1 Cf. supra, 2e partie, ch. vi, n. 95-98.
2 Théodoret, Graecorum affect. curatio, VIII, 63, cit. par H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 114 ; P. Rentinck, La cura pastorale in Antiochia nel IV secolo, 1970, p. 139-143.
3 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, VIII, 6, PG 48, 937.
4 Jean Chrysostome, Sur l’Incompréhensibilité de Dieu, SC 28bis, p. 143 ; PG 48, 709.
5 Jean Chrysostome, In S. Romanum, PG 50, 605.
6 PO, t. X., fasc. 1. Dans le martyrologe syriaque, la célébration de la fête de Babylas, évêque d’Antioche et des trois enfants martyrs qui lui sont associés, est mentionnée, à cette date, pour la ville de Nicomédie. Le martyrologe hiéronymien, selon H. Delehaye (Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 195), place cette célébration à Antioche.
7 M. A. Schatkin in Jean Chrysostome, Discours sur Babylas, suivi de Homélie sur Babylas, SC 362, p. 15.
8 B. Grillet et J.-N. Guinot in Jean Chrysostome, Discours sur Babylas, suivi de Homélie sur Babylas, SC 362, p. 280 ; cf. plan du martyrion de Babylas, pl. 16.
9 Cf. supra, Ière partie, ch. iii, n. 178.
10 Cf. supra, Ière partie, ch. iii, n. 105-109.
11 Jean Chrysostome, In Iuuentinum et Maximinum martyres, 1, PG 50, 571 : Ὁ μακάριος Βαβύλας ἡμᾶς ἐνταῦθα μετὰ παίδων τριῶν συνήγαγε...
Cf. Y. Duval, Loca sanctorum Africae. Le culte des martyrs en Afrique du ive au viie siècle, CEFR, 58, 1982, t. II, p. 619-620.
12 Jean Chrysostome, Homélie sur Babylas, SC 362, p. 294-313 ; PG 50, 527-534.
13 PO, t. X, fasc. 1, p. 12.
14 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 196.
15 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, I, 1, PG 48, 963.
16 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, IV, 1, PG 48, 1 007 : Καὶ ἔδει μὲν τῇ πρoτέρᾳ συνάξει τοῦτο ὑμῖν ἀποδοῦναι τὸ χρέος, ἀλλ’ οὐκ ἀσφαλὲς εἶναι ἐνομίσαμεν, τοῦ μακαρίου Βαβύλα καὶ τῆς ξυνωρίδος τῶν ἁγίων μαρτύρων τῶν μετ’ ἐκεῖνον παρελθεῖν τὰ κατορθώματα. Διὸ τὴν καταβολὴν ὑπερεθέμεθα, τηροῦντες εἰς τὴν παροῦσαν ὑμῖν ἡμέραν ὁλόκληρον τὴν ἔκτισιν.
17 Cf. supra, 1ère partie, ch. iii, n. 104.
18 Jean Chrysostome, In Iuuentinum et Maximinum martyres, 1, PG 50, 571 : Ὁ μακάριος Βαβύλας πρῴην ἡμᾶς ἐνταῦθα μετὰ παίδων τριῶν συνήγαγε · σήμερον στρατιωτῶν ξυνωρὶς ἁγίων τὸ τοῦ Χριστοῦ στρατόπεδον ἐπὶ τῆς παρατάξεως ἔστησε · τότε ἅρμα μαρτύρων, νῦν ξυνωρὶς μαρτύρων. Διάφορος ἡ ἡλικία, ἀλλὰ μία ἡ πίστις · ποικίλα τὰ παλαίσματα, ἀλλ’ ἡ αὐτὴ ἀνδρεία · ἐκεῖνοι παλαιοὶ κατὰ τὸν χρόνον · οὗτοι νέοι καὶ πρόσφατοι.
19 Jean Chrysostome, In Iuuentinum et Maximinum martyres, 1, PG 50, 572 : Ὃ δὴ καὶ ὑμεῖς εἰδότες, οὐχ ἑτέρως μὲν τοὺς παλαιούς, ἑτέρως δὲ τοὺς νέους τιμᾶτε · ἀλλὰ μετὰ τῆς αὐτῆς προθυμίας, μετὰ τοῦ αὐτου φίλτρου, μετὰ τῆς αὐτῆς διαθέσεως, ἅπαντας τιμᾶτε καὶ ἀποδέχεσθε. Οὐ γὰρ χρόνον ἐξετάζετε, ἀλλ’ ἀνδρείαν ἐπιζητεῖτε, καὶ ψυχῆς εὐλάβειαν, καὶ πίστιν ἀκλινῆ, καὶ ζῆλον ἐπτερωμένον καὶ θερμόν, καὶ τοιοῦτον, οἷον οἱ σήμερον ἡμᾶς συναγαγόντες ἐπεδείξαντο.
20 Ibid., PG 50, 3, 576 : Συνεχῶς τοίνυν αὐτοῖς ἐπιχωριάζωμεν, καὶ τῆς λάρνακος ἁπτώμεθα, καὶ μετὰ πίστεως τοῖς λειψάνοις αὐτῶν περιπλεκώμεθα, ἵνα εὐλογίαν τινὰ ἐπισπασώμεθα ἐκεῖθεν. Καθάπερ γὰρ οἱ στρατιῶται τραύματα ἐπιδείξαντες, ἅπερ ἐκ τῶν πολεμίων ἔλαβον, μετὰ παρρησίας τῷ βασιλεῖ διαλέγονται · οὕτω καὶ οὗτοι τὰς κεφαλὰς ἃς ἀπετμήθησαν ἐπὶ τῶν χειρῶν βαστάζοντες, καὶ εἰς μέσον παράγοντες, εὐκόλως ἅπαντα, ὅσα ἂν θέλωσι, παρὰ τῷ βασιλεῖ τῶν οὐρανῶν ἀνύειν δύνανται. Μετὰ πολλῆς τοίνυν τῆς πίστεως, μετὰ πολλῆς τῆς προθυμίας ἐκεῖ βαδίζωμεν, ἵνα καὶ ἀπὸ τῆς ὄψεως τῶν ἁγίων τούτων μνημάτων, καὶ ἀπὸ τῆς ἐννοίας τῶν ἄθλων, καὶ πανταχόθεν πολλοὺς καὶ μεγάλους λαβόντες θησαυρούς, καὶ τὸν παρόντα βίον δυνηθῶμεν κατὰ τὸ τῷ θεῷ δοκοῦν διανύσαι, καὶ μετὰ πολλῆς τῆς ἐμπορίας εἰς ἐκεῖνον καταπλεῦσαι τὸν λιμένα...
21 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 197.
22 Jean Chrysostome, In S. Barlaamum, 4, PG 50, 680 : Διὰ τοῦτο ὑμᾶς καὶ παρὰ τὰς θήκας τῶν ἁγίων μαρτύρων ἠγάγομεν, ἵνα καὶ ἀπὸ τῆς ὄψεως λάβητέ τινα παράκλησιν ἀρετῆς, καὶ πρὸς τὸν αὐτὸν ἐπαποδύσησθε ζῆλον.
23 Jean Chrysostome, De S. Pelagia, I, 3, PG 50, 582-583 : Καὶ γὰρ οὐχ ὡς ἔτυχε πρὸς Ἕλληνας διαλεγόμενοι καλλωπιζόμεθα τῷ πλήθει τῆς ἑορτῆς, καταισχύνοντες αὐτοὺς καὶ λέγοντες, ὅτι πόλιν ὁλόκληρον καὶ δῆμον τοσοῦτον κόρη μία τελευτήσασα πρὸς ἑαυτὴν ἐπισπᾶται καθ’ ἕκαστον ἐνιαυτὸν, καὶ μετὰ τοσαῦτα ἔτη καὶ χρόνος οὐδεὶς τὴν ἀκολουθίαν τῆς τιμῆς διέκοψε ταύτης · ἀλλ’ ἐὰν αἴσθωνται τῶν ἐν τῇ πανηγύρει γινομένων, τὸ πλέον ἀφῃρήμεθα τῶν ἐγκωμίων. Τὸ γὰρ πλῆθος τοῦτο τὸ παραγενόμενον νῦν, ἂν μὲν μετ’ εὐταξίας παραγίνηται, κόσμος ἡμῖν μέγιστος · ἂν δὲ μετὰ ῥᾳθυμίας καὶ ὀλιγωρίας πολλῆς, ὄνειδος καὶ κατηγορία.
24 Lenain de Tillemont, Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique des six premiers siècles, t. XI, p. 90 ; PG 50, 629-630.
25 Jean Chrysostome, De SS. Bernice et Prosdoce, 1, PG 50, 629 : Οὔπω εἴκοσιν ἡμέρας ἔχομεν σταυροῦ μνείαν ἐπιτελέσαντες, καὶ ἰδοὺ μαρτύρων μνείαν ἐπιτελοῦμεν.
26 Ibid., 7, PG 50, 640 : Καὶ μαρτυρήσετέ μου τῷ λόγῳ πᾶσαι ὅσαι μητέρες ἐγένεσθε, καὶ πεῖραν ὠδίνων ἐλάβετε, καὶ θυγατέρας ἐσχήκατε.
