1 A.-J. Festugière, Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 193.
2 Jean Chrysostome, Adu. oppugnatores uitae monasticae, III, 8, PG 47, 361.
3 Jean Chrysostome, Adu. opp. vit. mon., PG 47, 328.
4 Jean Chrysostome, In S. Matthaeum, LXVIII, 3, PG 58, 643 : ἀγορὰς γὰρ καὶ πόλεις καὶ τοὺς ἐν μέσῳ διαφυγόντες θορύβους, τὸν ἐν ὄρεσιν εἵλοντο βιον.
5 C. Baur, John Chrysostom in his Time, 1959, vol I, p. 289.
6 Jean Chrysostome, In S. Matthaeum, LXVIII, 4, PG 58, 644.
7 J.-M. Leroux, « Jean Chrysostome et le monachisme », in Jean Chrysostome et Augustin, colloque de Chantilly. 1974, éd. par Ch. Kannengiesser, Paris, Beauchesne, « Théologie historique », 35, 1975, p. 125-144.
8 Julien, Lettre 89 b, Les Belles Lettres, 1960, p. 155-156.
9 Libanios, Discours XXX, Πρὸς Θεσδόσισν τὸν βασιλέα ὑπὲρ τῶν ἱερῶν, 8, F III, 91.
10 Libanios, Discours I, βίος, 103, CUF, 1979, p. 140. Le principalis chrétien Euboulos réussit à échapper aux émeutiers de la sédition de 354 en se réfugiant sur le Silpios.
11 A.-J. Festugière, Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 290-310.
12 P. Brown, La société et le sacré dans l’Antiquité tardive, 1985, p. 61 ; cf. aussi P.-L. Gatier, « Un moine sur la frontière, Alexandre l’acémète en Syrie », in Frontières terrestres, frontières célestes dans l’Antiquité, 1995, p. 435-457.
13 P. Brown, La société et le sacré dans l’Antiquité tardive, 1985, p. 65.
14 G. Anderson, Sage, Saint and Sophist. Holy Men and their Associates in the Early Roman Empire, London, New York, Routledge, 1994, p. 202.
15 G. Tchalenko, Villages antiques de la Syrie du Nord, vol. I, p. 147 et p. 153.
16 A.-J. Festugière, « Les ermites de Syrie », in Antioche païenne et chrétienne, 1959, 2ème partie, p. 254.
17 Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie, t. I, II, 16, SC 234, p. 231-233.
18 Ibid., 18, SC 234, p. 237.
19 Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie, t. II, 18, SC 234, p. 239.
20 Ibid., 19, SC 234, p. 239.
21 Libanios, Discours XI, Antiochikos, 204-205, F I, fasc. II, 507.
22 Gl. Downey, A History of Antioch in Syria, 1961, p. 618-619.
23 A.-J. Festugière, Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 268.
24 Ibid., p. 271.
25 Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie, VIII, 8, SC 234, p. 389-393.
26 Cf. supra, ch. viii, n. 47.
27 Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie, XII, 5, SC 234, p. 469.
28 Ibid., XIII, 2, SC 234, p. 477.
29 Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie, XIII, 4, SC 234, p. 483.
30 Histoire de l’Église, sous la dir. d’A. Fliche et V. Martin, t. III, De la paix constantinienne à la mort de Théodose, p. 288-292.
31 A.-J. Festugière, « Les ermites de Syrie », in Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 255-256.
32 G. Tchalenko, Villages antiques de la Syrie du Nord, vol. I, p. 133-134.
33 Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie, SC 234, p. 267, n. 1.
34 A.-J. Festugière, Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 341.
35 Cf. supra, ch. x, n. 181-182.
36 Cf. supra, ch. x, n. 187.
37 A.-J. Festugière, Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 181.
38 Ibid., p. 183.
39 Julien, Lettre 90, CUF, 1960, p. 174-175.
40 Jean Chrysostome, De Philogonio, PG 48, 752 : Ταῦτα καὶ μοναχοὶ πάντες ἀκουέτωσαν, καὶ οἱ τὰς τῶν ὀρῶν κατειληφότες κορυφὰς, καὶ οἱ διἀ πάντων σταυρώσαντες ἑαυτοὺς τῷ κόσμῳ, ἵνα κατὰ δύναμιν τὴν ἑαυτῶν τοὺς τῶν Ἐκκλησιῶν προεστῶτας συγκροτῶσιν, ἀλείφῶσιν εὐχαῖς, ὁμoνοίᾳ, ἀγάπῃ · εἰδότες ὡς εἰ μὴ τοὺς προβεβλημένους παρὰ τῆς τοῦ θεοῦ χάριτος, καὶ τοσούτων φροντίδας ἀναδεδεγμένους συγκροτοῖεν παντὶ τρόπῳ καὶ πόρρωθεν καθήμενοι, τὸ κεφάλαιον αὐτοῖς ἀπόλωλε τοῦ βίου, καὶ ἡ πᾶσα ἠκρωτηριάσθη σοφία.
41 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 363-364.
42 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum, XVII, 1, PG 49, 172 : Ἔτεσι γὰρ τοσούτοις ἐν ταῖς αὐτῶν καλύβαις συγκεκλεισμένοι, οὐδενὸς παρακαλέσαντος, οὐδενὸς συμβουλεύσαντος, ἐπειδὴ τοσοῦτον νέφος εἶδον τὴν πόλιν περιιστάμενον, καταλιπόντες αὐτῶν τὰς σκηνὰς καὶ τὰ σπήλαια, πάντοθεν συνέρρευσαν, καθάπερ ἐξ οὐρανοῦ τινες ἄγγελοι παραγενόμενοι [...] πανταχοῦ τῶν ἁγίων ἐκείνων φαινομένων, καὶ πρὸς πᾶσαν ὑπεροψίαν συμφορᾶς ἀγόντων.
43 P. Brown, La société et le sacré dans l’Antiquité tardive, 1985, p. 69 et sqq.
44 Ibid., p. 77.
45 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum, XVII, 1, PG 49, 172 : Ὅτε οἱ παρὰ τοῦ βασιλέως ἀποσταλέντες ἐπὶ τὴν τῶν γεγενημένων ἐξέτασιν, τὸ φοβερὸν ἐκεῖνο συνεκρότησαν δικαστήριον, καὶ πάντας ἐπὶ τὰς εὀθύνας τῶν τετολμημένων ἐκάλουν, καὶ θανάτων διαφόρων προσδοκία πᾶσιν ἦν, τότε οἱ τὰς ἀκρωρείας τῶν ὀρῶν κατοικοῦντες μοναχοὶ τὴν oἰκείαν ἐπεδείξαντο φιλοσοφίαν [...] Οὐ τοῦτο δὲ μόνον ἦν τὸ θαυμαστόν, ἀλλ’ ὅτι καὶ τοῖς ἄρχουσιν αὐτοῖς προσελθόντες μετὰ παρρησίας διελέχθησαν ὑπὲρ τῶν ὑπευθύνων, καὶ τὸ αἷμα παρεσκευάσαντο πάντες ἐκχεῖν, καὶ τὰς κεφαλὰς ἀποθέσθαι, ὥστε τοὺς ἁλόντας τῶν προσδοκωμένων ἐξαρπάσαι δεινῶν, καὶ οὐκ ἔφησαν ἀποστήσεσθαι πρότερον, ἕως ἂν ἢ φείσωνται τοῦ δήμου τῆς πόλεφς οἱ δικάζοντες, ἢ κοινῇ μετὰ τῶν ὑπευθύνων αὐτοὺς πρὸς βασιλέα πέμψωσι.
46 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum, XVII, 2, PG 49, 175 : Οὐχ οἱ μοναχοὶ δὲ μόνον ἀλλὰ καὶ οἱ ἱερεῖς τὴν αὐτὴν ἐπεδείξαντο μεγαλοψυχίαν, καὶ ἡμετέραν διενείμαντο σωτηρίαν. Καὶ ὁ μὲν εἰς τὸ στρατόπεδον ἀπῆρε, πάντα δεύτερα θέμενος τῆς ὑμετέρας ἀγάπης, καὶ αὐτὸς ἕτοιμος ὤν, εἰ μὴ πείσειε τὸν βασιλέα, ἀποθανεῖν · οὗτοι δὲ ἐνταῦθα μείναντες καὶ τὰ αὐτα τοῖς μοναχοῖς ἐπιδειξάμενοι, ταῖς οἰκείαις χερσὶ τοὺς δικάζοντας κατέχοντες οὐκ ἐπέτρεπον εἰσελθεῖν, πρὶν ἢ περὶ τοῦ τέλους ὑποσχέσθαι τῆς δίκης.
47 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum, XVII, 1, PG 49, 173 : Λέγεταί τις ἐξ αὐτῶν καὶ ἕτερον ῥῆμα γέμον φιλοσοφίας εἰπεῖν, ὅτι οἱ μὲν ἀνδριάντες οἱ κατενεχθέντες ἀνέστησαν πάλιν, καὶ τὸ οἰκεῖον ἀπέλαβον σχῆμα, καὶ τὸ γεγενημένον διόρθφσιν ἔσχε ταχίστην · ὑμεῖς δὲ ἂν τοῦ Θεοῦ τὴν εἰκόνα ἀποκτείνητε, πῶς δυνήσεσθε πάλιν ἀνακαλέσασθαι τὸ πεπλημμελημένον ; πῶς ἀναστῆσαι τοὺς ἀπολλυμένους καὶ τὰς ψυχὰς τοῖς σώμασιν ἀποδοῦναι ;
48 Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie, XIII, 7, SC 234, p. 489.
