1 A.-J. Festugière, Antioche païenne et chrétienne, 1959, p. 9.
2 P. Brown, La société et le sacré dans l’Antiquité tardive, trad. A. Rousselle, Paris, Éd. du Seuil, 1985, p. 121.
3 Jean Chrysostome, In S. Lucianum, 1, PG 50, 519-521 : Ὅπερ χθὲς ἐδεδοίκειν ἐξέβη, καὶ τέλος ἔλαβε νῦν, καὶ τῆς ἑορτῆς ἀπελθούσης, καὶ τὸ πλῆθος ἡμῖν σύναπεδήμησε, καὶ ἐλάττων ἡμῖν ὁ σύλλογος γέγονε. Καὶ ᾔδειν μὲν τοῦτο συμβησόμενον πάντως · οὐ μὴν δὲ διὰ τοῦτο τῆς παραινέσεως ἀπέστην. Εἰ γὰρ καὶ μὴ πάντες ἐπείσθησαν οἱ χθὲς ἀκούσαντες, ἀλλ’ οὐδὲ πάντες ἐηπείθησαν · οὐ μικρὸν δὲ τοῦτο εἰς παραμυθίας λόγον ἡμῖν · διόπερ οὐδὲ σήμερον ἀποστήσομαι ταύτης τῆς συμβουλῆς · εἰ γὰρ καὶ μὴ δι’ ἡμῶν, ἀλλά γε δι’ ὑμῶν πάντως ἀκούσονται τὰ λεγόμενα.
4 Ibid., PG 50, 519-520.
5 Ch. et L. Pietri, dir., Histoire du christianisme, t. II, 1995, p. 183.
6 Jean Chrysostome, In S. Lucianum, 2, PG 50, 522 : Χθὲς οὖν ὁ Δεσπότης ἡμῶν ὕδατι ἐβαπτίσατο, σήμερον δὲ ὑ δοῦλος αἵματι βαπτίζεται...
7 Jean Chrysostome, De Baptismo Christi, 1, PG 49, 363 : Πάντες ὑμεῖς ἐν εὐθύμίᾳ τήμερον, ἐγὼ δὲ ἐν ὀδύνῃ μόνος. Ὅταν γὰρ εἰς τὸ πέλαγος ἀπίδω τοῦτο τὸ πνευματικὸν, καὶ τὸν ἄπειρον τῆς Ἐκκλησίας θεάσωμαι πλοῦτον, εἶτα λογίσωμαι ὅτι τῆς ἑορτῆς παρελθούσης, καὶ τὸ πλῆθος ἡμῖν τοῦτο πάλιν ἀποπηδῆσαν οἰχήσεται, δάκνομαι καὶ ὀδυνῶμαι τὴν ψυχὴν, ὅτι τοσαῦτα τεκοῦσα τέκνα ἡ Ἐκκλησία, οὐ καθ’ ἑκάστην σύναξιν ἀπολαύειν αὐτῶν δύναται, ἀλλ’ ἐν ἑορτῇ μόνον. Πόσον ἦν ἀγαλλίαμα πνευματικὸν, πὸση χαρὰ, πόση δόξα Θεοῦ, πόση ψυχῶν ὠφέλεια, εἰ καθ’ ἑκάστην σύναξιν οὕτω πεπληρωμένους ἑωρῶμεν τοὺς περιβόλους τῆς ἐκκλησίας ; Νῦν δὲ ναῦται μὲν καὶ κυβερνῆται πάντα ποιοῦσιν, ὅπως τὸ πέλαγος διαδράμοιεν, καὶ πρὸς τὸν λιμένα καταντήσωσιν · ἡμεῖς δὲ διὰ παντὸς πελάγους σαλεύειν φιλονεικοῦμεν, ἐν ταῖς τῶν βιωτικῶν πραγμάτων τρικυμίαις συνεχῶς ποντούμενοι, καὶ ἐν ταῖς ἀγοραῖς καὶ ἐν τοῖς δικαστηρίοις στρεφόμενοι, ἐνταῦθα δὲ ἅπαξ ἢ δεύτερον μόλις τοῦ παντὸς ἀπαντῶντες ἐνιαυτοῦ.