27 Ibid. : μετὰ τούτου τοίνυν τοῦ πυρὸς προσπέσωμεν αὐτῶν τοῖς λειψάνοις · συμπλακῶμεν αὐτῶν ταῖς θήκαις · δύνανται γὰρ καὶ θῆκαι μαρτύρων πολλὴν ἔχειν δύναμιν, ὥσπερ οὖν καὶ τὰ ὀστᾶ τῶν μαρτύρων πολλὴν ἔχει τὴν ἰσχύν. Καὶ μὴ μόνον ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἑορτῆς ταύτης, ἀλλὰ καὶ ἐν ἑτέραις ἡμέραις προσεδρεύωμεν αὐταῖς, παρακαλῶμεν αὐτάς, ἀξιῶμεν γενέσθαι προστάτιδας · πολλὴν γὰρ ἔχουσι παρρησίαν οὐχὶ ζῶσαι μόνον, ἀλλὰ καὶ τελευτήσασαι [...].Ἐπεὶ οὖν τοσαύτη ἡ δύναμις αὐταῖς καὶ ἡ φιλία πρὸς τὸν Θεὸν, τῇ συνεχεῖ προσεδρίᾳ καὶ τῇ διηνεκεῖ πρὸς αὐτὰς ἀφίξει καταστήσαντες ἑαυτοὺς οἰκείους αὐτῶν, ἐπισπασώμεθα δι’ αὐτῶν τὴν παρὰ τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν.
28 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 199.
29 Cf. supra, 1ère partie, ch. ii, n. 8-12.
30 P. Maraval, Lieux saints et pèlerinages d’Orient. Histoire et géographie des origines à la conquête arabe, Paris, Éd. du Cerf, 1985, p. 340.
31 Ibid., p. 237-241.
32 Jean Chrysostome, In S. Ignatium, 5, PG 50, 595.
33 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 199.
34 Jean Chrysostome, In S. Lucianum, PG 50, 519-520.
35 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 199.
36 P. Maraval, Lieux saints et pèlerinages d’Orient, 1985, p. 339. S. Claude, martyrisé en Égypte, était originaire d’Antioche.
37 Jean Chrysostome, In martyres œgyptios, 1, PG 50, 693 : Εὐλογητὸς ὁ Θεός, ὅτι καὶ ἐξ Αἰγύπτου μάρτυρες, Αἰγύπτου τῆς θεομάχου καὶ μανικωτάτης, καὶ ὅθεν τὰ ἄθεα στόματα, ὅθεν αἱ βλάσφημοι γλῶσσαι, ἐξ Αἰγύπτου μάρτυρες [...].Ἰδόντες τῇ τοῦ θεοῦ χάριτι πολλὴν παρ’ ἑαυτοῖς γενομένην τὴν φοράν, οὐ κατέκλεισαν ἐν τῇ πόλει τὸ μέγα τοῦτο τοῦ θεοῦ δῶρον : ἀλλὰ πανταχοῦ τῆς γῆς ἐξέπεμψαν τοὺς τῶν ἀγαθῶν θησαυρούς...
38 Ibid., PG 50, 694 : Τὰ γὰρ τῶν ἁγίων σώματα τούτων τείχους παντὸς ἀδάμαντος καὶ ἀρραγοῦς ἀσφαλέστερον ἡμῖν τειχίζει τὴν πόλιν · καὶ καθάπερ σκόπελοί τινες ὑψηλοὶ προβεβλημένοι πανταχόθεν, οὐχὶ τὰς τῶν αἰσθήτῶν τούτων καὶ ὁρωμένων ἐχθρῶν προσβολὰς ἀποκρούονται μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰς τῶν ἀοράτων δαίμονων ἐπιβουλας, καὶ πᾶσαν τοῦ διαβόλου μεθοδείαν ἀνατρέπουσί τε καὶ διαλύουσιν...
39 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 166.
40 Jean Chrysostome, In S. Iulianum, 1, PG 50, 667 : Οὐκ ἐσφάγησαν ὑπὲρ ἡμῶν οἱ μάρτυρες, καὶ ὅμως συντρέχομεν εἰς τὴν ἐκείνων τιμήν. Εἰ δὲ ἡμεῖς, ὑπὲρ ὧν οὐκ ἐσφάγησαν, συντρέχομεν...
41 Cf. supra, 1ère partie, ch. ii, n.141.
42 Jean Chrysostome, In S. Iulianum, 4, PG 50, 672 : Ἀλλὰ προσέχετε καὶ γὰρ πονὴρον ἔθος καὶ παλαιὸν βούλομαι ἐκκόψαι σήμερον, ἵνα μὴ μόνον παραγινώμεθα πρὸς τοὺς μάρτυρας, ἀλλὰ καὶ μιμώμεθα μάρτυρας. Τιμὴ γὰρ μαρτύρων οὐ τὸ παραγενέσθαι πρὸς αὐτοὺς μόνον, ἀλλὰ καὶ πρὸ τούτου τὸ ζηλῶσαι τὴν ἀνδρείαν αὐτῶν. Διὸ δεῖ πρῶτον εἰπεῖν τὸ πονηρὸν ἔθος [...]. Τινὲς τῶν ἐνταῦθα συλλεγομένων τήμερον (μὴ γάρ μοι γένοιτο πάσης καταγνῶναι τῆς Ἐκκλησίας τοιαύτην κατάγνωσιν) ὑπὸ ῥᾳθυμίας τινὸς καὶ ἀφελείας τὴν αὔριον ἡμᾶς ἐγκαταλιμπάνοντες, πρὸς τὴν Δάφνην ἀποπηδῶσιν, ἅπερ συνελέξαμεν σήμερον, αὔριον ἐκχέοντες, καὶ ἅπερ ᾠκοδομήσαμεν καθαιροῦντες. Ἵν’ οὖν μὴ ἄκαρπος αὑτοῖς γένηται ἡ ἐνταῦθα παρουσία, ὀλίγα περὶ τούτων διαλεχθέντες καταπαύσομεν τὸν λόγον. Τί σπεύδεις ἐπὶ τὸ προάστειον τῆς πόλεως, εἰπέ μοι ; ἰδοὺ τὸ προάστειον τῆς ἄνω Ἱερουσαλήμ · ἰδοὺ Δάφνη πνευματική · ἐκεῖ πηγαὶ ὑδάτων, ἐνταῦθα πηγαὶ μαρτύρων · ἐκεῖ κυπάρισσοι, δένδρα ἄκαρπα, ἐνταῦθα λείψανα ἁγίων...
43 Ibid., 5, PG 50, 674.
44 Jean Malalas, Chronographia, XI, CSHB, p. 277. Selon Malalas, Drosis a été brûlée vive à Antioche, avec d’autres jeunes filles chrétiennes, sur l’ordre de Trajan, après le tremblement de terre de 115 apr. J.-C.
45 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 198.
46 Jean Chrysostome, De S. Droside, 1, PG 50, 683 : Οἱ φιλόπονοι τῶν ποιμένων, ἐπειδὰν διὰ μακροῦ χειμῶνος ἴδωσι λαμπρὰν ἀκτῖνα, καὶ θερμοτέραν γενομένην ἡμέραν, τῆς μάνδρας ἐξαγαγόντες τὰ πρόβατα, πρὸς τὰς συνήθεις ἄγουσι νομάς · τούτους καὶ ὁ καλὸς ποιμὴν οὗτος μιμούμενος, τὴν ἱερὰν ταύτην ἀγέλην, καὶ τὴν πνευματικὴν τοῦ Χριστοῦ ποίμνην πρὸς τὰς τῶν ἁγίων νομὰς ἤγαγε ταύτας τὰς πνευματικάς.
47 Cf. infra, n. 205-206.
48 PO, t. X, fasc. 1, p. 23.
49 Jean Chrysostome, In S. Romanum, 1, PG 50, 605.
50 Cf. supra, 3ème partie, ch. ix, n. 98-101.
51 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 202.
52 Ibid., p. 200.
53 Ibid., p. 201.
54 PO, t. X, fasc. 1.
55 Cf. supra, n. 22 et n. 46.
56 Cf. supra, 3e partie, ch. ix, n. 101-102.
57 Jean Chrysostome, De sanctis martyribus, 1, PG 50, 646.
58 Ibid., 647.
59 Ibid., 646 ; cf. infra, n. 84.
60 Ibid.
61 Ibid.
62 Cf. supra, 3e partie, ch. ix, n. 11.
63 Jean Chrysostome, In Martyres PG 50, 663 : Τίς γὰρ οὐκ ἂν ἀγάσαιτο σήμερον ἡμῶν τὸν σύλλογον, τὸ λαμπρὸν τοῦτο θέατρον, τὴν ζέουσαν ἀγάπην, τὴν θερμὴν διάθεσιν, τὸν ἀκατάσχετον ἔρωτα ; Ὡς πᾶσα μὲν σχεδὸν ἡ πόλις ἐνταῦθα μεθώρμισται...
