Ha’apotora’a parau
p. 23-27
Texte intégral
Te fā e te ravera’a
1E pāhonora’a te tuatāpapara’a ‘amui e ha’apa’ohia mai e te Pū o te mā’imira’a nō te fa’ahotura’a (IRD), i te anira’a ‘āmui a te fa’aterera’a o Pōrīnetia farāni e a te Hau farāni. Te fā, o te fa’ata’ara’a īa i te huru o te ‘ite i roa’a i ni’a i te mau repo pa’ari mīnera i raro i te moana hāhano i Pōrīnetia farāni nei nō te fāito atu i te fāna’o nō te fa’ahotu i te tahi ha’afaufa’ara’a e, nō te hōro’a i te mau mana’o pāpū i ni’a i taua tuha’a ra, i roto i te tahi tupura’a e au ia fa’ata’ahia i ni’a i te mau ‘āna’ira’a e rave rahi.
2I roto i te tupura’a o te mau fenua o te ao nei, ua ho’i fa’ahou mai te ‘ana’anatae o te rahira’a i ni’a i te fāna’ora’a i te mau puna repo pa’ari mīnera i raro i te moana, noa atu ē ua topa te moni o te ho’o mai te matahiti 2008 mai. Ua tāpa’o-ato’a-hia teie ‘ana’anatae e te mau māna’ona’ora’a i te pae o te perera’a i te vaira’a o te repo.
3Are’a i te pae o te fenua nei, tei roto o ia i te mā’imira’a i te mau fa’arava’ira’a faufa’a tauroa mono i muri mai i te hopera’a atu te moni paura ‘atomi e, i te perera’a rua o te ha’afaufa’ara’a/pārurura’a i te area fa’arava’ira’a faufa’a fa’ata’ahia e te rahi hope (i parauhia ZEE) o tei nūmerahia i ni’a i te faito 50% o te ZEE o te fenua Farāni i roa’a iāna te ti’ara’a piti i te ao nei.
4Ua ha’amauhia te anira’a mātāmua i ni’a i te tahi tāhapera’a mana’o. Oia mau, i te tahi pae, e au te vaira’a o te mau repo pa’ari mīnera i raro i te moana ia ha’apāpūhia, ia fa’ata’ahia e ia fāitohia nō te hi’ora’a i te ha’afaufa’ara’a o taua mau puna faufa’a ra e te fa’ahotura’a fa’arava’ira’a faufa’a o te fenua. I te tahi atu pae, e au ia tātarahia te mana’o hāmani o te tahi faufa’a tāponi i raro i te moana, e, e riro te ha’afaufa’ara’a i te reira ei pāhonora’a nō te mau fifi fa’arava’ira’a faufa’a e fa’aruruhia nei e te fenua. Ua tā’oti’a ra taua taura ne’ira’a nei i te ‘ohipa a te ‘âmuitahira’a ano’ite, ma te tītau tu’utu’u ‘ore iāna ia hi’o i te mau mea i raro a’e i nā tara e piti nei.
5Ua ‘āmuihia nō te mātutura’a hō’ē ‘ahuru rahira’a feia ‘aravihi i feruri mai ia au i te tuha’a o tōna ‘aravihira’a ia roa’a i te pū’ohu i te tā’ato’ara’a o te mau perera’a o te uira’a i ni’a i te repo pa’ari mīnera i raro i te moana : te ‘ihita’ata, te ‘ihiora, te ti’amanara’a, te fa’arava’ira’a faufa’a, te ihi anoa fenua, te ‘ihifenua, te ‘ihianoha’a. Ua tītauhia te feia ‘aravihi ia pāhono i nā uira’a e piti ‘ahuru ti’ahapa i fa’aineinehia ia au i nā tumu parau e maha, e hō’ē tumu parau arata’ira’a mana’o :
- Te mau ‘ite, te mau fa’ahōho’ara’a e te fa’arava’ira’a faufa’a o te puna faufa’a ;
- Te roa’ara’a i te fa’atere : te mau fa’aturera’a, te mau amouta’a, te feia ‘ohipa ;
- Te mau perera’a ‘ihianoha’a o te mā’imira’a e te ha’afaufa’ara’a ;
- Te mau ha’api’ira’a i tāpe’ahia mai i ni’a i te vetahi mau ‘ōpuara’a mā’imira’a repo pa’ari mīnera i raro i te moana.