Ἢἀγνοεῖτε ὅτι καθάπερ λιμένας ἐν πελάγει, οὕτω τὰς ἐκκλησίας ἐν ταῖς πόλεσιν ἔπηξεν ὁ Θεός, ἵνα ἀπὸ τῆς ζάλης τῶν βιωτικῶν θορύβων ἐνταῦθα καταφεύγοντες, γαλήνης μεγίστης ἀπολαύωμεν ;
8 Jean Chrysostome, De sancta Pentecoste, I, 1, PG 50, 453 : Πάλιν ἑορτὴ, καὶ πάλιν πανήγυρις, καὶ πάλιν ἡ Ἐκκλησία τῷ πλήθει τῶν τέκνων κομᾷ, ἡ πολύτεκνος αὕτη καὶ φιλότεκνος. Ἀλλὰ τί τῆς φιλοτεκνίας ὄφελος, ὅταν ἑορταῖς μόνον, ἀλλὰ μὴ διηνεκῶς βλέπῃ τὰ ποθούμενα πρόσωπα τῶν παιδίων, ὥσπερ ἂν εἴ τις ἱμάτιον ἔχων καλὸν μὴ συγχωροῖτο αὐτῷ χρῆσθαι διηνεκῶς ; Ἱμάτιον γὰρ τῆς Ἐλλκησίας τῶν παραγινομένων τὸ πλῆθός ἐστι [...]. Καθάπερ οὖν γυνή τις σώφρων καὶ ἐλευθέρα κατεσταλμένον μέχρι τῶν σφυρῶν ἔχουσα τὸν χιτωνίσκον εὐπρεπεστέρα φαίνεται καὶ βελτίων · οὕτω καὶ ἡ Ἐκκλησία φαιδροτέρα σήμερον δείκνυται τὰ πλήθη τῶν ὑμετέρων σωμάτων περιβαλλομένη, καὶ κατεσταλμένον ἔχουσα τὸ ἱμάτιον.
Sur l’éloge de la fête chrétienne, cf. M. Harl, « La dénonciation des festivités profanes dans le discours épiscopal et monastique, en orient chrétien, à la fin du ive siècle », in La fête, pratique et discours, 1981, p. 124 : « Tout concours à ce que les orateurs appellent “l’éclat” de la fête, sa “φαιδρότης”, sa “λαμπρότης”. »
9 Jean Chrysostome, De sancta Pentecoste, 1, PG 50, 453 : Ἰουδαïκοῦ φρονήματός ἐστι τρὶς τοῦ ἐνιαυτοῦ φαίνεσθαι μόνον τῷ Θεῷ·· πρὸς ἐκείνους εἴρηται, Τρὶς τοῦ ἑνιαυτοῦ ὀφθήσῃ Κυρίῳ τῷ θεῷ σου...
10 Jean Chrysostome, De Maccabaeis, I, 1, PG 50, 617 : Ὡς φαιδρὰ καὶ περιχαρὴς ἡμῖν ἡ πόλις, καὶ τοῦ παντὸς ἐνιαυτοῦ λαμπροτέρα ἡ σήμερον ἡμέρα, ...
11 Jean Chrysostome, De sanctis martyribus, I, 1, PG 50, 647 : Καὶ καθάπερ τῆς ἑορτῆς τῶν Μακκαβαίων ἐπιτελουμένης, πᾶσα ἡ χώρα εἰς τῆν πόλιν ἐξεχύθη...
12 Jean Chrysostome, In S. Barlaamum, 1, PG 50, 675 : Συνεκάλεσεν ἡμᾶς εἰς τὴν ἱερὰν ταύτην ἑορτὴν καὶ πανήγυριν ὁ μακάριος Βαρλαάμ, οὐχ ἵνα αὐτὸν ἐπαινέσωμεν, ἀλλ’ ἵνα αὐτὸν ζηλώσωμεν...
13 Jean Chrysostome, Sur l’incompréhensibilité de Dieu, I, SC 28bis, p. 263-265 ; PG 48, 734.
14 A.-M. Malingrey, SC 396, p. 36.
15 Jean Chrysostome, Homélies sur l’Égalité du Père et du Fils, 1, SC 396, 1-2, p. 109.
16 Cf. supra, 1ère partie, ch. ii, n. 21-22.
17 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, I, 11, PG 48, 978 : Ἢοὐ ταῦτα περιφέρετε ἐν ταῖς ἀγοραῖς ὑμεῖς οἱ πολλοὶ, τὰ ἀπὸ τῆς ἱπποδρομίας καὶ τῶν ἔξω θεάτρων εἰς τὴν ἐκκλησίαν εἰσάγοντες ;