49 G. Dagron, « Les moines et la ville. Le monachisme à Constantinople jusqu’au concile de Chalcédoine (451) », Travaux et mémoires du Centre de recherche d’Histoire et de civilisation de Byzance, 4, 1970, p. 229-276. On retrouve à Constantinople la même tension que celle qui existait à Antioche entre l’épiscopat et ceux du Silpios. Il faut noter que le monachisme à Constantinople paraît avoir commencé avec l’ermite syrien Isaac qui s’est installé aux environs de la ville à l’époque de Valens. La tension était due au souci de l’épiscopat de l’époque théodosienne d’adapter l’Église à l’ordre politique existant et de faire du monachisme une institution de l’Église. L’identité religieuse des moines à Constantinople comme à Antioche semble s’être constituée sur un substrat homéousien (p. 239). À l’époque théodosienne, la volonté de l’épiscopat théodosien de normaliser la foi et les comportements religieux des chrétiens s’est heurtée plus nettement à Constantinople qu’à Antioche à des attitudes hétérodoxes de la part des moines.
50 A. Fliche et V. Martin, t. III, p. 444, n. 6 et p. 452 ; Histoire du christianisme, t. II, Desclée, p. 738-740. La tension qui existait entre le clergé urbain et les communautés de moines vivant en marge de la cité semble s’être manifestée dans d’autres centres urbains qu’Antioche, notamment à Constantinople (cf. Histoire du christianisme, p. 737-738) et être à l’origine de la loi théodosienne de 390 (C. Th., XVI, 3, 1-2).
51 J. Gribomont, « Origines du messalianisme », in Epektasis. Mélanges patristiques offerts à J. Daniélou, Paris, Beauchesne, 1972, p. 611-625.
52 A.-J. Festugière, Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 193.
53 PGL s.u. « φιλοσοφία » qui donne comme l’un des sens de ce mot, dans son acception chrétienne, la vie ascétique.
54 Jean Chrysostome, Adu. Opp., I, 2, PG 47, 320 : Ἐγὼ δὲ αὐτῶν οὐχ ἁπλῶς ἐμνημόνευσα νῦν, ἀλλ’ ἐπειδή τις ἐλθὼν ἡμῖν ἀπήγγειλεν ἀγγελίαν πικράν τινα καὶ χαλεπήν, καὶ πολλὴν εἰς τὸν θεὸν τὴν ὕβριν ἔχουσαν. Εἶναι γάρ τινας ἀνθρώτους καὶ νῦν τὰ αὐτὰ τοῖς βαρβάροις τολμῶντας ἐκείνοις, μᾶλλον δὲ καὶ παρανομώτερα ἐκείνων πολλῷ · τοὺς γὰρ εἰς τὴν καθ’ ἡμᾶς φιλοσοφίαν ἄγοντας πάντοθεν ἐλαύνειν, καὶ μετὰ πολλῆς τῆς ἀπειλῆς ἀπαγορεύειν καθόλου μὴ φθέγγεσθαι, μηδὲ διδάσκειν μηδένα πoτὲ ἀνθρώπων τοιοῦτον μηδέν.
55 Ibid., PG 47, 321 : ...οἱ ταῦτα δρῶντες εὐσεβεῖς τε εἶναι βούλονται, καὶ Χριστιανοὺς καλοῦσιν αὑτούς, πολλοὶ δὲ αὐτῶν καὶ τῶν ἤδη μεμυημένων εἰσί · καί τις αὐτῶν δὴ τούτων πολλοῦ τοῦ διαβόλου πνεήσαντος εἰς αὐτόν, διὰ τῆς μιαρᾶς γλώσσης ἐκείνης ἐτόλμησεν εἰπεῖν, ὅτι καὶ τῆς πίστεως ἀποστήσεται, καὶ θύσεται δαίμοσιν · ἀποπνίγεσθαι γὰρ ὁρῶν ἀνθρώπους ἐλευθέρους καὶ εὐγενεῖς καὶ δυναμένους ἐν τρυφῇ ζῆν, ἐπὶ τὸν σκληρὸν τοῦτον ἀγoμένους βίον.
56 Jean Chrysostome, Adu. Opp., I, 2, PG 47, 322 : Καὶ γελάσας ἐκεῖνος, Παίζεις, ἔφη, ταῦτα λέγων · ἐγὼ γὰρ νῦν τούτου σοι εὐκαιρότερον ἐρῶ, εἴ γε δέδοικας μὴ παρὰ τῶν σῶν λόγων μάθωσιν ἃ διὰ τῶν ἔργων ἔμαθον ἅπαντες πάλαι. Ὥσπερ γάρ τινος πονηροῦ πνεύματος τὰς ἁπάντων πεπληρωκότος ψυχάς, οὕτω τὰ πάντων στόματα τούτων γέμει τῶν λόγων · κἂν εἰς ἀγορὰν ἐμβάλῃς, ὄψει, καὶ ἐν τοῖς ἰατρίοις, κἂν ἐν παντὶ μέρει τῆς πόλεως, ἔνθα συνεδρεύειν εἰώθασιν οἱ πράττειν οὐδὲν ἐθέλοντες, πολὺν γέλωτα παρὰ πάντων κινουμένων. Ἡ δὲ τοῦ γέλωτος τούτου καὶ τῆς κωμῳδίας ὑπόθεσις, τῶν εἰς τοὺς ἁγίους ἄνδρας εἰργασμένων ἐστὶ τὰ διηγήματα. Καθάπερ γάρ τινες πολεμισταὶ πολλὰς ἠνυκότες μάχας, καὶ τρόπαια στήσαντες, τὰς ἑαυτῶν ἀριστείας διηγούμενοι χαίρουσιν, οὕτω δὴ καὶ οὗτοι γάννυνται ἐπὶ τοῖς τολμήσασι τοῖς ἑαυτῶν · καὶ ἀκούσῃ τοῦ μὲν λέγοντος ὅτι, Ἐγὼ πρῶτος καὶ χεῖρας ἐπέβαλον ἐπὶ τὸν δεῖνα τὸν μοναχὸν, καὶ πληγὰς ἐνέτεινα · ἑτέρου δὲ ὅτι, Τὸ καταγώγιον πρὸ τῶν ἄλλων εὗρον αὐτὸς · Ἀλλὰ τὸν δικαστὴν ἐγὼ μᾶλλον τῶν ἄλλων παρώξυνα, φησὶν ἕτερος · ἄλλος τὸ δεσμωτήριον καὶ τὰ ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ δεινά, καὶ τὸ διὰ τῆς ἀγορᾶς ἑλκύσαι τοὺς ἁγίους ἐκείνους ἐν ἐγκωμίου τίθεται μέρει · καὶ ἄλλος ἄλλο. Εἶτα πάντες ἀνακάζουσιν ἐπὶ τούτοις. Καὶ ταῦτα μὲν ἐν τοῖς τῶν Χριστιανῶν συνεδρίοις · οἱ δὲ Ἕλληνες καὶ τούτους γελῶσι, καὶ τοὺς ὑπ’ αὐτῶν γελωμένους · τοὺς μὲν, ἐφ’ οἷς ἔδρασαν, τοὺς δὲ ἐφ’ οἷς ἔπαθον · καὶ πoλέμου τινὸς ἐμφυλίου τὰ πάντα ἐμπέπλησται, μᾶλλον δὲ ταῦτα ἐκείνου πολλῷ χαλεπώτερα [...]. Καὶ οὐ τοῦτο μόνον, ὅτι ἐναγέστερος οὗτος ἐκείνου ὁ πόλεμος, οὐδὲ ὅτι πρὸς ἁγίους καὶ οὐδὲν ἠδικηκότας γίνεται μόνον, ἀλλ’ ὅτι καὶ πρὸς ἀνθρώπους ποιεῖν μὲν οὐδένα εἰδότας κακῶς, πάσχειν δὲ παρεσκευασμένους μόνον.
57 C. Th., XVI, 3, 1-2 ; R. Van Loy, « Le Pro templis de Libanios », p. 18.
58 G. Dagron, « Les moines et la ville », p. 254.
59 Ibid. p. 256-259.
60 Théodoret, Histoire des moines de Syrie, VI, 4, SC 234, p. 351.
61 Ibid., VI, 6, p. 355.
62 Ibid., VI, 14, p. 365.
63 Ibid.
64 Ibid., VIII, 3, p. 379.
65 Ibid., VIII, 15, p. 379.
66 Ibid., IX, 3, p. 411.
67 Ibid. ; cf. J. Kubińska, Les monuments funéraires dans les inscriptions grecques de l’Asie Mineure, 1968, p. 127.
68 Théodoret, Histoire des moines de Syrie, IX, 7, SC 234, p. 419.
69 Ibid., IX, 15, p. 435.
70 Ibid., XIII, 12, p. 477.
71 PLRE, p. 520-521 ; cf. Libanios, Autobiographie, 165-166, CUF, 1979, p. 163-164.
72 P. Brown, Le renoncement à la chair. Virginité, célibat et continence dans le christianisme primitif, trad. de l’anglais par P.-E. Dauzat et C. Jacob, Paris, Gallimard, 1995, p. 392-393.