64 Jean Chrysostome, De cœmeterio et de cruce, 1, PG 49, 393.
65 Jean Chrysostome, In Ascensionem, 1, PG 50, 441 : Καὶ ὅτε τοῦ σταυροῦ μνείαν ἐπετελοῦμεν, ἔξω τῆς πόλεως τὴν ἑορτὴν ἐπετελέσαμεν, καὶ νῦν ὅτε τοῦ σταυρωθέντος τὴν ἀνάληψιν ἄγομεν τὴν φαιδρὰν ταύτην καὶ ἐξαστράπτουσαν ἡμέραν, ἔξω τῆς πόλεως πάλιν τὴν ἑορτὴν ἐπιτελοῦμεν. Ποιοῦμεν δὲ τοῦτο, οὐχὶ τὴν πόλιν ἀτιμάσαι βουλόμενοι, ἀλλὰ τιμῆσαι τοὺς μάρτυρας σπεύδοντες. Ἵνα γὰρ μὴ ἐγκαλῶσιν ἡμῖν οἱ ἅγιοι οὗτοι, καὶ λέγωσιν · ἡμεῖς οὐκ ἦμεν ἄξιοι μίαν ἡμέραν τοῦ Δεσπότου ἡμῶν ἐν ταῖς ἡμετέραις σκηναῖς ἐπιτελουμένην ἰδεῖν · ἵνα μὴ ἐγκαλέσωσιν ἡμῖν οἱ ἅγιοι οὗτοι καὶ λέγωσιν · ὅτι τὸ μὲν αἷμα ἡμῶν ὑπὲρ αὐτοῦ ἐξεχέαμεν, καὶ τὰς κεφαλὰς ἡμῶν ἀποτμηθῆναι κατηξιώθημεν · τὴν δὲ ἡμέραν τῆς ἑορτῆς αὐτοῦ οὐ κατηξιώθημεν ἰδεῖν ἐν τοῖς ἡμετέροις καταγωγίοις τελουμένην · διὰ ταῦτα τὴν πόλιν ἀφέντες, πρὸς τοὺς πόδας τῶν ἁγίων τούτων ἐδράμομεν, διὰ τῆς παρούσης ἡμέρας, καὶ ὑπὲρ τοῦ χρόνου τοῦ παρελθόντος ἀπολογούμενοι πρὸς αὐτούς.
66 Ibid., PG 50, 441-442.
67 Ch. Pietri, « L’évolution du culte des saints aux premiers siècles chrétiens », in Les fonctions des saints dans le monde occidental, 1991, p. 31.
68 Ibid.
69 Cf. infra, p. 203-205.
70 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XIX, 1, PG 49, 187 : Κατετρυφήσατε τῶν ἁγίων μαρτύρων ἐν ταῖς ἔμπροσθεν ταύταις ἡμέραις · ἐνεφορήθητε τῆς πνευματικῆς ἑορτῆς · ἐσκιρτήσατε τὰ καλὰ σκιρτήματα...
71 DACL s.u. « Ascension », p. 2934 : L’Ascension est appelée ἀνάληψις ou ἡμέρα ἀναλήψιμος par les Grecs.
72 PG 49, 14 ; PGL s.u. « ἐπισωζομένη ». En ce jour a été complétée l’œuvre de Rédemption (DACL, p. 2 935).
73 DACL s.u. « Ascension », p. 2936 : L’Église grecque a maintenu entre l’Ascension et la Pentecôte une union plus intime. Le temps pascal finit à la veille de l’Ascension et ces dix jours entre l’Ascension et la Pentecôte forment un temps à part.
74 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 194 et p. 197 ; cf. supra, n. 21 et 54.
75 Cf. supra, 2e partie, ch. vii, n. 109-115 ; F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 250-254.
76 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 240.
77 Cf. supra, 2e partie, ch. vii, n. 113.
78 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XIX, 1, PG 49, 187 : ἐχορεύσατε χορείαν καλήν, πανταχοῦ τῆς πόλεως τοῦ καλοῦ τούτου περιάγοντος ὑμᾶς στρατηγοῦ.
79 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 158-159.
80 PLRE, I, s.u. « Ellebichus », p. 277-278 (la religion de ce magister militum per Orientem n’est pas mentionnée) ; cf. F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 239.
81 Lenain de Tillemont, Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique des six premiers siècles, t. XI, p. 74.
82 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XIX, 1, PG 49, 187 : εἴδετε πλευρὰς ἠνεῳγμένας, καὶ λαγόνας κατατμηθείσας, αἷμα καταρρέον πάντοθεν, μυρία βασανιστηρίων εἴδη, [...] καὶ στεφάνους ἐξ αἵματος πλεκομένους.
83 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 364.
84 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, XIX, 1, PG 49, 188 : Ἑορτὴν γὰρ μεγίστην εἶναι νομίζω, διὰ τὴν παροῦσαν ἡμέραν, διὰ τὴν τῶν ἐδελφῶν παρουσίαν τῶν ἡμετέρων, οἳ τὴν πόλιν ἡμῖν ἐκαλλώπισαν τήμερον καὶ τὴν ἐκκλησίαν ἐκόσμησαν.
85 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, 1933, p. 27 et p. 34 ; Ch. Pietri, « L’évolution du culte des saints aux premiers siècles chrétiens », in Les fonctions des saints dans le monde occidental, 1991, p. 26.
86 Ch. Pietri, « L’évolution du culte des saints aux premiers siècles chrétiens », in Les fonctions des saints dans le monde occidental, 1991, p. 27.
87 Cf. supra, 2e partie, ch. vii, n. 148.
88 Cf. supra, 2e partie, ch. vi, n. 139.
89 Ch. Pietri, « L’évolution du culte des saints aux premiers siècles chrétiens », in Les fonctions des saints dans le monde occidental, 1991, p. 30-31.
90 Jean Chrysostome, In Ascensionem, 4, PG 52, 778 : Μάρτυρα δὲ λέγω νῦν, οὐ μόνον τὸν διὰ παθῶν τελειούμενον, ἀλλὰ καὶ τὸν τῷ λόγω μαρτυροῦντα τῆς χάριτος. Πᾶς γὰρ κήρυξ ἀληθείας, μάρτυς ἐστὶ θεοῦ.
91 À propos des représentations du martyre et des infléchissements apportés à ces représentations et à propos de la définition de types nouveaux de sainteté dans le discours épiscopal en Orient, au ive siècle, cf. M. Alexandre, « Les nouveaux martyrs. Motifs martyriologiques dans la vie des saints et thèmes hagiographiques dans l’éloge des martyrs chez Grégoire de Nysse », in The Biographical Works of Gregory of Nyssa, Proceedings of the Fifth International Colloquium on Gregory of Nyssa, éd. par A. Spira, Cambridge (Mass.), Philadelphia Patristic Foundation, 12, 1982, p. 54 et p. 55 : « On notera enfin de ce même point de vue la place occupée dans les éloges des martyrs par les préoccupations dogmatiques contemporaines. Par ses paroles, son comportement même, le martyr lutte pour l’orthodoxie... » (cf. ch. vi, n. 97-98 : l’adresse de Jean Chrysostome aux chrétiens qui sont encouragés à devenir des « athlètes de Dieu », à souffrir et à mourir plutôt que de faire appel aux médecins juifs).
92 R. Devreesse, Le patriarcat d’Antioche depuis la paix de l’Église jusqu’à la conquête arabe, 1945, p. 115.
93 Jean Chrysostome, De beato Philogonio, 1, PG 48, 747 : Ἐγὼ μὲν καὶ τήμερον παρεσκευαζόμην πρὸς τὰ τῶν αἱρετικῶν παλαίσματα ἀποδύσασθαι.
94 Ibid., 3, PG 48, 752 : Ἐχρῆν μὲν οὖν εἰπεῖν καὶ τὸν καιρόν, καθ’ ὅνπερ τὴν ἀρχὴν ἐνεχειρίσθη ταύτην · οὐδὲ γὰρ τοῦτο μικρὸν εἰς ἐγκωμίου μέρος, ἀλλὰ καὶ σφόδρα ἱκανὸν δεῖξαι τοῦ ἀνδρὸς τὴν ἀρετήν. Πολλὴ γὰρ ἡ δυσκολία τότε ἦν, ἄρτι τοῦ διωγμοῦ παυσαμένου, καὶ τῶν λειψάνων ἔτι μενόντων τῆς χαλεπωτάτης ζάλης ἐκείνης, καὶ πολλῆς τῶν πραγμάτων διορθώσεως δεομένων. Καὶ τούτοις ἐχρῆν προσθεῖναι πάλιν, ὡς ἡ τῶν αἱρετικῶν αἵρεσις ἐπ’ αὐτοῦ τὴν ἀρχὴν λαβοῦσα ἐνεκόπτετο, τῆς ἐκείνου σοφίας πάντα προορώσης · ἀλλ’ ὅμως ἐφ’ ἑτέραν ἀναγκαίαν ὑπόθεσιν ὁ λόγος ἡμῖν ἐπείγεται. Διὰ τοῦτο τῷ κοινῷ πατρὶ καὶ ζηλωτῇ τοῦ μακαρίου Φιλογονίου ταῦτα καταλιπόντες εἰπεῖν, ἄτε ἀκριβέστερον ἡμῶν εἰδότι τὰ ἀρχαῖα πάντα, πρὸς ἑτέραν δημηγορίας ὁδὸν βαδιούμεθα.
