եղած փորձառութիւնները, իմա` ոճերը, ասոցիատիւ կերպով վերականգնելը, նմանակելը անբաւարար են թէ՛ պատմողական ինքնութեան, թէ՛ պատումի կայացման համար: Դրուագները կազմակերպելը տեխնիկական այն աշխատանքն է, որով կառուցւում է պատմութիւնը: Սակայն այդ աշխատանքով միեւնոյն ժամանակ ոճն է ի յայտ գալիս: Բացակայելով լինելը սուբյեկտի կազմաւորման խորքային խնդիր լինելով հանդերձ, գեղագիտական հարց է նաեւ: Այստեղ գործ ունենք իւրօրինակ վերացման հետ, բառիս երկու` անյայտանալու եւ բարձրանալով այն կողմ անցնելու իմաստներով: Նման անցումը հնարաւոր է փաստօրէն, ինչպէս Լորանսն է ակնկալում, քեզ իբրեւ ուրիշը երեւակայելով:38 Հեղինակի/պատմողի վերացումն այստեղ արբշռանքից աւելին է: Սա անզօրութեան այն պահն է, երբ կարողութիւնը դառնում է համընդգրկուն: Գեղագիտական այս ոճը, եթէ կարելի է նման ձեւակերպում թոյլ տալ, միստիկ փորձառութիւնն է, եւ հարցն աւելի բարդ է, քան կարելի է ենթադրել առաջին պահին:

54Պատումի աւարտին պատմիչը հրաժարւում է Vueltasն աւարտելուց եւ այդ մտադրութիւնը բացատրող եւ չուղարկուած նամակով դիմում Խոակին/Յովակիմին: Նամակն ի յայտ է բերում, որ նա բախուել է լեզուական արգելքին: Խնդիրն ինքնակենսագրութիւնը որ լեզուով գրելու մէջ չէ (այս հարցն առհասարակ չի քննարկւում պատումի մէջ): Արգելքն այս դէպքում երկու լեզուների` իբրեւ երկու տարբեր սկզբունքներով նշանագրուող համակարգերի խորքային անջատուածութեան մէջ է: Պարզ դիտարկումով, գրաբարը եւ ացտեկական նախալեզուն տարբեր սկզբունքներով նշանագրուող համակարգեր են: Հայերէնը որպէս գրային համակարգ հնչիւնական է. մաշտոցեան այբուբենի հիմքում ընկած է հնչիւնին տառ սկզբունքը: Ացտեկական այբուբենը պատկերագիր է` բառը պատկեր է, անկախ նրանից, թէ ինչ հնչիւններից է բաղկացած: Պատկերագիր համակարգում նշանը իմաստի պատկերն է, ինչն այդպէս չէ հնչիւնական համակարգում, որտեղ նշանը ձայնի պատկերն է: Ըստ Սոսիւրի` «Պատկերագրական համակարգերը հեշտությամբ վերածվում են խառը համակարգերի, որոշ պատկերագրեր, կորցնելով իրենց սկզբնական արժեքը, սկսում են առանձին հնչյուններ ներկայացնել»:39 (Ացտեկների գրային համակարգի այս իւրայատկութիւնը նկատի առնելով է, ի դէպ, պատմողը ացտեկներին կոչում «խառնածիններ»:) Փաստօրէն որպէսզի նախագիծն իրականանար, նշանագրման երկու սկզբունքներով գործող համակարգերը պիտի համադրուէին: Արգելքը յայտնւում է այս պահին: Խորքի մէջ եթէ նման համադրում տեղի ունենար, դա պիտի լիներ ձայնի եւ իմաստի համադրումով նշանային համակարգի ստեղծումը: Ձայնի ու իմաստի նշանագրման խորքային տարբերութիւնն է սակայն, որ աշխատում է այստեղ եւ ներկայանում իբրեւ արգելք: Վերջինս էլ պատմողական ինքնութեան համար հնարաւոր է դարձնում մի անդրանցում (dépassement) դէպի այլ` գուցէ նախնական մի ժամանակ:

55Պատումի մէջ նախնական ժամանակի մէջ երեւան եկող կամ գործող երկու նախատիպ կայ, մէկը Մաշտոցն է իր յոյնական տարագրութեամբ եւ գրերի գիւտով, միւսը Կորիւնն է Մաշտոցի իր վարքագրութեամբ: Անդրանցումով պատումի մէջ ժամանակակից փորձառութեան հետնախորքում վերականգնւում են այս երկուսը` որպէս հայկական մշակոյթում գրի եւ վարքագրութեան աւանդոյթի սկիզբ եւ սկզբնաւորողներ` շեշտելով ոչ այնքան հայկական մշակոյթում նրանց արարքի նշանակալիութիւնը, որքան ի յայտ բերելով պատմողի համար կարեւոր մի իրողութիւն` նախատիպի գործունութիւնը, որն այլ բան չէ, քան արարքի ու անձի միմեանց ներհիւսուածութիւնը: Յետագայ ժամանակներից եկող գրերի գիւտի նշանակալիութեան լեգենդին պատումի մէջ ներհիւսւում է Մաշտոցի ցնորային վիճակը, երբ վերջինս կարծես կուրացած հետամտում է հնչող բարբառներին ու դրանք ամբարում լսողութեամբ: Մաշտոցի այս չյօդաւորուած, ցնորային, կիսատ վիճակը ներկայանում է իբրեւ Մաշտոցի խառնուածքը` վերացման պահը, որին յաջորդում է նրա յունական տարագրութիւնն ու վերադարձը, որն էլ փաստօրէն հնարաւոր է դարձնում հայրենիի` լսողութեամբ ամբարուած հնչիւնները կերպի` գրի բերելը: Մաշտոցի յունական տարագրութիւնը պատումի մէջ հանդէս է գալիս իբրեւ օտարը փորձառելու նախատիպ: Կորիւնի վարքագրութեան դրուագը պատումի մէջ հանդէս է գալիս որպէս մարդկային փորձառութիւնը սրբացնելու մի նախօրինակ` ձեւաւորուած դարձեալ անհամաձայնութեան համաձայնութեամբ (պատումի մէջ Մաշտոցը թելադրում է Կորիւնին գրել գրերի գիւտի փորձառութիւնը, որին ինչ-որ իմաստով հասու չէ Կորիւնը. նա գրում է ոչ թէ մաշտոցեան փորձառութիւնը, այլ Մաշտոցի գործի պատմութիւնը): Վարքագրութիւնից ի հարկէ դժգոհ է Մաշտոցը, քանի որ կարծես թէ Կորիւնը չի ըմբռնում էականը, բայց միեւնոյն ժամանակ ընդունում է այն` իբրեւ յաջորդ սերնդի արարք: Վարքագրութիւնն այստեղ հանդէս է գալիս իբրեւ հրաշալի արարքը` գրերի գիւտը, նորմաւորելու նախատիպ:

56Վիպային բուն ինտրիգն այստեղ է: Բոլոր նախատիպերը, ինչպէս նաեւ նախատիպային յարաբերութիւններն ու պատմողը դուրս են գալիս իրենց ցնորային վիճակից, երեւակւում են, երբ պատմութեան շարունակութեան մէջ (նախատիպերի դէպքում) կամ պատմութեան յետնախորքում (պատմողական ինքնութեան դէպքում) հանդիպում են իրենց փորձառութեան համանմանութեանը: Ամեն դէպքում, զոյգային այս յարաբերութիւնների մէջ մի կողմը միւսի համար հանդէս է գալիս իբրեւ կարգաւորող արգելք` մէկի ցանկութիւնը բիւրեղանում է միւսի փորձի առջեւ` իր խորքից ցոլացնելով այլապէս անտեսանելին: Ցոլացուած այդ պատկերը վերահաստատում է կարծես կորսուած մի յարաբերութիւն` Մեծ ուրիշի հետ:40 «Մարդկային վայրերը» այս երկկողմանի շարժման ծնունդն է, «մարդիկն ու վայրերը, անցեալն ու ներկան, ինչպէս ատենին աստուածներն ու հերոսները, պատերազմներն ու դիւցազունը» յայտնւում են կարծես պատշաճ յարաբերութեան մէջ:41

57Կրկնագրումն ինքը, ինչպէս միմողական վերարտադրութիւնը, երկակի գործողութիւն լինելով` միջնորդաւորուած է եղածը կրկնելով:42 Պատումի մէջ գործ ենք ունենում կրկնագրման երկու մակարդակի հետ: Առաջին մակարդակում նոյն ժամանակի մէջ մէկից միւսին անցնող, փորձը պատմութեան վերածելու (կարելի է ասել հորիզոնական) գործողութիւնն է: Պատումներում այս մակարդակում ունենք երկու դէպք. առաջինը` Բլուրի եւ փարիզահայ համայնքների պատմութիւնների հետ պատմողի կատարած գործողութիւնն է` հաւաքականութեան առօրեայի կիզակէտումը եւ ծավալումը անհատականացուած պատմութեան մէջ, եւ Մաշտոցի հայ հաւաքականութեան բանաւոր կեանքը գրի բերելու արարքը: Երկրորդը` Մաշտոցի գրերի գիւտը վարքագրութեան վերածելու Կորիւնի արարքն է` անհատի արարքի նորմաւորումն ու տարածումը, եւ պատմողի` Խոակինի կենսագրութիւնը գրելու ձախող փորձը: Այս մակարդակում կրկնագրումը աշխատում է եղածը պարզելով այն իմաստով, որ միւսների համար մատչելի է դարձնում կարծես եղածի մէջ դժուար ըմբռնելին: Երկրորդ մակարդակում տարբեր ժամանակների մէջ նոյնանման փորձերի (կարելի է ասել հորիզոնական) հանդիպումն է, ինչ-որ իմաստով` փոխադարձ ճանաչումը հեռաւորութեան մէջ: Այստեղ նոյնպես երկու դէպք ունենք: Առաջինը հաւաքականութեան բանաւոր պատումը գրի բերելու մաշտոցեան եւ պատմողական ինքնութեան փորձերի հանդիպումն է, երկրորդը` Կորիւնի վարքագրութեան եւ պատմողի ինքնակենսագրութեան փորձերի հանդիպումը: Երկու դէպքում էլ անդրանցում է տեղի ունենում, եւ մի տեսակ գրանցւում ու այդ կերպ միմեանց հաստատում են համանման փորձերը: Եւ որքան էլ այդ փորձերը երեւակւում, տեսանելի են դառնում միմեանց հանդիպելով, ամեն դէպքում այս մակարդակում կրկնագրումը աշխատում է փորձը կուտակելու, այն բազմացնելու եւ այս կերպ եղածը բարդացնելու սկզբունքով:

58Երկու մակարդակներում էլ գործող սկզբունքը շարժուն յաջորդականութիւնն է, որը աշխատում է եզակի փորձերի հետ` մէկից միւսին կամ մէկ ժամանակից միւսին անցնող: Գործողութիւնների ու դէպքերի նման դասաւորութեամբ է, ինչպէս տեսանք, նախատիպը` ցնորայինը (ինչպէս անհատական փորձի, այնպէս էլ հաւաքականութեան, ինչպէս անահատական պատմութեան, այնպէս էլ հաւաքական) երեւան գալիս ամբողջութեան` իր շարժմա՛ն եւ շարժման ի՛ր տրամաբանութեան մէջ: Նման գործունութեան իւրայատկութիւնն այն է, որ այն զանցառական լինելով կարագաւորիչ է միեւնոյն ժամանակ, քանի որ խորքից մակերեւոյթ է բերում, պարզում է խորքային թնջուկները:

Հաւաքական առասպելը

59Վերադառնանք հեղինակով միջամտուած հաւաքական առասպելին` հարցը դիտարկելով բարոյական տեսանկիւնից:

60Խոակինին գրած նամակում պատմողը խոստովանում է, որ իրենք հաւաքականութիւն չդարձան, որքան էլ որ անցեալում, հեռաւոր տարածութեան ու ժամանակի մէջ, խաչուած են եղել նրանց բաղձանքները. մէկը Մեքսիկայում ժողովրդավարութեան, միւսը Փարիզում հետ-սպառողական հասարակութեան համար մղուող պայքարը մարմնաւորող ապերջանիկներ են: «Փոխանակ սփոփանք գտնելու այն մտքից, որ ամեն ինչ «իրականում» անփոփոխ կմնա, ուստի, «բնական արդարութեան» վայրագութիւններն արդարացի կլինեն ինքնին եւ կլինեն այնպիսին, ինչպիսին եղել են, մարդիկ սկսում են մտածել ապագան բարելաւելու համար իրենք ինչ-որ բան անելու մասին. եւ նրանք սկսեցին մխիթարութիւն ստանալ այն փաստից, որ կարեւոր չէ որքան դժուար են հիմա թուում բաները, նրանք կարող են պատկերացնել, որ դրանք կարող են աւելի լաւը դառնալ, կամ կարող են ինչ-որ մի չափով աւելի լաւը դառնալ, եթէ ամենքը միասին ձգւում են ճիշտ ուղղութեամբ»,-43 գրում է Ռեմոն Գոսը: Տարածութեան մէջ ցրուած` յանուն երազանքների այս գործունութեան խորքում նոր մի հաւաքականութեան եւ նոր մի աշխարհաքաղաքացու ֆանտազմն է ծուարած: Խոակինի եւ պատմողի յարաբերութիւնները նոյնպէս ծլարձակում են այս ֆանտազմից:

61Խոակինին գրած նամակում պատմողը բացում է իրենց ցնորային յարաբերութիւնների որոշ ծալքեր:

Առաջին օրէն գիտէինք, ինչ որ դուրս պիտի գար ուրիշ բան պիտի չըլլար եթէ ոչ կրկնագրի մը մէկ աղօտ պատկերացումը, կամ տեսակ մը թարգմանութիւն իմ գրիչովս քու բերնէդ, որ արդէն թարգմանած էիր, չէ՞, քու լեզուէդ ինծի համար: Անբնական բան մը չկայ այստեղ:44

62Ուշագրաւն այստեղ ի հարկէ երկմակարդակ թարգմանական արարքն է, որն այդ ֆանտազմի ամենագործուն մասն է: Խորքի մէջ սա երկմակարդակ ինքնաթարգմանութիւն է: Առաջին մակարդակը ինքդ քեզ ուրիշին թարգմանելն է` «արդէն թարգմանած էիր, չէ՞, քու լեզուէդ ինծի համար», որի մի դրսեւորումը պատումներում պատմողական ինքնութեան` Բլուրների մամիկների պատմութիւնները որոշակի շարակարգի մէջ դնելով պատմելն է: Թարգմանութեամբ է, որ պատմողը այդ կեանքի առտնին իրողութիւնների խորքն է թափանցում, պատմելով դրանք լոյսին բերում մի տեսակ: Թարգմանութեան երկրորդ մակարդակը` ուրիշին, հարազատ ուրիշին, քեզ թարգմանելն է այնպէս կարծես մէկի բերանից միւսի գրչին անցումը լինի բնական եւ օրգանական մի բան: Խորքի մէջ խորապէս լեզուական այս գործողութեամբ, այս օրգանականութեամբ նաեւ, հարց է դրւում ազգային լեզուի, խօսուածքների, բարբառների եւ առարկաներ ու դիսցիպլիններ նշանակող նշանային համակարգերի միջակայքում ստեղծել միջին մի լեզու`խօսուն լեզու (langage),45 որն աշխատում է ինչպէս մեկ լեզուի տարբեր մակարդակների, այնպէս էլ տարբեր լեզուների միջակայքում եւ իր գործունութեամբ կազմաւորում է «նոր» մարդուն:

63Բայց ի՞նչ է ինքնաթարգմանութիւնը, երբ խօսքը վերաբերւում է հաւաքական առասպելին:

64Կրկնագրման արդիւնքում ձեւաւորուած սուբյեկտը` կրկնագիր մարդը, հանդէս է գալիս իբրեւ տարբեր խաւերից բաղկացած մի ամբողջ հաւաքականութեան հնէաբանական մանրակերտը, գրեթէ ֆուկոյական մի բանաձեւ: Նրա հէնց այդպիսին լինելով էլ մատնանշւում է պատմական մի հանգրուան այդ հաւաքականութեան կեանքում: Նրա փորձառութեան մի կողմն էլ այն է, որ ծնուած ու հասակ առած լինելով Արեւելքում` բացուել ու կազմաւորել է իր ինքնութիւնը դէպի Արեւմուտք շարժուելով: Արեւմուտքը ֆրանսահայ գրական աւանդոյթում ներկայանում է այն հարազատ ուրիշը, որի անդիմադրելի ձգողութիւնը մի կողմից հանում է մեզ մեզանից, միւս կողմից ուրիշի մէջ տարրալուծուելով ոչնչանալու սարսափի առջեւ ստիպում մեզ կազմաւորուել: Ֆրանասահայ գրական աւանդոյթը կազմող ինքնութեան այս տագնապը նոր չէ, այլ նորոգուող է, ինչպէս Պըլտեանն է ձեւակերպում, որն իրեն հետաքրքրում է «ոչ թէ պատմական երեսակով», այլ իբրեւ գրական փորձառութիւն: Այն «...Սփիւռքի լայնքին ու երկայնքին կը կազմէ իսկական աքսորի գրականութիւն մը (ընդգծ.- հեղ.): Աքսորի գրականութիւն մը կը սահմանուի իբրեւ ոչ-երկրային, կամ երկրազուրկ գրականութիւն, որ չունի հաստատութիւններու բարիքն ու հենքը, զուրկ է գրականութիւն մը հիմնաւորող միատարր ընկերութենէն ու կը յատկանշուի իր յայտնակերպումներուն խուսափուկ, դիւրաբեկ, յեղակարծ նկարագիրով»:46 Տեղազրկութեան այս փորձառութիւնը տարբերակում է սփիւռքեան փորձառութիւնը արտասահմանեան փորձառութիւնից: Վերջինիս դէպքում տարագրուողը ունի տարածութեան մէջ վերադարձի հնարաւորութիւնը, ինչպէս նաեւ տեղը (նման ընկալման պարագայում Մաշտոցի տարագրութիւնը արտասահմանեան տարագրութիւն է): Սփիւռքեան գոյակերպը զրկուած է սրանից: Սա անընդհատ շարժուելու եւ տոտալ տեղազրկութեան փորձառութիւնն է:

65Պատմողական ինքնութեան կազմաւորման միջավայրը, ինչպէս տեսանք արդէն, խօսքն է: Համայնքային կեանքը, զրկուած լինելով իրեն հիմնող, ինչպէս Պըլտեանն է ասում «երկրային» միջոցներից, ապաւինում է խօսքին: Սա նշանակում է, որ նրանց կեանքի այս կամ այն խնդիրը մարմնաւորած շրջանառուող պատմութիւնները էական դերակատարութիւն են ունենում Սփիւռքի հանրութեան կազմակերպման մէջ: Յետաղէտեան իրականութեան իւրայատկութիւնն այն է, որ գործուած ոճիրը ծածուկ կամ բացայայտ, գիտակցուած կամ անգիտակից կերպով շարունակում է ներկայ լինել թէ անհատների, թէ հանրային կեանքում: Ոճրի ահարկու ուժգնութեան անկասելի թափը սնում է գործուածի մարմնաւորուած պատասխանը տեսնելու հանրային պահանջը: Այս ցանկութեան մէջ են խարսխուած վրիժառու անհատների շրջանառուող կենսագրութիւնները եւ նրանց կեանքի շուրջ հիւսուած պատմութիւնները: Այդպիսի մի քանի պատմութիւնների եւ նրանց հանրային նշանակութեան մասին խօսում է Խաչիկ Թօլօլեանը իր «Ահաբեկչութիւնը տեքստային հանրութեան մէջ» յօդուածում` նշելով, որ իրապէս վրիժառու այս անհատների կենսագրութիւնը նոյնացած է հետաղէտեան «նահատակի», «վկայի» եւ «մարտիրոսի» այն պատկերացումներին, որոնք սնւում են առաւել վաղ շրջանից եկող վկայաբանական աւանդոյթից:47 Այդ պատմութիւնները արձագանքում են հետաղէտեան իրականութեան խնդիրներին հրատապօրէն եւ սնում են դրանք:

66Ոճիրը այս կամ այն կերպ իբրեւ այդ իրականութեան եւ մարդկային յարաբերութիւնների եզր կայ նաեւ Պըլտեանի պատումներում: Բայց այստեղ ներկայացուող պատմութիւնների սիւժէները, ինչպէս եւ դրանցով կազմաւորուող կերպարները չեն արձագանքում դրան այն հրատապութեամբ, ինչպէս որ դրանց արձագանքում են վերոյիշեալ պատմութիւնները: Այս մարդկանց պատմութիւնները մի տեսակ երկրորդական պատմութիւններ են եւ պատմում են հանրային առումով անկարեւոր, ոչ-նշանակալից մարդկանց կեանքը: Եթէ նոյնիսկ այդ պատմութիւնները գրական հարցերի շուրջ են պտտւում եւ կերպարները հանրային մարդիկ են, միեւնոյն է իրենց գոյութեան կերպի մէջ նրանք երկրորդական են, այս դէպքում երկրորդական` աշխարհի մէջ: Նրանց այդ երկրորդականութիւնն արտայայտւում է աշխարհի, կեանքի բուռն անցուդարձին մի տեսակ խլութեամբ, որը պատումներում երկու կերպ է դրսեւորւում: Մէկը այն է, երբ կերպարները կամ գործիչները, հրատապօրէն արձագանքելով ազգային առօրեայ խնդիրներին, կարծես դրանով կանխում են այդ խնդիրների առաւել խորքային ընկալումը, երկրորդը` երբ մի տեսակ անսքօղ օտարուածութեամբ, կարծես ուրիշ տեղից ու ժամանակից են նրանք նայում այդ հարցերին: Երկու դէպքում էլ ստիպուած ես լինում մտածել կերպարների իրականութիւնից կտրուածութեան մասին: Պըլտեանի պատումներում կերպարներն իրենց չիրականացած բաղձանքների մէջ ուրուականային են: Միւս կողմից, պատմողն ինքն էլ կարծես կենտրոնացած լինելով միայն գրական փորձառութեան վրայ` վերացած է առօրեայ կեանքից: Մարդիկ կարծես չկան: Սա վատ կեանքն է: Կեանքի այսպիսին լինելուն դէմ առ դէմ գալուց է ծնւում գրական աշխատանքի այն ձեւը, որը վերեւում կոչեցի յետընթաց շարժում:

Գրական փորձառութիւնը կը բանի կրկնակ շարժումով մը. մէկ կողմէն՝ առօրեական լեզուի մէջ գոտաւորուածը, կարգանշուածը ապագոտաւորել, լուծարկել բառ-իմաստ կայունացած կապը, ինչպէս նախադասութեան շարակարգը, միւս կողմէն՝ վերստին յօդաւորել կամ բաղադրել ատոնք ուրիշ, տարբեր քիչ թէ շատ գիտակցուած կանոններով։ Այս աշխատանքն է որ կը յօրինէ խօսք, այսինքն՝ անհատական կիրարկում մը լեզուի։ Ասիկա համահունչ է, ըսենք ինքն իսկ լեզուին չեկածները լեզուին մէջ մտցնելու գործին։ Ինչ որ դրուած է լուսանցքի վրայ, ինչ որ արտաքսուած է լեզուէն կամ ինչ որ արգիլուած է – նկատուած է տաբու, բարոյական, կրօնական կամ ընկերային-հասարակական իմաստով – հարկ է համարկել լեզուին, ներգրաւել ինչպէս կ’ըսեք, պայմանաւ որ այս ներգրաւումը հասկնանք ոչ միայն իբրեւ գիրի տակ դնել, գիրի բերել, այլեւ գրաւիչ դարձնել, այսինքն՝ զգլխող։ Յայտնի պէտք է ըլլայ որ երբ գրական փորձառութիւնը խօսքի կը բերէ կամ խօսք կու տայ մերժուածին, մոռցուածին, հերքուածին կամ արգիլուածին, զայն պիտի դարձնէ հմայիչ։ Լեզուի կարգին ամբողջ հնարաւորութիւնները, ըսենք զգայութիւն, պատկեր, ռիթմ, ի գործ կը դրուին խախտելու համար կայունացածը, ընդունուածը, ծանօթը։48

67Ուշագրաւն այստեղ այն է, որ մերժուածին, հերքուածին, արգելուածին խօսք տալով հանդերձ` գրական փորձառութիւնը նրան պէտք է դարձնի հմայիչ: Այստեղ գործ ունենք փաստօրէն գեղեցիկի մի պատկերացման հետ, որը խորապէս լեզուական է` ոչ միայն մերժուածը ինքն է սկսում խօսել, այլեւ խօսքն այնպիսին է, որ հմայում է: Ապրելու գեղարուեստական այս սկզբունքի մէջ շեշտադրելին այն է, որ լեզուի մէջ յետմղուածին տեղ տալով` լեզուի հետ տեղ է տրւում նաեւ ապրումի այն շերտերին, նաեւ` մարդկային այն խաւերին, որոնք դուրս են առօրեայ կեանքի հրատապութեան ռեժիմից, այլ կերպ` նշանակալից չեն:

68Այս գորշ ապրումների ու լուսանցքային արարածների կեանքը պահել է սակայն պատմուելու արժանաւորութիւնը, գուցէ որովհետեւ նրանք անհասկանալի կերպով կարողացել են ճողոպրել մահուանից, ջանադրօրէն շարունակել են կեանքը` երեխայ են ունեցել, ձեւելու ու կարելու հմտութիւններ են բանեցրել այնտեղ եւ այն պայմաններում, որտեղ եւ որի մէջ անհնարին էր նման բան պատկերացնելը: Պըլտեանի պատումները փաստօրէն պատմում են պատմուելու արժանի այդ ջանքը, բայց ոչ միայն որպէս ջանք. այդ դէպքում կ՚ունենայինք պարզապէս յուզիչ մարդկային պատմութիւններ: Այդ ջանքի խորքում ծուարած նրանց ապրածի ու երազածի չիրականացած մասը, որ հաշմել է կեանքի հրատապութեան ռեժիմը, վերակերտւում եւ ամբողջանում է խօսքով: Նրանք իրենց անկարողութեան մէջ կարողացել են երազել` երեւակայելով իրենց կեանքի կիսատութիւնները խօսքի բերող կամ աւարտին հասցնող իրենց ուրիշին: Ուրեմն, գրութեան հրաշքն այն չէ, որ գրութեան մէջ մոռացութիւնից փրկւում են մարդիկ, այլ այն, որ առօրեայ կեանքի հետեւից հասնելու շտապողականութեան մէջ մարդու կորցրած ժամանակն է, որ սկսում է վերադառնալ իր բնականոն ընթացքին: Լեւի-ստրոսեան իմաստով հասկացուած մայրուղին սա չէ՞, որ Պըլտեանը մեկնաբանում է որպէս բազմամակարդակ հատումների տարածութիւն:49 Արդեօ՞ք այս կերպ գործ չենք ունենում գեղեցիկի ժամանակակից մի պատկերացման հետ, երբ գեղարուեստական տեքստը իրական ապրումի հետ համադրւում է այնպէս, որ այն դարձնում է կատարեալ` «մերժուածին» դարձնում է «հմայիչ»: Դասական իմաստով systis-ը կամ synthésis-ը պատշաճեցման արուեստը չէ՞ այս պարագայում, երբ խօսքը ներհիւսւում է ապրուածին` նրան դարձնելով արտայայտիչ:50

69Մարդը սիրում է պատմել, որովհետեւ փոխանցման անհուն ցանկութեան խորքում ծուարած է նաեւ սովորական, բնականոն, պատշաճ կեանքին հասնելու բաղձանքը: Դրուագների ետեւառաջումով ժամանակն էլաստիկ է դառնում: Ժամանակի խախտուած կրկնութիւնները կարծես տեղ են բացում այլ հնարաւորութիւնների առաջ: Այս պատմութիւնները չեն փոխում Սփիւռքի իրականութիւնը, անկարող են հրաշք գործել, ոչ էլ սնում են հետաղէտեան բարդոյթները, որքան էլ որ դրանց ծնունդն են: Դրանք առօրեայ կեանքի հրատապութեան հանդէպ իրենց հետեւողական կուրութեան ու խլութեան մէջ ստեղծում են Սփիւռքի գեղարուեստական երեւակայութիւնը: Պատմողական ինքնութեան գոյութիւնը իր ուրիշների, այդ թւում նաեւ իր` իբրեւ ուրիշի փորձառութիւնը վերադասաւորելն է այնպէս, որ հնարաւոր լինի ապագայի մէջ մարդուն պարգեւել մարդու կեանքի բնականոն ժամանակը:

Notes de bas de page

1 Մօտեցումն ի հարկէ հերմենեւտիկական է: Աշխարհը` լեզուի մէջ եւ լեզուով ճանաչելի լինելը Հանս–Գէորգ Գադամերի տեսակէտն է (տե՛ս Hans-Georg Gadamer, “The Ontological Shift of Hermeneutics Guided by Language”, in Truth and Method, London-New York, 2004, pp. 383-468): Պըլտեանի աշխարհայացքն ի հարկէ հերմենեւտիկական է, սակայն այս տեքստի նիւթը դա չէ:

2 Գր. Պըլտեան, «Տրամ եւ ընթերցում», Տրամ, Պէյրութ, 1980, էջ 19:

3 Գր. Պըլտեան, «Քերթուած եւ յիշողութիւն», Կրակէ շրջանակը Դանիէլ Վարուժանի շուրջ, Սարգիս Խաչենց-Փրինթինֆո, Երեւան, 2014, էջ 20:

4 Գր. Պըլտեան, «Անժողովուրդ լեզու», Մանտրաներ, Սարգիս Խաչենց-Փրինթինֆո, Երեւան, 2010, էջ 604:

5 Ներսէս Շնորհալու Ողբ Եդեսիոյ գործը սրա լաւագոյն օրինակն է: Հեղինակը պօեմի հէնց սկզբում գրում է. «Նա՛խ առաջին` ձեզ բարբառիմ / արփիափայլ` եւ հրաշալի /…Արբուցանե՛լ` ըզտիեզերս, / աւետաբեր` բղխմա՛մբ բանին. / Առ որս խաւսիմ` աղերսալի, / դուք լսեցէ՛ք` լալոյս ձայնի»: (էջ 2) Ապա գործի տարբեր մասերում արուած բնորոշումները այդ են յուշում, ինչպէս «բանըս խաւսիմ», (էջ 4) «լալով խաւսիմ», (էջ 17) «ձայնիւ ողբամ», «պատմել բանիւ ողբերգական» (էջ 24) եւ այլն: Տե՛ս Ողբ Եդեսայ, 1827 – ՌՄՀԷ, ի Փարիզ, ի Գործարանի Տօնտէի Տիւբրէ:

6 «Անժողովուրդ լեզու», էջ 617:

7 Նոյն տեղում, էջ 604:

8 Նոյն տեղում, էջ 605:

9 «Անժողովուրդ լեզու», էջ 611-612:

10 Ֆրիդրիխ Հեոլդեռլին, ««Անտիգոնե»ի վերլուծությունը», «ա» ամսագիր, թիվ 1, Երեւան, 2004, էջ 23:

11 Jaques Lacan, “The Splendor of Antigone”, Seminar VII.The Ethics of Psychoanalysis, 1959–1960, ed. by Jacques-Alain Miller, trans. by Dennis Porter, W.W. Norton & Co., New York, 1992, p. 252. Էլեկտրոնային յղումը տե՛ս https://victorianpersistence.files.wordpress.com/2013/05/lacan-seminar-vii-the-ethics-of-psychoanalysis-splendor-of-antigone.pdf, այց` 7.07.2016:

12 «Անժողովուրդ լեզու», էջ 607:

13 Նոյն տեղում, էջ 618:

14 Հարցազրոյցներից մէկում Պըլտեանը նկատում է. «Յայտնի պէտք է ըլլայ որ երբ գրական փորձառութիւնը խօսքի կը բերէ կամ խօսք կու տայ մերժուածին, մոռցուածին, հերքուածին կամ արգիլուածին, զայն պիտի դարձնէ հմայիչ»: Այստեղ ի հարկէ հմայիչը կատարյալ տեսքի եկածն է, որով կարող է յափշտակուել աչքը: «Իրականի երեւակայական տեղը», «արտերիա» մշակոյթային-քննադատական ամսագիր, 17.02.2014, http://www.arteria.am/hy/1392512367, այց` 7.07.2016:

15 «Ինչ որ կը կոչուի արձակ բանաստեղծութիւն», «Ընթերցումը», «Աղբիւրը», «Տանիքներ», «Ազատութիւն», «Կայք» գրականութեան տարեգիրք, Փարիզ, 1991, «Ընծայում», «Կայք», Փարիզ, 1993:

16 «Ետադարձ նայուածք», «արտերիա», 12.08.2011, http://www.arteria.am/hy/1311513581, այց` 7.07.2016:

17 Յղացքի, ինչպէս դրա թարգմանական ընկալումների մասին տե՛ս Մարկ Նշանեան, Փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը, Պատկեր, պատում, պատմութիւն, Ակտուալ արվեստ-Հովհաննիսյան ինստիտուտ, Երեւան, 2015, էջ 165-175: Արեւմտահայ գրականութեան մէջ այս բառի առաջին գործածութեան եւ ընկալման համար յղում եմ Մարկ Նշանեանի այս հատորում ընդգրկուած գրութեանը, տե՛ս Մարկ Նշանեան, «Յաւիտենական շրջադարձ»:

18 Խորագրի տակ հաւաքուած են առայժմ ութ վիպային գործեր` Սեմեր, Հարուածը, Նշան, Պատկեր, Անունը լեզուիս տակ, Երկուքը, Շրջում եւ Կրկնագիր մարդը:

19 Վերյիշելու եւ յիշողութեան մասին խօսել եմ իմ «Երեւակայական թատրոն» գրութեան մէջ, տե՛ս Ժամանակակից արձակի հիմնախնդիրները, Անտարես, Երեւան, 2013, էջ 99-119:

20 Գր. Պըլտեան, Կրկնագիր մարդը, Սարգիս Խաչենց-Փրինթինֆո-Համազգային, 2015, էջ 10:

21 Գր. Պըլտեան, Պատկերը, Սարգս Խաչենց-Փրինթինֆո, Երեւան, 2013, էջ 227:

22 Տե՛ս օրինակ «Տրամ եւ ընթերցում» գրութիւնը, Տարմ, էջ 10-59, « Ընթերցումին ընդերքը», Մարտ, Անթիլիաս, 1997, էջ 534-564:

23 Տե՛ս Ֆերդինանդ դը Սոսյուր, «Լեզվի պատկերումը գրի միջոցով», Ընդհանուր լեզվաբանության ներածություն, Սարգիս Խաչենց-Փրինթինֆո, Երեւան, 2008, էջ 44-57:

24 Պատմութեան լուսանցքին կազմաւորուող այս կերպարի իւրայատկութիւնների մասին Պըլտեանը խօսում է իր «Սփիւռք-ինքնութիւն» յօդուածում տպագրուած Տարմ հատորում (Սարգիս Խաչենց-Փրինթինֆո-Համազգային, 2015, էջ 431-464): Բայց «պատմողական ինքնութիւն» յղացքը գալիս է Պոլ Ռիկյորից, որին յղում է Պըլտեանը յիշածս յօդուածում, տե՛ս Поль Рикер, Я-сам как другой, изд. гуманитарной литературы, Москва, 2008, անգլերէնը` Paul Ricœur, Oneself as Another (Soi-même comme un autre), trans. Kathleen Blamey, University of Chicago Press, Chicago, 1992:

25 Այս մասին տե՛ս օրինակ իր «Տրամ եւ ընթերցում» գրութիւնը Տրամ հատորում:

26 «Իրականի երեւակայական տեղը», «արտերիա», 17.02.2014, http://arteria.am/hy/1392512367, այց` 7.07.2016:

27 Մեհեանի գրական ծրագրի մէջ այս մասը անտեսելի չէ: Հանդէսի առաջին համարում կայ օրինակ Կոստան Զարեանի «Արուեստին համար. ստեղծագործութիւն, խենդութիւն, դիւցազնութիւն» (Մեհեան, թիւ 1, 1914, էջ, 4-5) գրութիւնը: Հաւաքական նոր առասպելի պահանջը ամենատարբեր մօտեցումներով կայ Զարեանի այլ գրութիւններում, ինչպէս նաեւ Յակոբ Օշականի «Հայաստանեայց գրականութիւն» (Մեհեան, թիւ 3, 1914, էջ, 38-40) գրութեան մէջ, որտեղ ուղղակի կարդում ենք. «Առանց երազի` կարելի չէ կեանքը: Տիեզերական կեղծիքի (fiction universelle) քանի մը կարեւոր ձեւեր ստիպողութիւն կը դառնան մեզի համար»: Օշականի մօտ հեղինակային ներկայութեան մասին տե՛ս Ս. Դվոյան, «Խոսելու եւ մասնակցության հարցը Հակոբ Օշականի «Խոնարհները» ժողովածուում», Հակոբ Օշական գիտաժողովի նյութեր, Նաիրի հրատ., Երեւան, 2011, էջ 31-40:

28 Երկխօսութիւն Նարեկացիի հետ հատորի երեւանյան հրատարակութեան առաջաբանը նմանողական վերարտադրութեան մի ողջ տեսաբանութիւն է ներկայացնում: Գրիգոր անուան շուրջ ստեղծելով երեւակայական մի յարաբերութիւն` նա անցնում է Նարեկացի անուամբ կնքուած գործի մէջ անհատականը գեղարուեստօրէն զգայելու ամբողջական մի պրոցես` նախ հանձնուել տեքստի կշռոյթին, ապա խօսքն իբրեւ ընդհանուր տեղ ունենալով` սկսել խօսել միւսի հետ, ապա անցնել այն փոխթափանցմանը, երբ մեկը կայ միւսի մէջ իբրեւ խուլ աղմուկ, որը պահանջում է իր յօդաւորումը, եւ այսպէս մինչեւ «մերօրեայ նախադասութեան» կազմումը, որն այլ բան չէ, քան այն սրտառուչ հարաբերութիւնը, երբ կաս միւսով` քո ուրիշով: Կարելի է տեսնել, որ Պըլտեանի մօտ այս յարաբերութիւնը ուրիշի փորձի առջեւ կարկամելու եւ այդ արգելքը սեփական թոթովանքով յաղթահարելու ու հէնց այդ տեսակ փորձը եւս մէկ քայլ առաջ տանելու ջանքն է կրում: Նմանակուողը ուրիշի փորձն է, որ վերարտադրւում է քոնի հետ համադրուելով, տե՛ս «Փոխան յառաջաբանի», Երկխօսութիւն Նարեկացիի հետ, Սարգիս Խաչենց-Փրինթինֆո, Երեւան, 2008, էջ 5-34:

29 «Ինքնութիւն-Սփիւռք», Տարմ, Սարգիս Խաչենց-Փրինթինֆո-Համազգային, 2015, էջ 463:

30 Օտարուած աշխատանքի մասին տե՛ս Karl Marx, Writtings of the Young Marx on Philosophy and Society, trans. and ed. by Loyd D. Easton and Kart H. Guddat, Garden City New York, Dubleday & Company (Anchor Books), 1967, էջ 287-301: Նոյնի էլեկտրոնային տարբերակը տե՛ս http://www.yavanika.org/classes/reader/marx1.pdf, այց` 7.06.2016:

31 Նիկողոս Սարաֆեան, «Սերունդը», Տեսարանները, մարդիկ եւ ես, Երեւան, 1994, էջ 24:

32 «Շրջումի» մասին բաւականին ընդարձակօրէն խօսում է Մարկ Նշանեանը, տե՛ս «Յաւիտենական շրջադարձ», «Ինքնագիր» գրակ. հանդէս, http://inknagir.org/?p=6304, այց` 14.09.2016:

33 Կրկնագիր մարդը, էջ 181:

34 Այս մասին տե՛ս Մարկ Նշանեանի ուսումնասիրութիւնը` «Գրական կանգնումը, Ա.», «Կամ» հանդէս վերլուծական, թիւ 3-4, Փարիզ-Պոսթըն-Թորոնթօ, 1986, էջ 193-251:

35 Այս մասին տե՛ս Julia Kristeva, “Word, Dialog and Novel”, The Kristeva Reader: Julia Kristeva, ed. Toril Moi, Columbia University Press, New York, 1986, էջ 48-51:

36 Կրկնագիր մարդը, էջ 126:

37 Նոյն տեղում, էջ 472:

38 Սա պատմողական ինքնութեան գոյութեան կերպն է: Այս մասին տե՛ս Поль Рикер, Я-сам как другой, изд. гуманитарной литературы, Москва, 2008:

39 Ֆերդինանդ դը Սոսյուր, «Լեզվի պատկերումը գրի միջոցով», նշվ., էջ 48:

40 Այս մասին տե՛ս օրինակ Jacques Lacan, The Seminar of Jacques Lacan: Book II: The Ego in Freud's Theory and in the Technique of Psychoanalysis, 1954–1955, W. Norton&Company, 1991.

41 Պատշաճեցման տեխնիկական աշխատանքը` մոնտաժը եւ ռետուշն են, որոնք լայնօրէն կիրառում է Պըլտեանը: Դրանք դրուագները վերադասաւորելու, ինչպէս նաեւ վերադասաւորելիս ուրուագծերը ցայտուն դարձնելու եւ մոնտաժի արդիւնքում ի յայտ եկած կտրուածքները փակելու միջոցներն են:

42 Պատումի մի հատուածում պատմողը իր` շրջագծերի ամբողջականութիւնը կորցրած գրերին հակուած կարդալը` դրանք հասկանալն ու վերծանելը, համարում է կրկնագրում` նկատի առնելով այն, որ այդ աշխատանքով գրերի խունացած եզրագծերից սկսում է ի յայտ գալ բնօրինակը:

43 Raymond Geuss, Politics and the Imagination, Princeston University Press, Princeston, 2010, p. viii.

44 Կրկնագիր մարդը, էջ 584-585:

45 Սոսիւրի մօտ langageը միջանկեալ դիրքում է գտնւում langueի` հանրայնօրէն հասկանալի նշանագրուած համակարգի եւ paroleի` լեզուի անհատական գործածութեան միջեւ: Սա ըստ էութեան լեզուի հանրային ու անհատական մակարդակների հանդիպման կամ միահիւսման այն պահն է, երբ լեզուն միեւնոյն ժամանակ սուբյեկտիւանում եւ օբյեկտիւանում է: Հայերէնում այս հասկացութեան «լեզուախօսություն» տարբերակը, որը Ամալյա Մուրադեանն առաջարկում է շրջանառութեան մէջ մտցնել, գալիս է գրաբարից եւ ամբողջութեամբ արտայայտում է սոսիւրեան langageի տարողութիւնը, տե՛ս Սոսիւրի Ընդհանուր լեզվաբանության ներածության հայերէն հրատարակութեան Ամալյա Մուրադեանի առաջաբանը` «Ֆերդինանդ դը Սոսյուրը եւ նրա «Ընդհանուր լեզվաբանության ներածությունը»», էջ XIX: Այստեղ langageի համար ես գործածում եմ «խօսուն լեզու», քանի որ խօսքն այս դէպքում ոչ միայն լեզուի ու խօսքի միջեւ միջանկեալ եւ գործուն խօսք ստեղծելու մասին է, այլեւ այն կենսունակ լեզուի, որը կարող է դիմագրաւել օտարի հետ բարդ յարաբերութիւնը: Լեզուի կենսունակութիւնն այստեղ իր խօսունութիւնն է:

46 «Ինքնութիւն-Սփիւռք», Տարմ, էջ 434:

47 Տե՛ս Khachig Tölölyan, “Terrorism in the Textual Community”, in Theory and Strategy in the Third World: Critical Exchanges #22, Spring, 1987, էջ 23-35:

48 «Իրականի երեւակայական տեղը», «արտերիա», 17.02.2014, http://arteria.am/hy/1392512367, այց` 10.07.2016:

49 Այս մասին նա խօսում է «Ինքնութիւն-Սփիւռք» յօդուածում, նշվ.:

50 Այս մասին ուշագրաւ դիտակում ունի Պոլ Ռիկյորն իր Ժամանակ եւ պատում գործում: Քննարկելով Արիստոտելի մօտ գործածուող systasis հասկացութեան` «համակարգ» եզրոյթով Դիւպոն-Ռոկի եւ Լալոյի առաջարկած թարգմանութեան ճշգրիտ չլինելը` նա նշում է, որ systasis-ը եւ դրան համազօր synthésis-ը փաստերի «դասաւորումն» է համակարգում, «... որպէսզի ընդգծուի Պոետիկաի բոլոր հասկացութիւնների կապը գործողութեան հետ: Ահա թէ ինչու է mythosը նրա առաջին իսկ տողերից որպէս լրացում հանդէս գալիս գոյականին, որը նշանակում է «շարադրել»: Այդ կերպ պոետիկան առանց այլեւայլի համընկնում է «ինտրիգ ստեղծելու» արուեստին», Поль Рикер, Время и рассказ, Москва-Санкт-Петербург, 2000, էջ 44: Դիտարկման մեխն այստեղ ի հարկէ փաստերի դասաւորումն է այնպէս, որ դրանք բոլորը գործեն միասին:

Précédent Suivant
Table des matières

Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.