73 Théodoret, Histoire des moines de Syrie, XIII, 17, SC 234, p. 505.
74 Ibid., X, 8, p. 451.
75 Ibid., X, 8, p. 451.
76 Ibid., XIII, 19, p. 509.
77 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum, I, 11, PG 49, 34 : Μὴ τοίνυν λέγωμεν ὡς οὐδὲν ἡμῖν κοινὸν πρὸς αὐτοὺς · σατανικὴ γὰρ αὕτη ἡ φφνή, διαβολικὴ ἡ ἀπανθρωπία · μὴ τοίνυν ταῦτα λέγωμεν, ἀλλὰ τὴν πρέπουσαν ἀδελφοῖς κηδεμονίαν ἐπιδειξώμεθα. Ἐγὼ δὲ τοῦτο μετὰ πάσης ὑπισχνοῦμαι ἀκριβείας καὶ ἐγγυῶμαι πᾶσιν ὑμῖν, ὅτι εἰ ὑμείς βουληθείητε πάντες οἱ παρόντες ἐνταῦθα διανείμασθαι τὴν σωτηρίαν τῶν τὴν πόλιν οἰκούντων, ταχέως ἡμῖν ἅπασα διορθοῦται. Καίτοι γε τὸ ἐλάχιστον μέρος τῆς πόλεως ἐνταῦθά ἐστιν, ἐλάχιστον κατὰ τὸ πλῆθoς, τὸ δὲ κεφάλαιον κατὰ τὴν εὐσέβειαν.
78 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, I, 1, PG 48, 963 : καὶ τῶν ἄλλων τῷ διαβόλῳ χορευόντων, ὑμεῖς ὄργανα καὶ σκεύη πνευματικὰ κατασκευάσαντες ἑαυτοὺς, διὰ τῆς ἐνταῦθα διατριβῆς...
79 Jean Chrysostome, Homélies sur l’Égalité du Père et du fils, VII, 1, SC 396, 1-2, p. 109 et 7-9, p. 111.
80 Jean Chrysostome, Sur l’Incompréhensibilité de Dieu, I, SC 28bis, p. 93-95 ; PG 48, 701.
81 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 363.
82 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum, I, 11, PG 49, 32 : Κἂν ἀκούσῃς τινὸς ἐν ἀμφόδῳ, ἢ ἐν ἀγορᾷ μέσῃ βλασφημοῦντος τὸν Θεὸν, πρόσελθε, ἐπιτίμησον, κἂν πληγὰς ἐπιθεῖναι δέῃ, μὴ παραιτήσῃ · ῥάπισον αὐτοῦ τῆν ὄψιν, σύντριψον τὸ στόμα, ἁγίασόν σου τὴν χεῖρα διὰ τῆς πληγῆς, κἂν εἰς δικαστήριον ἕλκωσιν, ἀκολούθησον · κἂν ἐπὶ τοῦ βήματος εὐθύνας ὁ δικαστὴς ἀπαιτήσῃ, εἰπὲ μετὰ παρρησίας, ὅτι τὸν βασιλέα τῶν ἀγγέλων ἐβλασφήμησεν. Εἰ γὰρ τὸν ἐπὶ γῆς Βασιλέα τοὺς βλασφημοῦντας κολάζεσθαι χρή, πολλῷ μᾶλλον τοὺς ἐκεῖνον ὑβρίζοντας. Κοινόν ἐστι τὸ ἔγκλημα, δημόσιον τὸ ἀδίκημα, ἔξεστιν ἑκάστῳ τῶν βουλομένων κατηγορεῖν · μανθανέτωσαν καὶ Ἰουδαῖοι καὶ Ἕλληνες, ὅτι σωτῆρές εἰσι τῆς πόλεως οἱ Χριστιανοὶ καὶ κηδεμόνες καὶ προστάται καὶ διδάσκαλοι, καὶ μανθανέτωσαν αὐτὶ τοῦτο οἱ ἀκόλαστοι...
83 Sur le problème de la conservation et de la reproduction des textes chrétiens, cf. R. MacMullen, Christianisme et paganisme du ive au viiie siècle, 1998, p. 17-18.
84 R. MacMullen, Christianisme et paganisme du ive au viiie siècle, 1998, p. 28-31.
85 E. Decrept, Le voyage d’Ignace d’Antioche (thèse non publiée soutenue en 2001 à Paris-IV).
86 J. Lassus, « La ville d’Antioche à l’époque romaine d’après l’archéologie », p. 98-99. J. Lassus reprend les points de vue des historiens d’Antioche et de la sédition des Statues, qui ont comparé les versions de la révolte et de son règlement données par Libanios et par Jean Chrysostome et qui ont accordé plus de crédit à l’une ou à l’autre de ces deux sources. En ce qui nous concerne, il nous semble que ce débat est réducteur parce que les deux sources apportent des éléments d’information sur le déroulement de la sédition et le comportement des Antiochiens pendant la répression. Cependant, dans le cadre de l’étude des comportements des chrétiens et de la politique menée par les méléciens à Antioche et à Constantinople où se rendit l’évêque Flavien, les homélies de Jean Chrysostome Aux Antiochiens sont à interroger prioritairement parce que Libanios ignore les chrétiens ou en parle très peu. Le sophiste reste dans le cadre de la rhétorique, d’un discours fictif, d’un engagement virtuel tandis que le prédicateur est au coeur de la grande politique menée par les méléciens, politique qui dépasse le cadre de la cité et qui se projette dans la perspective d’un affrontement majeur entre Théodose et Maxime. S’inscrire dans cette perspective, cela suppose une organisation, un projet, une dynamique d’ensemble que ne peuvent plus avoir, en 387, les païens d’Antioche comme Libanios, isolés par la destruction des hétairies païennes sous Valens (cf. ch. iv) et exclus de la grande politique, axée autour de la consolidation de l’orthodoxie nicéenne dans l’Empire. L’ambassade de bouleutes païens, qui aurait obtenu la grâce de la cité, soit à Constantinople, soit à Antioche en obtenant la clémence des commissaires impériaux, est une fiction dans la mesure où une partie de la boulè était chrétienne et dans la mesure où les principales tenus pour responsables de la sédition (cf. la réaction de Julien, en 362) étaient en prison.
87 D.G. Hunter, « Preaching and Propaganda in Fourth Century Antioch : John Chrysostom’s Homilies on the Statues » in Studies in Honor of Walter J. Burghardt, S. J. : Preaching in the Patristic Age, Paulist Press, New York/Mahwah, 1989, p. 119-138 ; F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991 ; J.-M. Leroux, « Saint Jean Chrysostome : les Homélies sur les Statues », in Studia Patristica, vol. III, TU, 78, 1961, p. 233-239 ; L. Brottier, « L’image d’Antioche dans les homélies Sur les Statues de Jean Chrysostome », p. 619-635.
88 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, V, PG 49, 73 : Ἐπειδὴ γὰρ ἦλθε παρὰ βασιλέως τὰ γράμματα τὴν εἰσφορὰν ταύτην τὴν ἀφόρητον εἶναι δοκοῦσαν κελεύοντα καταθεῖναι, πάντες ἐστασίαζον, πάντες ἐφιλονείκουν, ἐδυσχέραινον, ἠγανάκτουν, πρὸς ἀλλήλους ἀπαντῶντες ἔλεγον · Ἀβίωτος ἡμῖν ὁ βίος, ἀνετράπη ἡ πόλις, οὐδεὶς ὑποστῆναι δυνήσεται τῆς εἰσφορᾶς ταύτης τὸ μέγεθος · ἤσχαλλον πάντες ὡς περὶ τῶν ἐσχάτων αὐτῶν κινδυνεύοντες. Μετὰ ταῦτα, ἐπειδὴ συνέβη τὰ τολμηθέντα, καὶ τινες μιαροὶ καὶ παμμίαροι τοὺς νόμους καταπατήσαντες, τοὺς ἀνδριάντας καθεῖλον, καὶ τὸν περὶ τῶν ἐσχάτων πᾶσιν ἐπεκρέμασαν κίνδυνον, καὶ νῦν περὶ τῆς ζωῆς αὐτῆς δεδοίκαμεν παροξύναντες τὸν βασιλέα...
89 Libanios, Discours XIX, 25, F II, 396.
90 Id., Discours XXII, 4, F II, 473.
91 Id., Discours XXII, 7, F II, 474 : τοιούτου τοίνυν ᾀσθέντος προοιμίου μετὰ ῥημάτων ἑτέρων ἃ κέρδος ἂν ἦν μοι μὴ ἀκηκοέναι, τὸ μὲν τὰ εἰωθότα ταῦτα ποιεῖν καὶ ταράττειν καὶ συγχεῖν τἀν τοῖς ἐργαστηρίοις μικρόν τε καὶ ἀνάξιον τῆς αὐτῶν ἀνδρείας ἡγήσαντο, βλέψαντες δὲ εἰς τὰς πολλὰς τὰς ἐν ταῖς σανίσιν εἰκόνας βλασφημίας πρὸ λίθων ἐπ’ αὐτὰς ἀφέντες ἐπὶ μὲν ταῖς ῥηγνυμέναις ἐγέλων, πρὸς δὲ τὰς ἀντεχούσας ἠγανάκτουν.