95 Cf supra, 3e partie, ch. viii, n. 19 et n. 40.
96 Cf. supra, 3e partie, ch. viii, n. 24.
97 PG 50, 597-598.
98 Jean Chrysostome, In S. Eustathium, 2, PG 50, 600 : Ὁρᾶτε πῶς οὐδὲν πλέον ἐγένετο τοῖς ἐχθροῖς ; πῶς οὐκ ἔσβεσαν τὴν δόξαν, ἀλλ’ ἐπῆραν ταύτην μᾶλλον καὶ λαμπροτέραν εἰργάσαντο, τοσούτους ποιήσαντες τάφους ἀνθ’ ἑνός, τάφους ἐμψύχους, τάφους φωνὴν ἀφιέντας, τάφους πρὸς τὸν αὐτὸν ζήλον παρασκευαζομένους ;
99 Jean Chrysostome, In S. Eustathium, 2, PG 50, 600 : Τοσαύτη γὰρ ἡ περιφάνεια γέγονεν, ὡς τοῦ σώματος αὐτοῦ ταφέντος ἐν Θράκῃ, τὴν μνήμην αὐτοῦ καθ’ ἑκάστην ἡμέραν παρ’ ἡμῖν ἀνθεῖν, καὶ τὸν μὲν τάφον εἶναι ἐν ἐκείνῳ τῷ βαρβαρικῷ χωρίῳ, τὸν δὲ πόθον παρ’ ἡμῖν, τοῖς ἐκ τοσούτου ἀπειργομένοις διαστήματος, μετὰ χρόνον τοσοῦτον καθ’ ἑκάστην αὔξεσθαι τὴν ἡμέραν · μᾶλλον δὲ, εἰ χρὴ τἀληθὲς εἰπεῖν, καὶ ὁ τάφος αὐτοῦ παρ’ ἡμῖν, οὐκ ἐκ Θρᾴκῃ μόνον.
100 M. Simonetti, La crisi ariana nel IV secolo, 1975, p. 103-110.
101 P. Maraval, Lieux saints et pèlerinages d’Orient, 1985, p. 340.
102 Jean Chrysostome, In S. Eustathium, 2, PG 50, 600 : Καὶ γὰρ πάσης στήλης λαμπροτέρα ἀνέστηκεν αὕτη ἡ Ἐκκλησία τῷ μάρτυρι, γράμματα ἔχουσα οὐκ ἄφωνα, ἀλλὰ διὰ τῶν πραγμάτων αὐτῶν λαμπρότερον σάλπιγγος βοῶντα τὴν ἐκείνου μνήμην καὶ τὴν λαμπρότητα...
103 P. de Labriolle, G. Bardy, J.-R. Palanque, De la paix constantinienne à la mort de Théodose, in Histoire de l’Église, depuis les origines jusqu’à nos jours, t. III, éd. par A. Fliche et V. Martin, Paris, Bloud et Gay, 1950, p. 288.
104 Jean Chrysostome, De S. Meletio, 1, PG 50, 515 : Καὶ γὰρ καθάπερ ῥίζα τις θαυμαστή, τοῖς κόλποις κρυπτομένη τῆς γῆς, αὐτὴ μὲν οὐ φαίνεται, διὰ δὲ τῶν καρπῶν τῆς οἰκείας ἀρετῆς τὴν ἰσχὺν ἐπιδείκνυται, οὕτω δὴ καὶ ὁ μακάριος Μελέτιος, ἐν τῇ λάρνακι ταύτῃ κρυπτόμενος, αὐτὸς μὲν ἡμῖν τοῖς τοῦ σώματος ὀφθαλμοῖς οὐκ ἔστι καταφανής, διὰ δὲ ὑμῶν τῶν καρπῶν τῆς οἰκείας χάριτος τὴν ἰσχὺν ἐπιδείκνυται.
105 Cf. supra, 1ère partie, ch. iii, n. 170-174.
106 Jean Chrysostome, De S. Meletio, 3, PG 50, 519 : ... ᾠκονόμησεν ὁ Θεὸς ἐπ’ ἀλλοτρίας αὐτὸν ἀφεῖναι τὴν ψυχήν, ἵν’ ἐν τῷ μεταξὺ χρόνῳ προμελετήσαντες τὴν συμφοράν, ὅταν ἴδωμεν εἰσελθόντα τὸν νεκρόν, μὴ καταπλαγῶμεν τὴν ψυχήν, ἐνεθισθείσης τῷ θρήνῳ τῆς διανοίας · ὃ δὴ καὶ ἐγένετο...
107 Ibid., 1, PG 50, 515 ; cf. supra, ch. viii, n. 169.
108 Ibid., 3, PG 50, 520 ; cf. supra, ch. viii, n. 189.
109 M. Simonetti, La crisi ariana nel IV secolo, 1975, p. 361.
110 Lenain de Tillemont, Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique des six premiers siècles, XI, p. 92.
111 Jean Chrysostome, In Diodorum Tarsenem, 4, PG 52, 764 : καὶ οὗτος πέραν τοῦ ποταμοῦ ποτε τὴν πόλιν πᾶσαν λαβών, τὴν ὑγιῆ διδασκαλίαν ἐπαίδευσεν [...] ἀλλὰ καὶ οὗτος πολλάκις τῆς πατρίδος ἐξέπεσε διὰ τὴν ὑπὲρ τῆς πίστεως παρρησίαν, πολλάκις δὲ καὶ τὴν κεφαλὴν ἀπετμήθη διὰ τὴν αύτην ταύτην αἰτίαν, εἰ καὶ μὴ τῇ πείρᾳ, ἀλλὰ τῇ προθέσει.
112 Ibid., PG 52, 766.
113 Ibid.
114 Jean Chrysostome, In martyres, 1, PG 50, 661-663 : Αἱ τῶν μαρτύρων ἑορταὶ οὐκ ἐν τῇ περιόδῳ τῶν ἡμερῶν μόνον, ἀλλὰ καὶ τῇ γνώμη τῶν ἐπιτελούντων κρίνονται. Οἷον τί λὲγω · ἐμιμήσω μάρτυρα ; ἐζήλωσας αὐτοῦ τὴν ἀρετήν ; κατ’ ἴχνος αὐτοῦ τῆς φιλοσοφίας ἔδραμες ; καὶ οὐκ οὔσης ἡμέρας μάρτυρος, ἑορτὴν μάρτυρος ἐπετέλεσας. Τιμὴ γὰρ μάρτυρος, μίμησις μάρτυρος. Ὥσπερ γὰρ οἱ τὰ φαῦλα πράττοντες, καὶ ἐν ἑορταῖς ἀνέορτοί εἰσιν · οὕτω καὶ οἱ τὴν ἀρετὴν μετιόντες, καὶ πανηγύρεως οὐκ οὔσης, ἑορτὴν ἐπιτελοῦσιν · ἐν γὰρ τῷ καθαρῷ τοῦ συνειδότος ἡ ἑορτὴ χαρακτηρίζεται [...].Ὥστε ὁ ῥύπου καὶ κηλῖδος καθαρὰν τὴν ἑαυτοῦ διατηρῶν ζωήν, καθ’ ἡμέραν ἑορτάζει, πανηγυρίζων ἀεί, κἂν μὴ ἐν ἡμέρᾳ μηδὲ ἐν σηκοῖς μαρτύρων, ἀλλὰ καὶ οἴκοι καθήμενος. Ἔστι γὰρ καὶ καθ’ ἑαυτὸν ἑορτὴν μαρτύρων ἐπιτελεῖν. Καὶ ταῦτα λέγω, οὐχ ἵνα μὴ παραγινώμεθα πρὸς τοὺς τάφους τῶν μαρτύρων, ἀλλ’ ἵνα παραγενόμενοι μετὰ τῆς προσηκούσης ἀπαντῶμεν προθυμίας, καὶ μὴ μόνον ταῖς ἡμέραις αὐτῶν, ἀλλὰ καὶ τούτων χωρίς, τήν αὐτὴν εὐλαβειαν παρεχώμεθα.
115 Cf. supra, 1ère partie, ch. ii, n. 27, 30, 36.
116 Jean Chrysostome, In S. Iulianum, 5, PG 50, 676 : Ἐννοοῦντες τοίνυν τὸ κέρδος τὸ ἐκεῖθεν ἡμῖν προσγινόμενον, πρὸ τῆς πόλεως ἐκχυθέντες ἅπαντες, καὶ συλλαβόντες τοὺς ἡμετέρους ἀδελφοὺς ἐπαναγάγωμεν ἐνταῦθα, ἵνα καὶ αὔριον ἡμῖν πλῆρες τὸ θέατρον γένηται, καὶ οὕτω ἀπηρτισμένη ἡ πανήγυρις · ἵν’ ὑπὲρ τῆς ἐνταῦθα σπουδῆς εἰς τὰς αἰωνίους ἡμᾶς δέξηται σκηνὰ ὁ ἅγιος μάρτυς μετὰ παρρησίας πολλῆς.
117 Jean Chrysostome, De cœmeterio et de cruce, 1, PG 49, 393 : Καὶ γὰρ τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι ἐξ ἑκάστης πλευρᾶς ἡ πόλις ἡμῖν τοῖς λειψάνοις τῶν ἁγίων τειχίζεται.