‘Itera’a
6Ia au i te pāpa’ira’a a te tahi ve’a pāpa’i a te mau ‘eivana’a e a te feia mā’imi, te mau tuatāpapara’a fa’aau mana’o e, te pu’era’a tāu’ara’a mana’o e te mau putuputura’a e te mau ta’ata ‘itehia e tei ‘ore i ‘itehia i ‘ati mai i ni’a i te parau o te mau faufa’a repo pa’ari mīnera i raro i te moana hohonu, ua roa’a mai i te ‘amuitahira’a ano’ite i te tahi faito ‘ite. Tē fa’ahiti ra teie pupu ta’ata i te faito teitei o te vaira’a o te mau repo pa’ari mētara rau ‘ī i te ‘āuri tuoi i te area fenua ZEE o Pōrīnetia farāni ; e tē fa’ata’a ato’a ra i te mau ‘atitae ta’a’ē i ‘āpitihia i tō rātou ha’afaufa’ara’a ; tē onoono ra i ni’a i te faufa’a o te fa’ahotura’a i te ‘ite, rava’i ‘ore ā ; tē tītau ra ia ha’amauhia e ia fa’a’ohipahia te tahi porītita ha’afaufa’ara’a i taua maita’i ra.
Faufa’a hotu faito teitei o te mau repo pa’ari mētara rau‘ī i te ‘auri tuoi
7I rotopū i te mau repo mīnera i raro i te moana hāhano, te mau poroporo mētara rau, te vari ‘ī i te repo varavara, te mau ha’apu’era’a tutae pere, te mau repo pa’ari mētara rau, teie noa mau repo pa’ari hōpe’a nei e te mau poroporo mētara rau, mea iti mai ra, te faufa’a ‘ana’anataehia e Pōrīnetia farāni. E mau repo pa’ari teie e vai ra i te hōhonura’a e 800 ē 4 000 metera, ‘ī i te tōpara e te mau mētara faufa’a ‘ē atu (mai te repo ma’atea, te manatanete, te tītana, te paratina…) i roto i te mau area mou’a i raro i te moana aita re’a e para i reira. Ua ‘itehia te repo tīpura i roto i te niu o te mau repo pa’ari, e tano roa rātou ia ha’afaufa’ahia. Ua ‘itehia i roto i te area ‘apato’erau-hiti’a e ‘apato’a-to’o’a o te mou’a moana o te Tuamotu, e te tahi vāhi, mea iti ra, i te pae mou’a moana Tarava i te pae ‘apato’a o te mau motu Tōtaiete.
Pāpū’ore e te ro’ora’a’ati ta’a’ē ‘āpitihia i tō rātou ha’afau-fa’ara’a
8E au te mau tītaura’a i te pae o te matahiti, te hōhonura’a, te tahara’a, te rahira’a e te me’ume’ura’a o te repo pa’ari ia fa’aauhia i te vetahi mau tītaura’a ‘ē atu. Nā mua roa te parau o te fa’anahora’a arutaimareva e ha’ati mai, oia ho’i te mau ‘opiha ato’a o te pou pape mai raro mai i te moana e tae atu i te iriatai, ē haere roa i te mau vāhi e ‘atira’a tō rātou i reira, nā roto atu i te mau puna vaira’a mā’a e te mau ‘ohura’a o te orara’a o te mau āora. Te ta’a’ēra’a o taua mau āora ra (nō reirara’a, e fa’anahora’a ta’a’ē o te ‘ihiheiora), e tae atu te paruparura’a e te fa’aūra’a o taua mau vāhi ra, aita te reira i pāpūhia, e nō reira eita e roa’a i te hi’o atea, i teie nei, i te fa’atupua a te tahi ‘ohipa ‘iritira’a mīnera i raro i te moana. I te tahi pae, ua ‘ite maita’i te feia tautai i te anoa i raro i te moana nō te mea e vāhi rōtahira’a o te mau āora moana e te mau ‘a’aiora. E au ato’a te mau peu mātarohia, te mau fa’ahōho’ara’a peu tumu o te mau area moana i tua, i fa’ariro ‘oi’oihia, i te pinepinera’a, ei moana faufa’a ‘ore, ia fāri’ihia, e roa’a mai ai i te huira’atira ia pāturu mai. I roto i te tai’o o te mata’ī e te fa’arava’ira’a faufa’a o te ha’afaufa’ara’a o te faufa’a mīnera i raro i te moana, mea rahi te mau mea aita e ‘itehia ra, nō reira mea maita’i ia hi’o tātuha’a.