92 Libanios, Discours XXII, 8, F II, 475.
93 Lenain de Tillemont place la date de la deuxième homélie au jeudi 4 mars (Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique des six premiers siècles, t. XI, p. 62), tandis que F. Van de Paverd (St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 363) la place au 27 février.
94 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, II, 1, PG 49, 34 : Δότε μοι θρηνῆσαι τὰ παρόντα. Ἐσιγήσαμεν ἡμέρας ἑπτὰ, καθάπερ οἱ φίλοι τοῦ Ἰώβ · δότε μοι στόμα διᾶραι σήμερον, καὶ τὴν κοινὴν ταύτην ὀδύρασθαι συμφοράν.
95 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, II, 1, PG 49, 33 : Καθάπερ γὰρ τότε ὁ διάβολος εἰς τὰ ποίμνια καὶ τὰ βουκόλια, καὶ πᾶσαν ὠρχήσατο τοῦ δικαίου τὴν οὐσίαν · οὕτω νῦν εἰς τὴν πόλιν ἅπασαν ἐβάκχευσεν.
96 Théodoret, Histoire des moines de Syrie, XIII, 7, SC 234, p. 486.
97 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, II, 3, PG 49, 37.
98 Ibid., 38.
99 Ibid. : Ἰδοὺ τὸ ἁμάρτημα γέγονεν ὀλίγων καὶ τὸ ἔγκλημα γίνεται κοινόν · ἰδοὺ δι’ ἐκείνους ἅπαντες δεδοίκαμεν νῦν, καὶ τῶν ἐκείνοις τετολμημένων αὐτοὶ τὰς τιμωρίας ὑπομένομεν. Εἰ δὲ προλαβόντες αὐτοὺς ἐξεβάλομεν τῆς πόλεως, καὶ ἐσωφρονίσαμεν, [...] οὐκ ἂν τὸν παρόντα ἐφοβούμεθα φόβον. Θἶδα ὅτι τῆς πόλεως τὸ ἦθος ἄνωθεν ἐλεύθερον, ξένοι δέ τινες καὶ μιγάδες ἄνθρωποι, μιαροὶ καὶ ὀλέθριοι, καὶ τῆς ἑαυτῶν ἀπεγνωκότες σωτηρίας ἐτόλμησαν, ἅπερ ἐτόλμησαν.
100 Libanios, Discours XIX, A l’empereur Théodose, au sujet de la sédition, 8, F II, 388 : ἦν δέ, ὦ βασιλεῦ, μαινoμένης πόλεως, τὸ δ’ ἐκβάλλον τοῦ φρονεῖν ἦν τι ἰσχυρότερον, ὥστ’ εἰ καὶ συγχωρῆσαι δεῖ τῆς πόλεως ἁπάσης εἶναι τὸ ἀδίκημα, τὴν ἀπολογίαν ἐκ τοῦ κινοῦντος ἔχει.
101 Ibid.
102 Ibid., 25, F II, 397 : καταφεύγουσι τοίνυν ἐπὶ τὴν παρὰ τοῦ θεοῦ συμμαχίαν αὐτὸν ἐκεῖνον καλοῦντες οἷόν τε ὄντα πεῖσαί σε τοῦ πλήθους ἀφελεῖν.
103 Ibid., 27-28, F II, 397-398 : ἤδη δὲ ὄντων ἔξω καὶ ληγόντων τῶν τοιούτων ῥημάτων ἄνθρωποί τινες σεσιγηκότων ἐκείνων είσῆγον τὴν ταραχήν. Καὶ προελθόντες oὗ Φλαβιανὸν εὑρήσειν ἔμελλον, οὐχ εὑρόντες εἶτα ἀνέστρεφον ὅθεν πρῶτον ἐκινήθησαν, ἁπτόμενοι μὲν ῥημάτων oὐ καλῶν, μέλλοντες δὲ καὶ ἔργων, τουτὶ δὲ οὐκ ᾤoντο οἵ γε ἐπιεικέστεροι.
104 Ibid., 28, F II, 398 : τίνες oὖν ἦσαν ἐκεῖνοι ; οἱ καὶ ἡλίου καὶ σελήνης καὶ νεφῶν αὐτῶν τοὺς ὀρχουμένους προτιθέντες.
105 Ibid.
106 Libanios, Discours XX, 9, F II, 425.
107 Libanios, Discours XIX, 29-30, F II, 398-399.
108 Ibid., 31, F II, 399 : τοῦ πράγματος δ’ ἐπὶ τὰς εἰκόνας προελθόντος οἱ μὲν ἠδίκουν, οἱ δὲ ἐθεώρουν ὄντες πολλῷ πλείους τῶν τὰ δεινὰ ταῦτα ποιούντων.
109 Libanios, Discours XIX, 36, F II, 402 : τοὺς μὲν oὖν κᾴοντας παρέδωκε τῷ δικαστηρίῳ τὰ διὰ τῶν κεραμίδων τραύματα, τοὺς δὲ ἠσεβηκότας πολλαὶ πρὸς τὴν θήραν ὁδοί, κατήγοροι δὲ ἀλλήλων οἱ συνασεβήσαντες ἀλλήλους τε καὶ τὰ ἀλλήλων εἰδότες.
110 Libanios, Discours XX, À l’empereur Théodose, après la réconciliation, 3, F II, 422-423 : Ἐγένετο φαύλη περὶ βασιλέα χρηστὸν ἡ ἡμετέρα πόλις μετὰ μὲν τὴν τῆς ἐπιστολῆς ἀνάγνωσιν ἀποσειομένη τὴν ἀρχὴν ἀν τῷ δοκεῖν ἐπὶ τὸν θεὸν καταφεύγειν, τῶν γὰρ ἀδικουμένων ἀφαιρεῖν οὐκ ἐνῆν δήπου ταυτὶ τὰ ῥήματα. Λαβοῦσα δὲ ταήτην τὴν ἀρχὴν ἐν τῷ δικαστηρίῳ πονηρὰ συμμορία πλείους ἔξω τῶν θυρῶν προσλαβοῦσα καὶ μετ’ ἐκείνους ἔτι πλείους καὶ πάλιν ἄλλους συνέχεαν μὲν τἀν τῷ κοινῷ βαλανείῳ νόμῳ διατεταγμένα, κινηθέντες δὲ ὑπ’ αὐτῶν ὧν ἔδρασαν ἐπὶ μείζω καὶ παρανομώτερα προσπίπτουσι μὲν οὕτω σφοδρῶς τῇ τοῦ ἄρχοντος κιγκλίδι καὶ ταῖς μετ’ ἐκείνην θύραις ; ὥστε δεῖσαι τοὺς ὑπηρέτας μὴ καὶ ῥήξαντες αὐτας ἀποκτείνωσιν αὐτὸν, οἷα τοιοῦτοι καιροὶ πεποιήκασι πολλαχοῦ...
111 P. Petit, Libanius et la vie municipale à Antioche, 1955, p. 248 ; A.F. Norman in Libanius, Selected Works, t. II, Selected Orations, p. 312, n. b : « the δικαστήριον is the headquarters of the consularis (δικαστής) » ; Gl. Downey dit que le δικαστήριον peut être le prétoire du Comte d’Orient ou bien celui du consulaire de Syrie (A History of Antioch in Syria, 1961, p. 626).
112 Libanios, Discours XIX, 36, F 401 : ὁ δὲ ἄρχων τῶν ἐθνῶν ὡς ἤκουσε τοξότας ἥκοντας...
P. Petit, Libanius et la vie municipale à Antioche, 1955, p. 248 ; A.F. Norman in Libanius, Selected Works, t. II, Selected Orations, p. 291, traduit ὁ δὲ ἄρχων τῶν ἐθνῶν par « the Count of the East ».
113 Gl. Downey, A History of Antioch in Syria, 1961, p. 632-640.
114 P. Petit, Libanius et la vie municipale à Antioche, 1955, p. 248.
115 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 159.
116 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XXI, PG 49, 211 : Ἡ πόλις μὲν γὰρ ηὐδοκίμησεν, ὅτι κινδύνου τοιούτου καταλαβόντος, παραδραμοῦσα πάντας τοὺς ἐν δυναστείαις, τοὺς πλοῦτον πολὺν περιβεβλημένους, τοὺς μεγάλην παρὰ Βασιλεῖ δύναμιν ἔχοντας, ἐπὶ τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸν ἱερέα τοῦ Θεοῦ κατέφυγε, καὶ μετὰ πολλῆς τῆς πίστεως τῆς ἄνωθεν ἑαυτὴν ἐξεκρέμασεν ἐλπίδος.