118 P. Franchi de’ Cavalieri, « Il κσιμητήρισν di Antiochia », StT, 49, note agiografiche, fasc. 7, Rome, 1928, p. 146.
119 A. Grabar, Martyrium, recherches sur le culte des reliques et l’art chrétien antique, Paris, 1946, vol. I, p. 60.
120 P. Franchi de’ Cavalieri, « Il κοιμητήριον di Antiochia », p. 146 : « Non era una rete di gallerie sotterranee, nè soltanto un’ area a cielo scoperto, ma anche e sopra tutto un edificio sacro, un οἶκος, o più propriamente un μαρτυριον, perchè custodiva i resti mortali di alquanti martiri... » (Le cimetière chrétien n’était pas un réseau de galeries souterraines, ni seulement un espace à ciel ouvert mais aussi et surtout un édifice sacré, un οἶκος, ou plus précisément un μαρτύριον, parce qu’il conservait les reliques d’un certain nombre de martyrs...). ; cf. supra, 3ème partie, ch. ix, n. 118.
121 Jean Malalas, Chronographia, XIII, CSHB, p. 327 : καὶ ἑωρακώς αὐτοὺς Ἰουλιανὸς ὁ βασιλεύς, ἐκέλευσεν αὐτοὺς συσχεθῆναι · καὶ εὐθέως αὐτοὺς ἀπεκεφάλισεν ἐν Ἀντιoχείᾳ, καὶ ἐτέθησαν τὰ λείψανα αὐτῶν ἐν τῷ μαρτυρίῳ τῷ λεγoμένῷ Κοιμητηρίῳ · οὕστινας καλοῦσιν οἱ Ἀντιοχεῖς Γεντιλίους.
122 A.-J. Festugière, « Les moines de Syrie », in Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 265.
123 Théodoret, Histoire Philothée, Histoire des moines de Syrie, trad. par P. Canivet et A. Leroy-Molinghen, t. I, X, 8, SC 234, p. 451.
124 Ibid.
125 A.-J. Festugière, « Les moines de Syrie », in Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 268 et p. 276.
126 Théodoret, SC, p. 509 ; A.-J. Festugière, in Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 289.
127 A.-J. Festugière, « Les moines de Syrie », in Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 265.
128 Jean Chrysostome, In S. Iulianum, 5, PG 50, 674 : Εἰ βούλεσθε, καὶ τὸν μάρτυρα λάβωμεν μεθ’ ἑαυτῶν · οὐκ ἐπαισχύνεται γὰρ ἐλθεῖν καὶ σῶσαι τοὺς ἀδελφούς.
129 Jean Chrysostome, Homélie sur Babylas, 10, SC 362, p. 310.
130 P. Maraval, Lieux saints et pèlerinages d’Orient, 1985, p. 338.
131 Gl. Downey, « The shrines of St Babylas at Antioch and Daphne », in Antioch-on-the-Orontes, The Excavations, vol. II, 1938, p. 45-48.
132 J. Lassus, « L’église cruciforme d’Antioche-Kaoussié », in Antioch on-the-Orontes, The Excavations, vol. II, 1938, p. 5.
133 Cf. supra, 3e partie, ch. viii, n. 44.
134 Jean Chrysostome, Homélie sur Babylas, 10, SC 362, p. 311.
135 Ibid., p. 312 : καὶ διὰ τοῦτο διετέλει θεραπεύων τοὺς μάρτυρας, οὐκ οἰκοδομαῖς μόνον λαμπραῖς, οὐδὲ ἐπαλλήλοις ἑορταῖς, ἀλλὰ τῷ βελτίονι τρόπῳ.
136 J. Lassus, Sanctuaires chrétiens de Syrie, 1947, p. 123.
137 Ch. et L. Petri, dir., Histoire du christianisme, t. II, 1995, p. 61.
138 S. Campbell, The Mosaïcs of Antioch, Toronto, Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Subsidia mediaevalia, 15, 1988, p. 43-47.
139 Cf. pl. 16.
140 A. Grabar, Martyrium, 1946, p. 77-78.
141 Ibid.
142 J. Lassus, « L’église cruciforme d’Antioche-Kaoussié », in Antioch on-the-Orontes, The Excavations, vol. ii, 1938, p. 37.
143 Gl. Downey, « The shrines of St. Babylas at Antioch and Daphne », in Antioch on-the-Orontes, The Excavations, vol. II, 1938, p. 48.
144 Cf. supra, n. 104.
145 Jean Chrysostome, In Epistulam ad Ephesios, IX, 2, PG 62, 71 : Οὗτος τελευτῶν ἐπέτρεψε τὰ δεσμὰ τεθῆναι μετὰ τοῦ σώματος, καὶ τὸ σῶμα δεδεμένον ταφῆναι · καὶ νῦν αἱ πέδαι κεῖνται μετὰ τῆς τέφρας.
146 Jean Chrysostome, In Ascensionem, 1, PG 50, 443.
147 Ibid.
148 À propos du terme τόπος pour désigner la tombe, cf. A. Sartre-Fauriat, Des tombeaux et des morts, 2001, vol. 2, p. 27.
149 Jean Chrysostome, In Ascensionem, 1, PG 50, 443 : ὁ δὲ λαὸς ἡμῖν οὐ τὴν τυχοῦσαν ζημίαν ὑπέμεινεν ἀπὸ τῶν τόπων τρέχων μὲν πρὸς τὰ λείψανα τῶν μαρτύρων, μετὰ δὲ ἀμφιβολίας καὶ διακρίσεως ποιούμενος τὰς εὐχὰς διὰ τὸ ἀγνοεῖσθαι τὰς θήκας τῶν ἁγίων, καὶ ποῦ κεῖνται οἱ θησαυροὶ οἱ ἀληθινοί.
150 P. Franchi de’ Cavalieri, « Il κοιμητήριον di Antiochia », p. 152 : « On voit qu’en guise de sépulture avait été adopté l’hypogée de l’édifice et que, celui-ci récupéré par les catholiques (sic), l’autorité avait fait obstruer l’accès au souterrain. »
151 Pour Jean Chrysostome, le corps des martyrs sent bon (cf. l’Homélie sur Babylas, 10, SC 362, p. 311 : « En sorte que plusieurs endroits ont été remplis de la bonne odeur des martyrs » tandis que les corps des hérétiques défunts exhalent une odeur fétide.
152 Jean Chrysostome, In Ascensionem, 1, PG 50, 443 : Ἐβάδιζε μὲν ὁ λαὸς πρὸς τὰς καθαρὰς τῶν μαρτύρων πηγάς · αἰσθανόμενος δὲ δυσωδίας αἱρετικῆς ἐγγύθεν ἀνιούσης, ἀνεχαιτίζετο πάλιν.
153 P. Franchi de’ Cavalieri, « Il κοιμητήριον di Antiochia », p. 152 : « Pendant un certain temps, le martyrion avait servi de nécropole aux hérétiques, peut-être selon la conjecture de Tillemont (Mem. ecclés. XI, 81), aux évêques hérétiques (ou bien à tout le clergé arien) d’Antioche. » (N. 6 : « Assurément, le lieu ne se prêtait pas à l’accueil d’un grand nombre de corps… »)
154 Y. Duval, Loca sanctorum Africae, 1982, t. II, p. 520-523.
155 C.J. Hefele, H. Leclercq, Histoire des conciles, 1907, t.1, 2e partie, p. 989-1 028.
156 Ibid., p. 1 002.
157 Jean Chrysostome, In Ascensionem, 1, PG 50, 443 : Τὰ μὲν θολερὰ καὶ δυσώδη ῥεύματα κατέχωσε καὶ ἀπέφραξε κάτω, τὰς δὲ καθαρὰς τῶν μαρτύρων πηγὰς ἐν καθαρῷ χωρίῳ κατέστησε. Καὶ σκοπεῖτε ὅσην καὶ περὶ τοὴς κατοιχομένους τὴν φιλανθρωπίαν ἐπεδείξατο, καὶ περὶ τοὺς μάρτυρας τὴν τιμήν, καὶ περὶ τὸν λαὸν τὴν κηδεμoνίαν. Περὶ μὲν τοὺς κατοιχομένους φιλανθρωπίαν ἐπεδείξατο, μὴ κινήσας αὐτῶν τὰ ὀστᾶ, ἀλλ’ ἀφεὶς ἐπὶ τοῦ τόπου μένειν · περὶ δὲ τοὺς μάρτυρας τιμήν, ἀπαλλάξας αὐτοὺς τοῦ πονηροῦ γειτονήματος · περὶ δὲ τὸν λαὸν κηδεμονίαν, οὐκ ἀφεὶς αὐτοὺς μετὰ διακρίσεως ποιεῖσθαι τὰς εὐχάς.
158 P. Franchi de’ Cavalieri, « Il κοιμητήριον di Antiochia », p. 153.
159 Jean Chrysostome, In Ascensionem, 1, PG 50, 443 : Ὁρᾷς ὅτι καὶ ἄγγελοι πάρεισι καὶ μάρτυρες ; Τί οὖν ἀθλιώτερον τῶν ἀπολειφθέντων σήμερον ; Τί μακαριώτερον ἡμῶν τῶν παραγενομένων καὶ ἀπολαυόντων τῆς πανηγύρεως ταύτης ;
160 A. Grabar, Martyrium, 1946, p. 43.
161 Cf. supra, 1ère partie, ch. ii, n. 119.
162 Jean Chrysostome, Homélie sur Babylas, 10, SC 362, p. 310-312 : Διὸ καὶ τὴν σκηνὴν ἔλαχεν αὐτῷ τὴν αὐτήν, οὐ μάτην, ὡς ἔοικεν, ὁ θαυμαστὸς οὗτος τοῦ μάρτυρος ζηλωτής.