Te rūra’a ia ha’amaita’i i te mau ‘ite
9E au ia tāmarūhia te parau o te ha’afaufa’ara’a o te mau repo mīnera i raro i te moana. Nā mua roa e mau ‘ite tātuha’a noa tē vai nei e ti’a atu ai ia rave i te tahi fa’aotira’a i ni’a i tōna ha’afaufa’ara’a, i te pae anei o te pāpūra’a o tōna vaira’a, te mau maita’i i roto, te ‘ā’anora’a, te me’ume’ura’a e aore ra te hōho’a fenua tavevo o taua mau repo pa’ari ra. Hau atu ā, e ‘ere rahi tē ‘itehia nei i roto i te fa’anahora’a arutaimareva e riro i te fa’ahuru’ēhia i te ha’afaufa’ara’a (vaira’a o te ‘ōmuara’a o te arutaimareva, te ‘aerera’a o te ‘ihiorarau, te nu’ura’a o te huru ihitumu e te hēmia o te pape, te ‘ihi’ōpape, te ha’avi’ivi’ira’a tāaroa, te fa’arurura’a a te mau mea ora ia tupu noa atu te nināra’a…). Mea faufa’a ia ha’amata te mau ‘eivana’a i te fāfā haere e roa’a mai ai te mau pāhonora’a i ni’a i te mau ‘ere rahi e vai nei e, rave atu ai i te tahi mau fa’aotira’a poritita. Tē vai ato’a nei te mau ‘ere i te pae ‘ihimata’ī i ni’a i te fāfāra’a (e ha’amaita’i i te ravera’a o te houra’atavevo) e te ha’afaufa’ara’a (te mau mā’imira’a e te mau fa’ahotura’a i rave-’ē-hia na nō te ha’afaufa’ara’a o te mau poroporo mētara e te mau ha’apu’era’a tōferi, te tahi noa tuha’a tē tano i ni’a i te mau repo pa’ari : mea ‘ē īa te parau o te ha’aperehīra’a e te ‘ohira’a mai i te mīnera.
E rave i te tahi poritita ha’afaufa’ara’a māramarama e te tano
10Mea faufa’a ia fa’ata’a, i te ‘ōmuara’a ra, te tahi poritita pāpū e te tano i ni’a i te ha’afaufa’ara’a o te faufa’a tupuna mīnera i raro i te moana i Pōrīnetia farāni. Mea ateatea mai te fa’anahora’a nō taua pae ra i te mea aita ā te tahi ‘ohipa pāherura’a repo pa’ari i raro i te moana e te parau fa’ati’a fāfāra’a repo i hōro’ahia i Pōrīnetia farāni. E toe mai ā īa te taime au nō te ha’amau i te tahi poritita ta’a’ē fa’atanohia i ni’a i te mau mea e vai ra i te fenua nei, ma te fa’aō mai i te mau huira’atira i roto. Nā roto i te feruri-ato’a-ra’a i ni’a i te mau fa’ahōho’ara’a e te mau peu mātarohia i te pae o te arutaimareva i reira teie mau puna e vai ai, e tauturu maita’i mai te reira ia māramarama e ia hi’oatea i te mau mana’o o te mau huira’atira e au mai. I te tahi a’e pae, mea faufa’a ia ha’amata i teiera’a ra i te patu i te ‘āua fa’aturera’a pāruru faufa’a huira’atira e te mau ‘āvei’a perera’a pae poritita, i roto i te fa’anahora’a nu’u tāmau, ma tē tūru’i i ni’a i te mau ‘ite ‘āpī fa’arava’i i tei vai nei i teie mahana. Mea faufa’a ato’a ia fa’aoti ‘oi’oi i ni’a i te parau o te ‘ōperera’a i te mana fa’atere i te fāfāra’a e te ha’afaufa’ara’a o te mau repo fenua i raro i te moana i Porīnetia farāni. Tē fa’ahiti ra te fa’aturera’a i te tahi toetoe’a mana o te Hau i ni’a i te mau « mētara faufa’a rahi », oia ho’i te mau mea e au nō te ito ‘atomi e te morī e te māhu, e tano ra ia fa’ariro ē ia hi’ohia te huru o te mau mīnera e vai nei i raro i te moana i Pōrīnetia farāni, aita roa tō teie toetoe’a mana e parau i ‘onei. Ei pū’ohura’a, e au i te fenua ia ha’amata « i te fa’ahaere » e ia hi’oatea i te patura’a o te ‘ōpuara’a i ni’a i te mau mīnera, i te pae o te mana fa’atere e te mau fa’anahora’a poritita e te terera’a ‘ohipa. Ia au i teie hi’ora’a, e ō atu ia te tā’ato’ara’a o te mau mana’o hōro’a i raro nei i roto i te patura’a o te tahi poritita huira’atira tano maita’i.
Mana’o hōro’a
11Tē tu’u nei teie fāfāra’a mana’o o te ‘āmuitahira’a ano’ite i te parau o te mau mana’o hōro’a i te pū mau o te anira’a. E faufa’a roa ai teie fāna’o, ua mā’iti te ‘amuitahira’a ano’ite i te tahi tāpura mana’o i tā’oti’ahia i ni’a e 9 rahira’a mana’o hōro’a i fatuhia i ni’a i te tahi taura horora’a mana’o māramarama. Ua patuhia te mau mana’o hōro’a tāta’i tahi, ua ha’apa’arihia e ua fa’ananeahia ia au i te tahi hōho’a arata’ira’a (ha’apāpūra’a/fa’atanora’a, te ne’era’a o te tau, te mau mana’o fa’atupu ‘ohipa, te mau tītaura’a e te mau fa’ahepora’a) i roto i te tuha’a Mana’o hōro’a.