117 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, IV, 1, PG 49, 211 : Κεκένωται μὲν ἡ ἀγορά, ἡ δὲ ἐκκλησία πεπλήρωται · ἐκείνη τραγῳδίας ὑπόθεσις, αὕτη χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης πνευματικῆς ἀφορμὴ. Ὅταν οὖν ἐμβάλῃς εἰς τὴν ἀγοράν, ἀγαπητέ, καὶ τὴν ἐρημίαν θεασάμενος στενάξῃς, κατάφυγε πρὸς τὴν μητέρα, καὶ παραμυθήσεται σε εὐθέως τῷ πλήθει τῶν οἰκείων τέκνων, καὶ δείξει σοι τῶν ἀδελφῶν ἀπηρτισμένον τὸν χορόν, καὶ πᾶσαν ἀποκρούσεταί σου τὴν ἀθυμίαν. Ἐπι μὲν γὰρ τῆς πόλεως ἐπιθυμοῦμεν ἄνδρας ἰδεῖν, καθάπερ οἱ τὰς ἐρήμους οἰκοῦντες · εἰς δὲ τὴν ἐκκλησίαν καταφεύγοντες, ὑπὸ τοῦ πλήθους στενοχωρούμεθα.
118 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, II, 1, PG 49, 35 : Καθάπερ μέλιτται κηρίον βομβοῦσαι, οὕτω τὴν ἀγορὰν περιίπταντο καθ’ ἑκάστην ἡμέραν οἱ τὴν πόλιν οἰκοῦντες, καὶ πάντες ἡμᾶς ἐπὶ τῷ πλήθει τούτῳ πρότερον ἐμακάριζον [...].Ἀλλ’ ἰδοὺ νῦν τὸ κηρίον τοῦτο γέγονεν ἔρημον · καθάπερ γὰρ τὰς μελίττας ἐκείνας καπνός, οὕτω τὰς μελίττας ταύτας φόβος ἀπήλασε [...] τῆς γὰρ ἄνωθεν βοηθείας ἐγκαταλιπούσης αὐτήν, ἕστηκεν ἔρημος, γυμνὴ τῶν οἰκητόρων γενομένη σχεδὸν ἀπάντων [...] πάντες τὴν ἐνεγκοῦσαν ὥσπερ παγίδα φεύγουσιν, ὥσπερ βάραθρον ἐγκαταλιμπάνουσιν, ὥσπερ πυρᾶς ἀποπηδῶσι · καὶ καθάπερ οἰκίας ἁπτομένης οὐχ οἱ τὴν οἰκίαν οἰκοῦντες μόνον, ἀλλὰ καὶ πάντες οἱ πλησίον μετὰ πολλῆς ἀποπηδῶσι τῆς σπουδῆς, γυμνὸν τὸ σῶμα διασῶσαι σπουδάζοντες...
119 Libanios, Discours XXIII, Kατὰ τῶν πεφευγότων et Discours XIX, 57, F II, 410 : ἐπείγονται δὲ οἱ μὲν εἰς ἑτέρας πόλεις, οἱ δὲ εἰς ἀγρούς, καὶ κενὴ μὲν ὡς εἰπεῖν ἡ πόλις, αἱ δὲ πρὶν τὰ ἀπὸ τῶν ἀγρῶν δεῦρο ἄγουσαι καθ’ ἑκάστην πύλην ὁδοὶ τἀκ τῆς πόλεως πολλαχῇ μερίζουσιν.
120 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, II, 1, PG 49, 34 : Oὐδὲν τῆς πόλεως τῆς ἡμετέρας σεμνότερον ἦν · οὐδὲν γέγονε ἐλεεινότερον νῦν. Δῆμος εὔτακτος οὕτω καὶ ἥμερος, καὶ καθάπερ ἵππος χειροήθης καὶ τιθασσός, ἀεὶ ταῖς τῶν ἀρχόντων εἴκων χερσὶν, ἐξαίφνης τοσοῦτον ἡμῖν ἀπεσκίρτησε νῦν, ὡς τοσαῦτα ἐργάσασθαι κακά, ἃ μηδὲ εἰπεῖν θέμις. (« Rien n’était plus vénérable que notre cité ; rien n’est plus digne de pitié aujourd’hui. Un peuple si discipliné et si doux, comme un cheval accoutumé à obéir à la main et dressé, s’abandonnant aux mains de ses gouverneurs, subitement a bondi à tel point et a commis des actions si mauvaises qu’il n’est pas permis d’en parler. »)
Jean Chrysostome ajoute ceci : Nῦv τοῦτο πρῶτον καὶ μόνον τὸ τόλμημα γέγονε εἰς τοὺς κρατοῦντας, καὶ μαρτυρεῖ τῷ τῆς πόλεως ἤθει πᾶς ὁ παρελθὼν χρὸνος. Εἰ μὲν γὰρ συνεχῶς ἐστασίαζον, ἔδει καταγιγνώσκειν τῆς πονηρίας · εἰ δὲ ἅπαξ τοῦ παντὸς τοῦτο συνέβη χρόνου, εὔδηλον ὅτι oὐ τοῦ τῆς πόλεως ἤθους τὸ ἁμάρτημα, ἀλλὰ τῶν ἁπλῶς καὶ εἰκῆ προσφθαρέντων αὐτῇ τὸ παρανόμημα γέγονε τοῦτο.
(« En réalité, cet acte impudent est le premier et le seul commis contre ceux qui gouvernent ; tout le passé témoigne des mœurs de la cité. Si les habitants se révoltaient continuellement, il faudrait condamner leur méchanceté, mais si, une seule fois, ceci s’est produit, il est évident que la faute n’incombe pas aux mœurs de la cité, mais que la violation des lois vient de ceux qui simplement et par hasard se sont attachés à la cité pour sa perte. »)
121 Cf. A. Natali, « Église et évergétisme à Antioche à la fin du ive siècle d’après Jean Chrysostome », in Studia patristica, vol. XVII, 3, p. 1176-1184. Libanios insiste sur le rôle que, selon lui, le maître des offices Kaisarios (PLRE, I, s.u. « Flavius Caesarius 6 », p.171), chrétien originaire d’Antioche, enquêteur et juge de Théodose, a joué auprès de l’empereur pour obtenir le pardon de la cité (Discours XXI).
122 Sur le fonctionnement d’Antioche comme cité grecque et impériale, cf. A. Natali, « Christianisme et cité à Antioche à la fin du ive siècle », in Jean Chrysostome et Augustin, 1975, p. 41-59.
123 Libanios, Discours XX, 6, F II, 424 : παιδεύει μὲν τιμωρίᾳ τινὶ τὴν ἴασιν ἐχούσῃ δυναμένην τὸ πεπαυμένον τῇ λύπῃ πάλιν ἐλεύθερον τῶν λυπούντων ποιῆσαι καὶ μὴ ἁμιλλάσθων ἵπποι, μηδ’ εἰς θέατρον ἴτω μήτε ὁ τέρπων μήτε ὁ τερπόμενος καὶ μικρᾶς ὀνόματι πόλεως ἡ μεγάλη κεκλήσθω καὶ τῆς ἐκ βαλανείων ἀπεχέσθω τρυφῆς...
124 Libanios, Discours XIX, 60, F II, 412 : Ἑτέρα γέγονεν ἡμῖν ἡ πόλις ἢ τό γε ἀληθέστερον, οὐδὲ πόλις. κέκλειται μὲν θέατρον ἐκεῖνο, κέκλειται δὲ ἱππόδρομος. Oὐ κόρην ἄγεται νυμφίος, oὐ δᾷδες ἅπτονται γάμοις, οὐχ ὑμέναιος ᾄδεται. Ἐξῆλθον αὐλοὶ πάντες, ἐξῆλθον σύριγγες, ἐξῆλθον ᾄσματα. Oὐ σκῶμμα, οὐκ ἀστεῖον, oὐ συμπόσιον. Oὐδὲν ἁπλῶς τῶν ἡδονὴν φερόντων καὶ χάριν ἴδοι τις ἂν ἐν αὐτῇ.