Cf. p. 310-311, n. 2 : « Il faut voir dans l’emploi de ce terme [σκηνή] une allusion à la tente, la demeure, qui abrite l’arche d’alliance et qui est décrite dans l’Exode ; ce terme σκηνὴ est rendu dans la Vulgate par tabernaculum, tabernacle. »
163 Y. Duval, Loca sanctorum Africae, 1982, t. I, p. 73-75.
164 J. Kubińska, Les monuments funéraires dans les inscriptions grecques de l’Asie Mineure, Varsovie, Éd. scientifiques de Pologne, 1968, p. 15 : « Le terme de μνῆμα est attesté partout en Asie Mineure. C’est un terme très général et difficile à définir. Il désigne les différents monuments funéraires, tantôt un tombeau creusé dans le roc, tantôt un sarcophage, tantôt un soubassement. » Comme le souligne A. Sartre-Fauriat, « les termes par lesquels on désigne les tombeaux, quelle que soit la religion des défunts, sont très banals et passe-partout. Les chrétiens choisissent comme les païens en grande majorité les mots μνῆμα et μνημεῖον. Dans la mesure où ce terme suggère la construction d’un monument du souvenir, à la mémoire du mort, il peut parfaitement convenir à tous » (Des tombeaux et des morts, 2001, vol. 2, p. 225). Le lieu où se trouve le tombeau semble, en définitive, déterminant pour connaître la religion du défunt. En l’occurrence, pour les tombeaux et les sarcophages dont parle Jean Chrysostome, l’ensevelissement ad sanctam ne laisse aucun doute sur les convictions chrétiennes des morts qui y reposaient.
165 Jean Chrysostome, De S. Droside, 1, PG 50, 683 : Ἕκαστον μὲν οὖν τῶν μαρτυρίων παρέχει τοῖς συλλεγομένοις κέρδος οὐ μικρὸν, μάλιστα δὲ ἁπάντων τοῦτο · ὁμοῦ τε γὰρ ἐπέβη τις τῶν πρoθύρων, καὶ πλῆθος εὐθέως τάφων πανταχόθεν, προσπίπτει τοῖς ὀφθαλμοῖς, καὶ ὅπουπερ ἂν ἴδῃ, λάρνακας καὶ μνήματα καὶ θήκας ὁρᾷ τῶν κατοιχομένων.
P. Maraval, Lieux saints et pèlerinages d’Orient, 1985, p. 339 ; C. Baur, John Chrysostom and his Time, vol. I, Antioch, 1959, p. 33. En ce qui concerne le vocabulaire utilisé pour désigner les tombeaux et les sarcophages, cf. A. Sartre-Fauriat, Des tombeaux et des morts, 2001, vol. 2, p. 21-35.
166 Jean Chrysostome, De S. Droside, 2, PG 50, 685 : Ὅταν γὰρ τὰς ἄλλας παραδραμόντες λάρνακας ἐπὶ τὰς τῶν μαρτύρων θήκας ἔλθωμεν, ὑψηλότερον ἡμῖν τὸ φρόνημα γίνεται, εὐτονωτέρα ἡ ψυχή, μείζων ἡ προθυμία, θερμoτέρα ἡ πίστις.
167 2 M 6, 18-7, 42.
168 Jean Malalas, Chronographia, VIII, CSHB, p. 206 : τὸν δὲ Ἐλεάζαρ τὸν ἀρχιερέα τῶν Ἰουδαίων καὶ τοὺς Μακκαβεῖς ἐν Ἀντιiχείᾳ ἀγαγὼν κολάσας ἐφόνευσε.
En qualifiant Eléazar de « grand-prêtre », Jean Malalas renchérit sur 2 M où Eléazar est présenté comme « un des premiers docteurs de la Loi ».
169 Ibid., VIII, CSHB, p. 207 : πρὸ μικροῦ γὰρ τῆς πόλεως Ἀντιoχείας ἐτιμωρήσατο αὐτοὺς Ἀντίoχος ἐν τῷ ἀεὶ κλαίοντι ὄρει κατέναντι τοῦ Κασίου Δίoς.
170 Ibid., p. 199 : καὶ εὐχαριστῶν ἀνῆλθεν εἰς Ἰώπολιν καὶ μετὰ τρεῖς ἡμέρας ἐπετέλεσεν ἑορτὴν ἐκεῖ τῷ Κεραυνίῳ Διί ἐν τῷ ἱερῷ τῷ κτισθέντι ὑπὸ Περσέως τοῦ υἱοῦ Πίκου καὶ Δανάης, τῷ ὄντι εἰς τὸ Σίλπιον ὄρος, ἔνθα κεῖται ἡ Ἰώπολις.
171 Ibid., p. 207 : Καὶ μετ’ αὐτὸν ἐβασίλευσεν ὁ Δημητριανὸς ὁ Σελεύκου ἔτη η’ · καὶ ἐλθὼν ἐν Ἀντιoχείᾳ τῇ μεγάλη Ἰούδας τις ὀνόματι, Ἰουδαῖος τῷ ἔθνει, ἐδυσώπησε Δημητριανὸν τὸν βασιλέα παρακαλέσας αὐτὸν, καὶ παρέσχεν αὐτῷ τὸ ἱερὸν καὶ τὰ λείψανα τῶν Μακκαβαίων.
172 1 M, 13, 25-30.
173 Cf. supra, 2e partie, ch. vi, n. 26.
174 Jean Malalas, Chronographia, VIII, CSHB, p. 207 : Καὶ ἔθαψαν αὐτὰ ἐν Ἀντιοχείᾳ τῆ μεγάλῃ ἐν τῶ λεγομένῳ Κερατέῳ · ἦν γὰρ συναγωγὴ ἐκεῖ τῶν Ἰουδαίων.
175 Cf. supra, 2e partie, ch. vi, n. 23.
176 J. Obermann, « The sepulchre of the Maccabaean Martyrs », p. 253 ; cf. supra, 2e partie, ch. vi, n. 29-32 ; cf. supra, 3e partie, ch. ix, n. 98.
177 Jean Malalas, Chronographia, VIII, CSHB, p. 205 : ἔκτισε δὲ καὶ ἄλλα τινὰ ἔξω τῆς πόλεως, καλέσας τὰ αὐτὰ μέρη εἰς τὸ ἐπώνυμον αὐτοῦ Ἐπιφανίαν πόλιν, μὴ κτίσας αὐτῇ τεῖχος, ἀλλ’ οὕτως ἦν ἡ οἴκησις αὐτῆς ἐπὶ τὸ ὄρος.
Gl. Downey, A History of Antioch in Syria, 1961, p. 176.
178 Ibid., p. 177 ; J. Lassus, « La ville d’Antioche à l’époque romaine d’après l’archéologie », p. 54-102.
179 Cf. pl. 2.
180 J. Lassus, Sanctuaires chrétiens de Syrie, 1947, p. 251 ; C. Baur, John Chrysostom and his Time, 1959, vol. I, p. 30.
181 M. Simonetti, La crisi ariana nel IV secolo, 1975, p. 556.
182 Théodoret, HE, II, 24, 9-11, GCS 19, p. 154-155 ; F. Cavallera, Le schisme d’Antioche (ive-ve siècle), 1905, p. 53-54 ; M. Simonetti, La crisi ariana nel IV secolo, 1975, p. 361.
183 Ibid.
184 Théodoret, HE, III, 28, 1, GCS 19, p. 206.
185 Cf. supra, 1ère partie, ch. iii, p. 58-64.
186 Cf. supra, n. 134-135.
187 Théodoret, HE, IV, 24, 4-25, 1-4, GCS 19, p. 263-264.
188 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, II, 1-2, PG 48, 983 : Ἐνταῦθα πονηρὸν νοσήμα τῆς ὑμετέρας ἐξελεῖν βούλομαι ψυχῆς. Καὶ γὰρ πολλοὶ τῶν ἀφελεστέρων νομίζουσι τὰς ψυχὰς τῶν βιαίῳ θανάτῳ τελευτώντων δαίμονας γίνεσθαι. Οὐκ ἔστι δὲ τοῦτο, οὐκ ἔστιν. Οὐ γὰ αἱ ψυχαὶ τῶν βιοθανατούντων δαίμονες γίνονται, ἀλλ’ αἱ ψυχαὶ τῶν ἐν ἁμαρτήμασι ζώντων, οὐ τῆς οὐσίας αὐτῶν μεταβαλλομένης, ἀλλὰ τῆς προαιρέσεως αὐτῶν τὴν ἐκείνων μιμουμένης κακίαν [...].Ἀλλὰ τίνος ἕνεκεν ὁ διάβολος τὸ πονηρὸν δόγμα τοῦτο εἰσήγαγε ; Τὴν τῶν μαρτύρων ἐπεχείρησε διορύξαι δόξαν. Ἐπειδὴ γὰρ βιαίῳ θανάτῳ τελευτῶσιν ἐκεῖνοι, βουλόμενος αὐτῶν κατασκεδάσαι πονηρὰν ὑπόληψιν, τοῦτο ἐποίησεν. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν οὐκ ἴσχυσε · μένουσι γὰρ τὴν οἰκείαν ἔχοντες λαμπρότητα · ἔτερον δὲ χαλεπώτατον κατειργάσατο, τοὺς γόητας τοὺς ὑπηρετουμένους αὐτῷ διὰ τούτων πείσας τῶν δογμάτων, πολλῶν νέων ἁπλῶν σώματα κατασφάττειν ἐλπίδι τοῦ δαίμονας ἔσεσθαι καὶ πάλιν αὐτοῖς ὑπήρετεῖν. Ἀλλ’ οὐκ ἔστι ταῦτα οὐκ ἔστι. Τί οὖν, ὅτι οἱ δαίμονες λέγουσι, τοῦ μοναχοῦ τοῦ δεῖνος ἡ ψυχή εἰμι, φησί ; Διὰ γὰρ τοῦτο οὐ πιστεύω, ἐπειδὴ δαίμονες λέγουσι · ἀπατῶσι γὰρ τοὺς ἀκούοντας [...] τὰ γὰρ ὑγιῆ δόγματα καὶ σωτήρια οὐ παρὰ δαιμόνων, ἀλλὰ παρὰ τῆς θείας Γραφῆς ἔστι μετ’ ἀκριβείας μαθεῖν. Ὅτι γὰρ οὐκ ἔστι ψυχὴν τοῦ σώματος ἐξελθοῦσαν ὑπὸ τὴν τῶν δαιμόνων γενέσθαι τυραννίδα...