12Teie te mau mana’o hōro’a o te ‘āmuitahira’a ano’ite :
13R1 E ha’amau i te tahi fa’anahora’a nō te ha’amāramaramara’a ia roa’a i te fa’atū’ati e te fa’anaho i te fa’afāna’ora’a o te mau tuatāpapara’a e vai nei ;
14R2 E haere e fāfā haere, i te rahi o te ‘ite e roa’a ai i te ha’amaita’i i te ‘iterave tano ;
15R3 E fa’ata’a i te fa’anahora’a o te fa’ahotura’a o te tahi ‘ohipa i raro i te moana, e aore ra e fa’aoti eiaha e rave, i ravehia i ni’a i te fa’atū’ati’atira’a o te mau tai’o i roa’a mai i ni’a i te mau fa’anahora’a ‘iterave e te fa’arava’ira’a faufa’a i fa’ahōhonuhia e te mau uiuira’a mana’o matāmua
16Te mana’o i muri mai, tei te huru īa o te mā’itira’a i ravehia i teie vāhi. Mai te peu ua fa’aotihia e fa’ahotu teie ‘ohipa, teie īa te mau mana’o o tā te ‘āmuitahira’a ano’ite e hōro’a ra :
17R4 E ‘āmui mai te mau pae ato’a e ō mai e, e fa’aineine te fa’aterera’a ;
18R5 E tāpa’o te fenua i roto i te mau fa’anahora’a o teie mau pae fenua, tō ‘Europa, tō te ao nei, ia roa’a mai te ‘ohipa torutahira’a i te pae o te ‘āmuira’a, te mā’imira’a e te fa’a’āpīra’a ;
19R6 E rave i te mau tāpura ‘ohipa mā’imira’a e te fa’ahotura’a mata’ī nō te fāfāra’a, te ha’afaufa’ara’a e te ‘ohipara’a i te mētara ;
20R7 E ha’amau i te mau fa’anahora’a terera’a ‘ohipa e te fa’aturera’a ‘ohie e te ‘ana’anatae e au nō te fa’ahotura’a i te tahi tuha’a ‘ohipa mīnera i raro i te moana ;
21R8 E fa’ata’a i te mau tītaura’a i te pae o te mā’itira’a, te ‘āpe’era’a e te faitora’a i te mau ‘ōpuara’a i ni’a i te mīnera ;
22R9 E fa’anaho i te ‘āpe’era’a e te faitora’a o te poritita o te mau hotu mīnera i raro i te moana nō te faito i tōna mau hotu e te mau fa’atanotanora’a i muri mai (e ti’a roa ia tūra’i i te pae raro o te ‘ohipa, ei hi’ora’a).
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Substances naturelles en Polynésie française
Stratégies de valorisation
Jean Guezennec, Christian Moretti et Jean-Christophe Simon (dir.)
2006
L’énergie dans le développement de la Nouvelle-Calédonie
Yves Le Bars, Elsa Faugère, Philippe Menanteau et al. (dir.)
2010
La lutte antivectorielle en France
Didier Fontenille, Christophe Lagneau, Sylvie Lecollinet et al. (dir.)
2009
Le mercure en Amazonie
Rôle de l’homme et de l’environnement, risques sanitaires
Jean-Pierre Carmouze, Marc Lucotte et Alain Boudou (dir.)
2001
Diasporas scientifiques
Comment les pays en développement peuvent-ils tirer parti de leurs chercheurs et de leurs ingénieurs expatriés ?
Rémi Barré, Valeria Hernández, Jean-Baptiste Meyer et al. (dir.)
2003
La dengue dans les départements français d’Amérique
Comment optimiser la lutte contre cette maladie ?
Raymond Corriveau, Bernard Philippon et André Yébakima (dir.)
2003
Agriculture biologique en Martinique
Quelles perspectives de développement ?
Martine François, Roland Moreau et Bertil Sylvander (dir.)
2005
Lutte contre le trachome en Afrique subsaharienne
Anne-Marie Moulin, Jeanne Orfila, Doulaye Sacko et al. (dir.)
2006
Les espèces envahissantes dans l’archipel néo-calédonien
Un risque environnemental et économique majeur
Marie-Laure Beauvais, Alain Coléno et Hervé Jourdan (dir.)
2006
Les ressources minérales profondes en Polynésie française / Deep-sea mineral resources in French Polynesia
Pierre-Yves Le Meur, Pierre Cochonat, Carine David et al. (dir.)
2016
Le développement du lac Tchad / Development of Lake Chad
Situation actuelle et futurs possibles / Current Situation and Possible Outcomes
Jacques Lemoalle et Géraud Magrin (dir.)
2014