125 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, IV, 2, PG 49, 62 : Καὶ γὰρ ὑμεῖς μάρτυρες, καὶ τὸ συνειδὸς τὸ ὑμέτερον, ὅσον ἀπὸ τοῦ πειρασμοῦ τούτου τὸ κέρδος ἐσχήκαμεν · ὁ ἀκόλαστος σώφρων ἐγένετο νῦν, ὁ θρασὺς ἐπιεικέστερος, ὁ ῥᾴθυμος σπουδαῖος, οἱ μηδέποτε ἐκκλησίαν ἰδόντες, ἀλλ’ ἐν θεάτροις προσεδρεύοντες, ἐν ἐκκλησίᾳ διημερεύουσι νῦν. Διὰ ταῦτα oὖν ἀλγεῖς, εἰπέ μοι, ὅτι σε σπουδαῖον τῷ φόβῳ ἐποίησεν ὁ Θεός ; ὅτι σε τῇ θλίψει πρὸς αἴσθησιν τῆς σεαυτοῦ σωτηρίας ἤγαγεν ;
126 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XV, 1, PG 49, 154-155 : Ἡ γὰρ πόλις ἡμῖν καθ’ ἑκάστην ἐκκαθαίρεται τὴν ἡμέραν, καὶ στενωποὶ καὶ ἄμφοδα καὶ ἀγοραὶ τῶν πορνικῶν καὶ διακεκλασμένων ἀπηλλάγησαν ᾀσμάτων, καὶ ὅπουπερ ἄν τις ἴδῃ, λιταὶ καὶ εὐφημίαι καὶ δάκρυα ἀντὶ γέλωτος ἀτάκτου, καὶ ῥήματα φιλοσοφίαν ἄχοντα ἀντὶ ῥημάτων αἰσχρῶν, καὶ ἐκκλησία γέγονεν ἡμῖν ἅπασα, τῶν ἐργαστηρίων ἀποκεκλεισμένων, καὶ πάντων ἐν ταῖς πανδήμοις ταύταις διημερευόντων λιταῖς, καὶ τὸν Θεὸν μιᾷ καὶ κοινῇ φωνῇ μετὰ πολλῆς καλούντων τῆς προθυμίας. Ποῖος ταῦτα λόγος ἀνύσαι ποτὲ ἴσχυσε ; ποία παραίνεσις ; τίς συμβουλή ; πόσον χρόνου μῆκος ;
127 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, VI, 1, PG 49, 82 : Tί γὰρ, εἰπέ μοι, γέγονε βλάβος ἀπὸ τῆς φροντίδος ταύτης, καὶ τῆς μερίμνης ; ὅτι σεμνότεροι γεγόναμεν καὶ ἐπιεικέστεροι ; [...] ὅτι μεθύοντα καὶ ᾄδοντα πορνικὰ ᾄσματα οὐδένα βλέπομεν ; ἀλλ’ ὅτι λιταὶ διηνεκεῖς, καὶ δάκρυα, καὶ εὐχαί ; ὅτι γέλως ἄκαιρος καὶ αἰσχρὰ ῥήματα, καὶ διάχυσις ἅπασα ἀπελήλαται, καὶ γυναῖκα εὐσχήμονα καὶ ἐλευθέραν ἡ πόλις ἅπασα μιμεῖται νῦν ;
128 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, IV, 6, PG 49, 68 : καὶ τὸ πλῆθος ἐπὶ τὴν πόλιν ἡμῖν ἐπανήξει πάλιν, καὶ τοὺς δραπετεύσαντας νῦν παιδεύσομεν, μὴ τόπων ἀσφαλείᾳ, μηδὲ ἀποφυγῇ καὶ ἀναχωρήσει, ἀλλ’ εὐλαβείᾳ ψυχῆς, καὶ τρόπων ἀρετῇ τὰς ἐλπίδας τῆς σωτηρίας ἐγχειρίζειν τῆς ἡμετέρας.
129 J.-M. Leroux, « Saint Jean Chrysostome : les Homélies sur les Statues », in Studia patristica, 1961, p. 235.
130 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, V, 2, PG 49, 71 : καὶ σὺ μὲν ἐξ ἀρχῆς τὴν εὐσέβειαν διεδέξω παρὰ πατέρων, καὶ ἐκ πρώτης ἡλικίας τοῖς ἱεροῖς γράμμασιν ἐνετράφης...
131 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 363.
132 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, IV, 6, PG 49, 68 : καὶ καθάπερ εἰσί τινες οἱ πρὸς ἀλλήλους φιλοτιμούμενοι τῇ τῶν σιτίων ἀποχῇ, καὶ θαυμαστὴν ἅμιλλαν ποιούμενοι · καὶ οἱ ὁλοκλήρους ἡμέρας δύο διατελοῦσιν ἄσιτοι, οἱ δὲ οὐκ οἴνου μόνον, οὐδὲ ἐλαίου, ἀλλὰ παντὸς ἐδέσματος χρῆσιν τῆς ἑαυτῶν ἐκβάλλοντες τραπέζης, ἄρτῳ καὶ ὕδατι χρώμενοι μόνον, τὴν Τεσσαρακοστὴν διανύουσιν ἅπασαν · οὕτω δὴ καὶ ἡμεῖς ἁμιλλώμεθα πρὸς ἀλλήλους, ὥστε τῶν ὅρκων τὰς νιφάδας ἀνελεῖν.
133 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, IX, 2, PG 49, 104-105 : ...καίτοι γε ἀναδύεται καὶ ὀκνεῖ πρὸς τὴν διδασκαλίαν ταύτην ἡμῖν ὁ λογισμὸς διὰ τοὺς μὴ παραγενομένους. Καὶ καθάπερ μήτηρ φιλόστοργος τράπεζαν ἔχουσα παραθεῖναι, τῶν παίδων μὴ παρόντων ἁπάντων ἀλγεῖ καὶ ὀδυνᾶται · τοῦτο δὴ κἀγὼ πάσχω νῦν, καὶ τῶν ἀδελφῶν τῶν ἡμετέρων ἐννοῶν τὴν ἀπουσίαν, ἀναδύομαι πρὸς τὴν ἔκτισιν · ἀλλ’ ὑμεῖς κύριοι τὸν ὄκνον τοῦτον ἐκβαλεῖν. Εἰ γὰρ ὑπόσχοισθέ μοι μετὰ ἀκριβείας ἅπαντα πρὸς ἐκείνους διαπορθμύεσειν, μετὰ προθυμίας ἡμεῖς ἅπαντα καταβαλοῦμεν ὑμῖν · οὕτω γὰρ ἐκείνοις τε ἔσται τῆς ἀπουσίας παραμυθία τῆς ὑμετέρας ἀγάπης ἡ διδασκαλία, ὑμεῖς τε προσεκτικώτερον ἡμῶν ἀκούσεσθε, εἰδότες ὅτι καὶ πρὸς ἑτέρους ὑμῖν ἀπαγγεῖλαι ταῦτα ἀνάγκη.
134 Ibid., 1, PG 49, 103 : Τί πoτε ἄρα τὸ αἴτιον ; τί τῆς ἡμετέρας τραπέζης αὐτοὺς ἀπεσόβησεν ; Ὁ τραπέζης, ὡς ἕοικε, μετασχὼν αἰσθητῆς, ἐνόμισεν ἀνάξιον εἶναι μετὰ τροφὴν αἰσθητὴν ἐπὶ θείων λογίων ἀκρόασιν ἐλθεῖν.
135 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, IX, 1, PG 49, 104 : Καὶ γὰρ ἀνεπιτήδειος ὁ ἀκροατὴς ἐκεῖνος ἂν γένοιτο, οὐχ ὁ φαγὼν καὶ πιών, ἀλλ’ ὁ μὴ προσέχων τοῖς λεγομένοις, ὁ χασμώμενος καὶ ἐκλελυμένος, καὶ τὸ μὲν σῶμα ἐνταῦθα ἄχων, τὴν δὲ διάνοιαν ἀλλαχοῦ πλανωμένην · oὗτoς κἂν νηστεύῃ, πρὸς ἄκρόασίν ἐστιν ἄχρηστος · ὁ μέντοι διεγηγερμένος καὶ νήφων καὶ συντείνων ἑαυτοῦ τὴν διάνοιαν, κἂν φαγὼν καὶ πεποοκὼς ᾖ, πάντων ἐπιτηδειότατος ἀκροατὴς ἂν ἡμῖν γένοιτο.
136 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, X, 1, PG 49, 111 : Χαίρω καὶ συγχαίρω πᾶσιν ὑμῖν, ὅτι τὴν παραίνεσιν ἡμῶν, ἣν ὑπὲρ τῶν μὴ νηστευόντων καὶ διὰ τοῦτο ἀπολιμπανομένων ἐποιησάμεθα πρώην, εἰς ἔργον ὑμεῖς ἐξηνέγκατε. Καὶ γὰρ πολλοὺς οἶμαι τῶν ἠριστηκότων παρεῖναι τήμερον, καὶ τὸν καλὸν ἡμῖν σύλλογον τοῦτον πληροῦν · καὶ τοῦτο στοχάζομαι ἐκ τοῦ λαμπρότερον ἡμῖν τὸ θέατρον γενέσθαι καὶ πλείω τῶν ἀκροωμένων τὴν σύνοδον. Oὐ μάτην, ὡς ἕοικε, τοὺς πολλοὺς περὶ αὐτῶν πρώην ἀνηλώσαμεν λόγους, τὴν ὑμετέραν ἀγάπην παρακαλοῦντες ἕλκειν πρὸς τὴν μητέρα αὐτούς, καὶ πείθειν, ὡς ἔξεστι καὶ μετὰ τροφὴν σωματικὴν καὶ τροφῆς μετασχεῖν πνευματικῆς.
137 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, theHomilies on the Statues, 1991, p. 363.