189 Cf. supra, 2e partie, ch. vii, n. 31.
190 F. Cumont, Lux Perpetua, Paris, Librairie orientaliste P. Geuthner, 1949, p. 339 : « Les païens appelaient par dérision biothanatoi les chrétiens qui s’offraient volontairement au bourreau et se voyaient condamnés au dernier supplice. »
191 RE su. « Daimon », suppl. 3, p. 278 ; DSp. s.u. « Ascèse, ascétisme », p. 942.
192 H. Lewy, Chaldaean Oracles and Theurgy, 1978, p. 205.
193 Ibid.
194 H. Lewy, Chaldaean Oracles and Theurgy, 1978, p. 241-242 ; F. Cumont, Lux Perpetua, 1949, p. 317.
195 Jean Chrysostome, In Martyres, PG 50, 664 : Ἦλθες ἰδεῖν ἀνθρώπους ξεομένους, αἵματι περιρρεομένους, τραυμάτων χορῷ καλλωπιζομένους, τὴν παροῦσαν ἀποδυσαμένους ζωήν, πρὸς τὴν μέλλουσαν ἱπταμένους.
196 A. Grabar, Martyrium, vol. II, Iconographie, p. 25.
197 Jean Chrysostome, In Martyres, PG 50, 664 : λαβὼν αὐτὴν συνήγορον ἐν ταῖς εὐχαῖς, ἐνδιάτριβε ἀεὶ τοῖς διηγήμασι τῶν παλαισμάτων ἐκείνου · περιπλάκηθι τὴν σορὸν, προσηλώθητι τῇ λάρνακι.
J. Kubińska, Les monuments funéraires dans les inscriptions grecques d’Asie Mineure, 1968, p. 32 : « Le mot soros désignant le sarcophage est répandu dans toute l’Asie Mineure... »
198 P. Maraval, Lieux saints et pèlerinages d’Orient, 1985, p. 156-162.
199 Jean Chrysostome, In Martyres, PG 50, 664 : Ἀλλὰ βούλει τρυφᾷν ; παράμενε τῷ τάφῳ τοῦ μάρτυρος, ἔκχεε πηγὰ δακρύων ἐκεῖ, σύντριψον τὴν διάνοιαν, ἆρον εὐλογίαν ἀπὸ τοῦ τάφου [...] οὐχὶ τὰ ὀστᾶ μόνον τῶν μαρτύρων, ἀλλὰ καὶ οἱ τάφοι αὐτῶν, καὶ αἱ λάρνακες πολλὴν βρύουσιν εὐλογίαν.
200 P. Maraval, Lieux saints et pèlerinages d’Orient, 1985, p. 238-241.
201 Ibid.
202 J. Lassus, Sanctuaires chrétiens de Syrie, 1947, p. 163-166.
203 Jean Chrysostome, In Martyres, PG 50, 664 : λαβὲ ἔλαιον ἅγιον, καὶ κατάχρισόν σου ὅλον τὸ σῶμα, τὴν γλῶτταν, τὰ χείλη, τὸν τράχηλον, τοὺς ὀφθαλμοὺς, καὶ οὐδέποτε ἐμπεσῇ εἰς τὸ ναυάγιον τῆς μέθης. Τὸ γὰρ ἔλαιον διὰ τῆς εὐωδίας ἀναμιμνήσκει σε τῶν ἄθλων τῶν μαρτύρων, καὶ πᾶσαν ἀκολασίαν χαλινοῖ, καὶ κατέχει ἐν πολλῇ καρτερίᾳ, καὶ περιγίνεται τῶν τῆς ψυχῆς νοσημάτων.
204 Jean Chrysostome, In martyres, PG 50, 665 : Ἀλλὰ κήποις ἐνδιατρῖψαι βούλει, καὶ λειμῶσι καὶ παραδείσοις ; Μὴ νῦν, ὅτε δῆμος τοσοῦτος, ἀλλ’ ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ · σήμερον γὰρ παλαισμάτων καιρὸς, σήμερον θεωρία ἀγωνισμάτων, οὐ τρυφῆς, οὐδὲ ἀνέσεως.
205 Jean Chrysostome, In S. Iulianum, PG 50, 673 : Ἀλλὰ καὶ σωματικῆς θέλεις τραπέζης μετασχεῖν ; ἐνταῦθα ἔξεστι μετὰ τὸ λυθῆναι τὸν σύλλογον, τοῦ μαρτυρίου πλησίoν ὑπὸ συκῆν καὶ ἄμπελον καταλύσαντι, καὶ τῷ σώματι χαρίσασθαι τὴν ἄνεσιν, καὶ τὸ συνειδὸς ἀπαλλάξαι καταγνώoεως.
206 Ibid. : Ὁ γὰρ μάρτυς ἐγγύθεν ὁρώμενος καὶ πλησίον καὶ παρεστηκὼς αὐτῇ τῇ τραπέζῃ, οὐκ ἀφίησι τὴν ἡδονὴν εἰς ἄμαρτίαν ἐκχυθῆναι, ἀλλ’ ὥσπερ τις παιδαγωγός, ἢ πατὴρ ἄριστος τοῖς τῆς πίστεως ὁρώμενος ὀφθαλμοῖς καταστέλλει τὸν γέλωτα, περικόπτει τὰς ἡδονὰς τὰς ἀτόπους, τὰ σκιρτήματα τῆς σαρκὸς ἅπαντα ἀναιρεῖ, ἅπερ ἐκεῖ οὐκ ἔστι διαφυγεῖν.
207 Il faut comprendre le sens de ce mot, dans ce contexte, en association avec l’adjectif ασχήμων, comme une course apparentée à celle de Dionysos dans la pièce d’Euripide (v. 148 : δρόμῳ καὶ χοροῖς ἐρεθίζων) et le mettre en relation avec l’utilisation que Libanios en fait pour décrire une manifestation en forme de kômos dirigée contre l’empereur Julien (cf. supra, 1ère partie, ch. iii, n. 192).
208 Jean Chrysostome, De S. Pelagia, I, 3-4, PG 50, 582-583 : Διὰ τοῦτο δέομαι καὶ παρακαλῶ διὰ πάντος ἐν μνήμῃ καὶ διανοίᾳ τὴν ἁγίαν ταύτην ἔχειν, καὶ μὴ καταισχῦναι τὴν πανήγυριν, μηδὲ τὴν ἐκ τῆς ἑορτῆς ταύτης ἐγγινομένην ἡμῖν παρρησίαν ἀφελέσθαι. Καὶ γὰρ οὐχ ὡς ἔτυχε πρὸς Ἕλληνας διαλεγόμενοι καλλωπιζόμεθα τῷ πλήθει τῆς ἑορτῆς, καταισχύνοντες αὐτοὺς καὶ λέγοντες, ὅτι πόλιν ὁλόκληρον καὶ δῆμον τοσοῦτον κόρη μία τελευτήσασα πρὸς ἑαυτὴν ἐπισπᾶται καθ’ ἕκαστον ἐνιαυτόν, καὶ μετὰ τοσαῦτα ἔτη, καὶ χρόνος οὐδεὶς τὴν ἀκολουθίαν τῆς τιμῆς διέκοψε ταύτης · ἀλλ’ ἐὰν αἴσθωνται τῶν ἐν τῇ πανηγύρει γινομένων, τὸ πλέον ἀφῃρήμεθα τῶν ἐγκωμίων. Τὸ γὰρ πλῆθος τοῦτο τὸ παραγενόμενον νῦν, ἂν μὲν μετ’ εὐταξίας παραγίνηται, κόσμος ἡμῖν μέγιστος · ἂν δὲ μετὰ ῥᾳθυμίας καὶ ὀλιγωρίας πολλῆς, ὄνειδος καὶ κατηγορία [...] ἂν ἴδῃς γέλωτα ἄτακτον καὶ δρόμον ἀσχήμονα, καὶ βάδισιν ἀνελεύθερον, καὶ σχῆμα ἀπρεπὲς, πρόσελθε, καὶ βλέψον εἰς τοὺς ταῦτα ποιοῦντας δριμὺ καὶ φοβερόν. Ἀλλὰ καταφρονοὺσι καὶ καταγελῶσι μειζόνος ; Λαβὲ μετὰ σοῦ δύο καὶ τρεῖς ἀδελφοὺς, ἢ καὶ πλείους, ὥστε καὶ ἀπὸ τοῦ πλήθους γενέσθαι αἰδεσιμωτέρους · εἰ δὲ μηδὲ οὕτω καθίκοιο τῆς ἀνοίας ἐκείνων, τοῖς ἱερεῦσι τούτους ποίησον φανερούς · μᾶλλον δὲ ἀμήχανον εἰς τοσαύτην ἐλθεῖν ἀναισχυντίαν αὐτοὺς, ὥστε ἐπιτιμωμένους, παρακαλουμένους μὴ εἶξαι καὶ ἐντραπῆναι καὶ καθυφῆναι τῆς ἀτάκτου καὶ παιδικῆς χορείας. Κἂν δέκα, κἂν τρεῖς, κἂν δύο, κἂν ἕνα κερδάνῃς μόνον, πολλὴν λαβών εἰσελεύσῃ τὴν ἐμπορίαν.