138 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XVI, 1, PG 49, 161 : Τὸν ἄρχοντα μὲν ἐπῄνεσα τῆς κηδεμονίας, ὅτι τεθορυβημένην τὴν πόλιν ἰδὼν καὶ πάντας περὶ φυγῆς βουλευομένους, εἰσελθὼν παρεκάλεσέ τε ὑμᾶς καὶ εἰς χρηστὰς ἤγαγεν ἐλπίδας · ὑπὲρ ὑμῶν δὲ ᾐσχύνθην καὶ ἠρυθρίασα, ὅτι τῆς ἔξωθεν ἐδεήθητε παρακλήσεως μετὰ τοὺς πολλοὺς καὶ μακροὺς λόγους ἐκείνους. Ηὐξάμην διαστῆναι μοι τὴν γῆν καὶ καταδῦναι, ὅτε ἤκουον αὐτοῦ πρὸς ὑμᾶς διαλεγομένου, καὶ νῦν μὲν παραμυθουμένου, νῦν δὲ αἰτιωμένου τὴν ἄκαιρον ταύτην καὶ ἄλογον δειλίαν. Οὐ γὰρ ὑμᾶς παρ’ ἐκείνου διδάσκεσθαι ἔδει, ἀλλ’ ὑμᾶς τοῖς ἀπιστοις ἅπασι γίνεσθαι διδασκάλους [...] σὺ δὲ διδασκάλων τῶ ἔξωθεν ἐδεήθης μετὰ τὴν τοσαύτην τῶν πατέρων παραίνεσιν, καὶ δραπέται καὶ μαστιγίαι τινὲς πόλιν τοσαύτην ἀνεπτέρωσαν καὶ εἰς φύγην ἐνέβαλον. Ποίοις ὀφθαλμοῖς ἀντιβλέψομεν λοιπὸν τοὺς ἀπίστους, οὕτω ψοφοδεεῖς καὶ δειλοί ; ποίᾳ γλώττῃ πρὸς αὐτοὺς διαλεξόμεθα, καὶ πείσομεν θαρρεῖν ὑπὲρ τῶν ἐπιόντων δεινῶν, λαγωοῦ παντὸς δειλότεροι διὰ τῆς ἀγωνίας γενόμενοι ταύτης ; [...] Εἰσῆλθέ τις ἀπήγγειλεν ἔφοδον στρατιωτῶν ; Μὴ θορυβηθῇς, ἀλλ’ ἀφεὶς αὐτὸν, κλῖνον τὰ γόνατα, τὸν Δεσπότην σοῦ παρακάλεσον...
139 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XVIII, 1, PG 49, 179 : Πολλοὺς εἶδον χαίροντας, καὶ πρὸς ἀλλήλους λέγοντας · Ἐνικήσαμεν, ἐκρατήσαμεν, ἐδαπανήθη τῆς νηστείας τὸ ἥμισυ. Τοὺς δὲ τοιούτους παρακαλῶ, μὴ διὰ τοῦτο χαίρειν, ὅτι ἐδαπανήθη τῆς νηστείας τὸ ἥμισυ, ἀλλ’ ἐκεῖνο σκοπεῖν, εἰ τῶν ἁμαρτημάτων ἐδαπανήθη τὸ ἥμισυ, καὶ τότε ἀγάλλεσθαι · τοῦτο γὰρ ἡδονῆς ἄξιον, τοῦτό ἐστι τὸ ζητούμενον καὶ δι’ ὃ πάντα γίνεται, ἵνα τὰ ἐλαττώματα ἡμῶν διορθώσωμεν, ἵνα μὴ τοιοῦτοι ἐξέλθωμεν ἀπὸ νηστείας, οἷοι εἰσήλθομεν εἰς νηστείαν, ἀλλ’ ἀπονιψάμενοι καὶ πάντα ἀποθέμενοι τὰ τῆς πονηρᾶς συνηθείας, οὕτω τὴν ἱερὰν ἀγάγωμεν ἑορτήν.
140 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XVIII, 1, PG 49, 187. A. Natali, « Christianisme et cité à Antioche à la fin du ive siècle », in Jean Chrysostome et Augustin, 1975, p. 44. Jean Chrysostome met l’accent sur la déchéance des notables, eux qui assuraient le fonctionnement de la cité grecque. On retrouve là, de manière implicite, le thème de la vaine gloire et de son châtiment.
141 Ibid., PG 49, 188 : Δέον oὖν εὐχαριστεῖν τῷ χωρὶς πάσης ζημίας λύσαντι ταῦτα Θεῷ, σκιρτᾷς πάλιν καὶ ἐξυβρίζεις, καὶ ἐπειδὴ παρῆλθεν ὁ φόβος, πρὸς μείζονα πάλιν ἐπανῆλθες ῥᾳθυμίαν ; Cf. supra, 1ère partie, ch. ii, n. 69.
142 Cf. supra, ch. x, p. 195-197.
143 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XXI, 1, PG 49, 220.
144 Libanios, Discours XXII, Πρὸς Ἐλλέβιχόν, 37-38, F II, 490-491 : ἐξαληλιμμένων δὴ τοῖς γεγραμμένοις τῶν χαλεπωτέρων στὰς οὗπερ πρότερον, εὐφημίαις ἐστεφανοῦτο παρὰ πολὺ πλειόνων ἢ πρότερον ἤδη τῶν καταδεδυκότων ἀναδυντων θεόντων εἰς τὰ πινάκια. Δάκρυα δὲ κἀνταῦθα οὐκέτι θρηνούντων, ἀλλ’ ἡδομένων [...] μεστὴ μὲν δαιτυμόνων ἡ πόλις αὐτῶν ἑαυτοὺς ἐν μέσῳ τῶν κιόνων ἑστιώντων, δάκρυα δὲ ἔρρει κατὰ τῶν ἐκπωμάτων oὐ φόβου τοῦτο ποιοῦντος, ἀλλὰ τοῦ μηκέτι φοβεῖσθαι. ἦν δὲ τοῖς μὲν πίνουσιν ἐκ τοῦ πίνειν ἡ τέρψις, τοῖς δὲ ὁρῶσιν ἐκ τοῦ ταῦτα ὁρᾶν. ᾧν εἷς καὶ oὗτoς, ὃς μετὰ τὰς πολλὰς παραινέσεις αἷς ἐπηνώρθου τὴν πόλιν, ἐνόμισεν εὖ ἔχειν ὡς ἐνῆν κοινωνῆσαι τῆς εὐωχίας καὶ παριὼν τοὺς κατακειμένους οὐκ ἐξανισταμένους, oὐ γὰρ εἴα, τοῖς καθ’ ἑκάστους ῥήμασιν ἡδίους τὰς φιάλας ἐποίει...
145 Cf., par exemple, D.G. Hunter, « Preaching and Propaganda in Fourth Century Antioch : John Chrysostom’s Homilies on the Statues », 1989, p. 132 : « Although Christian emperors had reigned for over seventy-five years, in late fourth century Antioch pagan and Christian were still locked in struggle ; it was “not yet the Christian era” as R.L. Wilken recently has noted » (John Chrysostom and the Jews, 1983, p. 29-33).
146 Cf. supra, p. 145-146 ; p. 157-159.
147 Cf. P. Petit, Histoire générale de l’Empire romain, t. 3, le Bas-Empire (284-395), Paris, Coll. Points histoire, Éd. du Seuil, 1974, p. 121.
148 A.-J. Festugière, Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 256.
149 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XVI, 1, PG 49, 163 : Τίς γὰρ οὐκ ἂν ἀγανακτήσειε, τίς οὐκ ἂν δυσχεράνειεν, ὅταν μετὰ τοσαύτην διδασκαλίαν, Ἑλλήνων δέησθε διδασκάλων εἰς τὸ παρακληθῆναι καὶ πεισθῆναι γενναίως ἐνεγκεῖν τὸν παρόντα φόβον ;
150 Ibid. : Εἰ μὴ πολλὴν παρὰ τῶν πατέρων ὑπέστην ἀνάγκην, οὐδ’ ἂν διελέχθην ὑπὸ τῆς ἀθυμίας σκοτωθεὶς τῆς ἐπὶ τῇ μικροψυχίᾳ τῇ ὑμετέρᾳ…
151 Ibid. : Εὔξασθε τοίνυν δοθῆναι λόγον ἡμῖν ἐν ἀνοίξει τοῦ στόματος ἡμῶν, δυνηθῆναί τε τὴν ἀθυμίαν ἡμᾶς ἀποτινάξασθαι ταύτην καὶ μικρὸν ἀναστῆναι. Καὶ γὰρ σφόδρα κατέβαλεν ἡμῶν τὴν ψυχὴν ἡ ὑπὲρ τῆς ὑμετέρας μικροψυχίας αἰσχύνη [...]. Πολλὰ πρώην διελέχθην πρὸς τὴν ὑμετέραν ἀγάπην καὶ περὶ παγίδων τῶν πανταχόθεν ἡμῖν κειμένων...
152 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, III, 1, PG 49, 47 : Ὅταν εἰς τὸν θρόνον ἀπίδω τοῦτον ἔρημον ὄντα καὶ κενὸν τοῦ διδασκάλου, χαίρω τε ὁμοῦ καὶ δακρύω · δακρύω μέν, ὅτι παρόντα οὐχ ὁρῶ τὸν πατέρα · χαίρω δέ, ὅτι ὑπὲρ τῆς ἡμετέρας ἀπεδήμησε σωτηρίας, καὶ δῆμον τοσοῦτον ἀπῆλθεν ὀργῆς ἐξαρπάσαι βασιλικῆς.
153 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, III, 1, PG 49, 48 : Προσθήσει δὲ καὶ τὴν ἀπὸ τοῦ καιροῦ συνηγορίαν, καὶ τὸ Πάσχα τὸ ἱερὸν προβαλεῖται καὶ ἀναμνήσει τὸν καιρόν, καθ’ ὃν τῇ οἰκουμένῃ πάσῃ ἁμαρτήματα ἀφῆκεν ὁ Χριστός · παρακαλέσει μιμήσασθαι τὸν Δεσπότην, ἀναμνήσει καὶ τῆς παραβολῆς αὐτὸν ἐκείνης τῆς τῶν μυρίων ταλάντων καὶ τῶν ἐκατὸν δηναρίων.