209 Ibid., 583-584 : πολὺ τῆς ὁδοῦ τὸ μῆκος · τῷ μήκει τοίνυν τούτῳ πρὸς συλλογὴν τῶν εἰρημένων ἀποχρησώμεθα · θυμιαμάτων ἀμπλήσωμεν τὴν λεωφόρον. Οὐδὲ γὰρ οὕτω σεμνὴ φανεῖται ἡ ὁδός, εἰ διὰ πάσης αὐτῆς θυμιατήρία τις τιθεὶς τῆς εὐωδίας ἀναχρώσειε τὸν ἀέρα, ὡς σεμνὴ φανεῖται νῦν, εἰ πάντες οἱ τήμεριον αὐτὴν ὁδεύοντες τοὺς ἄθλους τῆς μάρτυρος πρὸς ἑαυτοὺς διηγούμενοι, βαδίζοιεν οἴκαδε, θυμιατήριον τὴν ἑαυτοῦ γλῶτταν ἕκαστος ποιῶν. Οὐχ ὁρᾶτε βασιλέως εἰσιόντος εἰς πόλιν, μεθ’ ὅσης εὐταξίας οἱ στρατιῶται στοιχηδὸν ἑκατέρωθεν καθωπλισμένοι βαδίζουσιν, ἀλλήλους παρακελευόμενοι ἠρέμα, καὶ μετὰ φόβου πολλοῦ χωρεῖν, ὥστε τοῖς θεωροῦσιν αὐτοὺς ἀξιοθέατοι φαίνεσθαι ; Ἐκείνους γοῦν μιμησώμεθα [...]. Οὕτω τοίνυν εἰσέλθωμεν καὶ ἡμεῖς, μετ’ εὐταξίας, ἀλλήλους παρακελευόμενοι, ῥυθμῷ καὶ τάξει προβαίνειν, ἵνα μὴ τῷ πλήθει μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ κόσμῳ τοὺς θεωμένους ἀκπλήξωμεν [...] νῦν δὲ ἀννοήσατε ὅτι πολλοὶ τῶν αἱρετικῶν εἰσιν ἡμῖν ἀναμεμιγμένοι · κἂν ἴδωσιν ἡμᾶς οὕτω χορεύοντας, γελῶντας, βοῶντας, μεθύοντας, τὰ ἔσχατα καταγνόντες ἡμῶν ἀπελεύσονται. Εἰ δὲ ἕνα τις σκανδαλίζων ἀπαραίτητον ὑπομένει κόλασιν, οἱ τοσούτους σκανδαλίζοντες, ποίαν δώσομεν δίκην ; [...] Ἵνα οὖν κἀκείνους τῆς κολάσεως ἀπαλλάξητε, καὶ ὑμῖν πλείονα προξενήσητε τὸν μισθόν, ἀντιλάβεσθε τῆς τῶν ἀδελφῶν τῶν ἡμετέρων κηδεμονίας, εἰς τὴν συλλογὴν αὐτοὺς καὶ τὴν διήγησιν τῶν εἰρημένων ἐμβάλλετε, ἵνα διὰ τῆς ὁδοῦ πάσης μελετήσαντες ταύτα, καὶ τοῖς οἴκοι μείνασι καὶ ἀπολειφθεῖσι λείψανα τῆς τραπέζης ταύτης ἀπενεγκόντες, λαμπρὰν κἀκεῖ ποιήσητε τὴν εὐωχίαν. Οὕτω γὰρ καὶ τῆς ἑορτῆς ταύτης μεγίστην αἴσθησιν ληψόμεθα, καὶ τὴν μάρτυρα τὴν ἅγιαν εἰς πλείονα ἐπισπασόμεθα εὔνοιαν, τιμὴν τὴν ἀληθῆ τιμῶντες αὐτὴν. Τοῦ γὰρ ἐνταῦθα παραγενέσθαι καὶ θορυβῆσαι πολλῷ μείζω αὐτῇ τὴν ἡδονὴν οἴσει τὸ καρπωσαμένους καὶ ὠφεληθέντας πνευματικήν τινα ὠφέλειαν ἀπελθεῖν.
210 Cf. supra, 3e partie, ch. ix, n. 51.
211 Jean Chrysostome, In martyres, PG 50, 663-666 : Ἀλλ’ ὅπως μὴ νῦν μόνον, ἀλλὰ καὶ διηνεκῶς, καὶ τοῦ θεάτρου λυθέντος τοῦ πνευματικοῦ τούτου, ταύτην διατηρῶμεν τὴν φλόγα, καὶ μετὰ τῆς αὐτῆς εὐλαβείας οἴκαδε ἀναχωρῶμεν, μὴ εἰς καπηλεῖα καὶ πορνεῖα, καὶ μέθην, καὶ κώμοις ἑαυτοὺς ἀφιέντες. Ἐποιήσατε τὴν νύκτα ἡμέραν διὰ τῶν παννυχίδων τῶν ἱερῶν · μὴ ποιήσατε πάλιν τὴν ἡμέραν νύκτα διὰ τῆς μέθης καὶ τῆς κραιπάλης καὶ τῶν ᾀσμάτων τῶ πορνικῶν. Ἐτίμησας τοὺς μάρτυρας τῇ παρουσίᾳ, τῇ ἀκροάσει, τῇ σπουδῇ · τίμησον αὐτοὺς καὶ τῇ κοσμίῳ ἀναχωρήσει, μή τις ἰδών σε ἀσχημονοῦντα ἐν καπηλείῳ εἴπῃ, ὅτι οὐ διὰ τοὺς μάρτυρας παρεγένου, ἀλλ’ ἵνα τῇ πονηρᾷ ἐπιθυμίᾳ χαρίσῃ [...]. Βούλει τρυφῆς ἀπολαύειν ; ἀπόλαυε ἐν οἰκίᾳ, ὅπου, κἂν μέθη γένηται, πολλοὶ οἱ περιστέλλοντες · μὴ ἐν καπηλείῳ, ἵνα μὴ κοινὸν ᾖς θέατρον τοῖς παροῦσι, καὶ σκάνδαλον ἑτέροις. Καὶ ταῦτα λέγω, οὐ κελεύων οἴκοι μεθύειν, ἀλλ’ ἐν καπηλείῳ μὴ διατρίβειν. Ἐννόησον ἡλίκος γέλως, μετὰ τοιαύτην σύνοδον, μετὰ παννυχίδας, μετὰ Γραφῶν ἁγίων ἀκρόασιν, μετὰ μυστηρίων θείων κοινωνίαν, καὶ μετὰ πνευματικὴν χορηγίαν, ἄνδρα ἢ γυναῖκα ἐν καπηλείῳ φαίνεσθαι διημερεύοντας [...].Ἀεὶ μὲν, ἀγαπητοί, κακὸν ἡ μέθη, μάλιστα δὲ ἐν ἡμέρᾳ μαρτύρων [...]. Εἰ μέλλεις τοίνυν, εἰς μάρτυρας παραγενόμενος, μετὰ τὴν ἐντεῦθεν ἀναχώρησιν μεθύειν, βέλτιον οἴκοι μένειν, καὶ μὴ ἀσχημονεῖν, μηδὲ ὑβρίζειν τῶν μαρτύρων τὴν ἑορτήν, μηδὲ σκανδαλίζειν τὸν πλησίον, μηδὲ πολιορκεῖν τὴν διάνοιαν, μηδὲ ἁμαρτήματα προστιθέναι [...].Ὥσπερ γὰ οἱ ἀπὸ τῶν θεάτρων κατιόντες, δῆλοι πᾶσίν εἰσι συντεταραγμένοι, συγκεχυμένοι, μαλακιζόμενοι, τὰ εἴδωλα πάντων τῶν ἐκεῖ γεγενημένων φέροντες · οὕτω καὶ τὸν ἀπὸ θεωρίας μαρτύρων ἐπανιόντα πᾶσι γνώριμον εἶναι χρὴ, τῷ βλέμματι, τῷ σχήματι, τῇ βαδίσει, τῇ κατανύξει, τῇ συναγωγῇ τῆς διανοίας.
212 Cf. supra, 3e partie, ch. ix, n. 110.
213 R. MacMullen, Christianisme et paganisme du ive au viiie siècle, 1998, p. 19.