154 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, VI, 3, PG 49, 84 : Ἔχω τι καὶ τρίτον εἰπεῖν δυνάμενον ὑμᾶς πεῖσαι θαρρεῖν, τὴν παροῦσαν ἑορτὴν, ἣν καὶ ἄπιστοι αἰδοῦνται σχεδὸν πάντες, ἣν καὶ αὐτὸς ὁ θεοφιλὴς βασιλεὺς οὕτως ᾐδέσθη καὶ ἐτίμησεν, ὡς ἅπαντας τοὺς πρὸ αὐτοῦ μετ’ εὐσεβείας κρατήσαντας ὑπερβαλέσθαι βασιλέας. Ἐν ταύταις γοῦν ταῖς ἡμέραις πέμψας ἐπιστολὴν εἰς τιμὴν τῆς ἑορτῆς, τοὺς τὸ δεσμωτήριον οἰκοῦντας σχεδὸν ἀφῆκεν ἅπαντας · καὶ ταύτην ὁ ἱερεὺς ὁ ἡμέτερος εἰσελθὼν ἀναγνώσεται τὴν ἐπιστολὴν πρὸς τὸν βασιλέα, καὶ τῶν οἰκείων αὐτὸν ἀναμνήσει νόμων, καὶ ἐρεῖ πρὸς αὐτὸν, ὅτι Σὺ σαυτὸν παρακάλεσον, καὶ τὰ σαυτοῦ μέμνησο...
155 Ibid., XXI, 3, PG 49, 217.
156 Ibid. : Ἐννόησον ὅτι νῦν oὐ περὶ τῆς πόλεώς σοι βουλευτέον μόνον ἐστὶν ἐκείνης, ἀλλὰ καὶ περὶ τῆς δόξης τῆς σῆς · μᾶλλον δὲ καὶ περὶ τοῦ Χριστιανισμοῦ παντός. Νῦν καὶ Ἰουδαῖοι καὶ Ἕλληνες, καὶ πᾶσα ἡ οἰκουμένη, καὶ βάρβαροι (Καὶ γὰρ κἀκεῖνoι ταῦτα ἤκουσαν) πρὸς σὲ κεχήνασιν ἀναμένοντες ἰδεῖν, οἳαν οἴσεις κατὰ τῶν γεγενημὲνων τὴν ψῆφον.
157 J’inclus dans l’ensemble des points de vue qui me semblent erronés à propos de l’intervention des moines à Antioche celui que j’ai adopté dans la communication : « Evêque et pasteurs à Antioche sous l’empereur Théodose : l’engagement chrétien dans la défense de la cité après la sédition des Statues (387) » in Vescovi e pastori in epoca teodosiana, XXV Incontro di Sudiosi dell’Antichità Cristiana. Rome, 8-11 mai 1996, Rome, Institutum Patristicum Augustinianum, 1996, p. 461-467.
158 P. Brown, Pouvoir et persuasion dans L’Antiquité tardive, 1997, p. 149.
159 Ibid.
160 Libanios, Discours XXI, Πρὸς Καισάριον μάγιστρον, 28, F II, 463 : πολλαὶ μὲν ὑμῖν, ὦ χρηστέ, πανηγύρεις ἅτε καὶ παλαιοτάτοις οὖσι καὶ πρεσβυτέροις τοῦ τὴν Ἰὼ βοῦν ποιήσαντος ἔρωτος. Καὶ γὰρ τοὺς ἐκείνην ζητοῦντας οἱ τὸ ὄρος οἰκοῦντες πόλιν τινὰ ἐπ’ αὐτοῦ κεκτημένοι φαίνονται ξενίσαντες. Ἐν οὖν ταύταις δὴ ταῖς ἑορταῖς ᾀσόμεθα δὲ καὶ μεθ’ ἑκάστους σέ τε καὶ τὰ παρὰ σοῦ.
161 Jean Chrysostome, De terrae motu, PG 50, 713 : Εἰ καὶ ἡμᾶς ἡ ἀρρωστία ἐκώλυσε χορεῦσαι μεθ’ ὑμῶν τὴν χορείαν τὴν πνευματικήν, ἀλλ’ ὑμᾶς ὁ κόπος τῆς ὁδοιπορίας οὐκ ἐξέλυσεν. Εἰ γὰρ καὶ ὁ κόπος πολλῷ ἱδρῶτι περιρεομένους ὑμᾶς ἐνταῦθα ἤγαγεν, ἀλλ’ ἡ τοῦ λόγου διδασκαλία καὶ τὴν ἀρρωστίαν τὴν ἡμετέραν εἰς ὑγίειαν μετέβαλε, καὶ τὸν ὑμέτερον πόνον διὰ τῆς ψαλμῳδίας παρεμυθήσατος.
162 Ibid. : Τίς γὰρ οὐκ ἂν ἡδέως ὑπὲρ ὑμῶν καὶ τὸ αἷμα ἐκχέοι, ἀνδρῶν οὕτω τῇ εὐλαβείᾳ, οὕτω τῇ φιληκοΐᾳ ζεόντων, οὕτως ἀπὸ μικρᾶς καιροῦ ῥοπῆς τὴν μετάνοιαν ἐπιδειξαμένων ; Οὐκ οἴδατε ἡμέραν καὶ νύκτα, ἀλλ’ ἑκάτερον τὸν καιρὸν ἡμέραν ἐργάζεσθε, οὐ τὸν ἀέρα μεταβαλόντες, ἀλλὰ ταῖς παννυχίσι τὰς νύκτας φωτίζοντες · νύκτες ὑμῖν ἄϋπνοι, καὶ τοῦ ὕπνου ἡ τυραννὶς καταλέλυται · ὁ γὰρ τοῦ Χριστοῦ πόθος τὸ ἐλάττωμα τῆς φύσεως ἐνίκησεν. Ἀπηλλάγητε τοῦ εἶναι ἄνθρωποι τὰ σώματα τῷ μιμεῖσθαι δυνάμεις, ἀγρυπνίαν ἐπιδεικνύμενοι, νηστείαν συντεταμένην, κάματον τοσοῦτον ὁδοιπορίας, κάματον κατὰ τὴν φύσιν, ἄνεσιν κατὰ τὴν προαίρεσιν. Οὗτος τῶν φόβων ὁ καρπός, αὕτη τοῦ σεισμοῦ ἡ πρόοδος.
163 Ibid., 715 : οὐδεὶς ὑβρίζει τὸν πλησίον, οὐδεὶς ἐπὶ συμπόσια ἀπέρχεται σατανικά · αἱ οἰκίαι καθαραί, ἡ ἀγορὰ ἀπεσμηγμένη · ἑσπέρα καταλαμβάνει, καὶ οὐδαμοῦ χοροὶ νεανίσκων τὰ τοῦ θεάτρου ᾄδοντες ᾄσματα. Ἀλλ’ εἰσὶ χοροὶ μέν, οὐκ ἀσελγείας δέ, χοροὶ μέν, ἀλλὰ κατορθωμάτων · καὶ ἔστιν ἐν ἀγορᾷ ὑμνῳδίας ἀκοῦσαι, καὶ οἴκοι καθημένων, τοῦ μὲν ψάλλοντος, τοῦ δὲ ὑμνοῦντος · καταλαμβάνει νύξ, καὶ πάντες ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν, τὸν λιμένα τὸν ἀκύμαντον, τὴν γαλήνην τὴν ἀπηλλαγμένην κυμάτων. Ἐνόμιζον ἐγὼ ὅτι μετὰ μίαν καὶ δευτέραν ἡμέραν ἡ ἀγρυπνία διέλυσεν ὑμῶν τὰ σώματα · νῦν δὲ ὅσῳ ἐπιτείνεται ἡ ἀγρυπνία, τοσούτῳ αὔξεται ὑμῶν ὁ πόθος. Οἱ ψάλλοντες ὑμῖν ἀπέκαμον, καὶ ὑμεῖς ἐνευρώθητε.
164 F. Thelamon, Païens et chrétiens au ive siècle, 1981, p. 330 ; cf. M. Meslin, « Le merveilleux chez Ammien Marcellin », 1974, p. 355.
165 Jean Chrysostome, De terrae motu, PG 50, 714 : Τινὲς μὲν γὰρ κρατῆρας ἐστέψαντο, ἄλλοι δὲ συμπόσια συνήγαγον σατανικά, ἄλλοι δὲ δαψιλῆ παρεσκεύασαν τράπεζαν · ὑμεῖς δὲ παννυχίδα τοσαύτην ἐπετελέσατε, καὶ τὴν πόλιν πᾶσαν τῇ βάσει τῶν ἁγίων ὑμῶν ποδῶν ἐξεκαθάρατε, τῷ περιπάτῳ τὴν ἀγορὰν ἀναμετρήσαντες, καὶ τὸν ἀέρα ἅγιον ἐργασάμενοι [...].Ἡγιάσατε τὸ ἔδαφος, τὴν ἀγοράν, τὴν πόλιν ἡμῖν ἐκκλησίαν ἐποιήσατε.
166 Jean Chrysostome, De terrae motu, PG 50, 714 : Εὖ γὰρ oἶδα ὅτι τῷ φόβῳ τοῦ Θεοῦ ἡ εὐλάβεια ὑμῶν ῥίζαν ἔλαβε · κἂν γένηται ἄνεσις, μένει ὁ καρπός [...] καλῶς ἐγεώργησεν ὑμᾶς ὁ φόβος, σύμμαχός μου τῶν λόγων γέγονεν.