18 Jean Chrysostome, Sur l’incompréhensibilité de Dieu, III, 6, 353-386, SC 28bis, p. 217-219 ; PG 48, 725-726.
19 Jean Chrysostome, Sur l’incompréhensibilité de Dieu, III, 6, 353-386, SC 28bis, p. 217-219 ; PG 48, 725-726.
20 J. Quasten, Initiation aux Pères de l’Église, t. 3 : L’âge d’or de la littérature patristique grecque, du concile de Nicée au concile de Chalcédoine, Paris, Éd. du Cerf, 1987, p. 636 : « Tandis que [Saint Chrysostome] reproche constamment aux riches leur indifférence égoïste au sort de leurs frères moins fortunés, jamais il n’oublie d’insister sur le devoir de l’aumône et le sujet revient si souvent dans ses sermons qu’on l’a appelé “Saint Jean l’Aumônier”. » ; cf. A. Dupleix, « Jean Chrysostome, un évêque social face à l’Empire », in Mélanges patristiques offerts à H. Crouzel, s.j., Paris, Beauchesne, « Théologie catholique, 88 », p. 119-139.
21 Jean Chrysostome, In Kalendas, 5, PG 48, 960 :
Κἂν γυναῖκα ἀγώμεθα, διὰ τὸν Θεὸν τοῦτο ποκῶμεν, ἵνα σωφρονῶμεν, οὐχ ἵνα τὴν οὐσίαν εὐπορωτέραν ἐργαζώμεθα, ἵνα ψυχῆς εὐγένειαν ἐπιζητῶμεν... (« Si nous prenons une épouse, faisons-le en vue de Dieu, pour être chaste, non pour acquérir plus de biens, pour rechercher la noblesse d’âme... »)
22 Ibid., 960-961 : [Ὅταν γὰρ] ὑπόδεσις, καὶ κουρά, καὶ ἱματίων στολή, καὶ βάδισις, καὶ ὄψις, καὶ ῥήματα, καὶ συνέδρια, καὶ εἴσοδοι καὶ ἔξοδοι, καὶ σκώμματα καὶ ἔπαινοι, καὶ ψόγοι καὶ ἐγκώμια, καὶ φιλίαι καὶ ἔχθραι δύνωνται διὰ τὸν Θεὸν γίνεσθαι...
Il est à noter que, dans cette énumération, Jean Chrysostome emploie le terme βάδισις, qui signifie le fait de marcher avec retenue, pour parler de la démarche qui est censée être celle des chrétiens.
23 Cf. supra, 2e partie, ch. vi, p. 96-97.
24 Rm 13, 11-14.
25 M. Harl, « La dénonciation des festivités profanes dans le discours épiscopal et monastique, en Orient chrétien, à la fin du ive siècle », in La fête, pratique et discours, 1981, p. 136.
26 PGL s.u. « σκιρτάω », p. 1239. La plus grande partie des références données par le Patristic Greek Lexicon sont prises chez Jean Chrysostome.
27 E. Hatch, H.A. Redpath, éd., A Concordance to the Septuagint and the Other Greek Versions of the Old Testament, vol. II, Graz, Austria, Akademische Druck-U-verlagsanstalt, 1954, p. 1 274.
28 Cf. supra, 1ère partie, ch. iii, n. 198.
29 Jean Chrysostome, In Sanctum Pascha, 2, PG 52, 767 : Σήμερον ἡμῶν τὰ λαμπρὰ νικητήρια γέγονε · σήμερον ἡμῶν ὁ Δεσπότης τὸ κατὰ τοῦ θανάτου τρόπαιον στήσας, καὶ τοῦ διαβόλου τὴν τυραννίδα καταλύσας, τὴν διὰ τῆς ἀναστάσεως ὁδὸν εἰς σωτηρίαν χαρίσατο. Πάντες τοίνυν χαίρωμεν, σκιρτῶμεν, ἀγαλλιώμεθα.
30 Grégoire de Nysse, In sanctum et salutare pascha, GNO, Sermones pars I, IX, éd. par W. Jaeger et H. Langerbeck, Leiden, 1967, p. 309-311, cité par M. Harl, « La dénonciation des festivités profanes dans le discours épiscopal et monastique, en Orient chrétien, à la fin du ive siècle », in La fête, pratique et discours, 1981, p. 138.
31 Euripide, Les Bacchantes, Les Belles lettres, 1976, v. 156-168 :
Εὔια τὸν εὔιον ἀγαλλόμεναι θεὸν
ἐν Φρυγίαισι βοαῖς ἐνοπαῖσι τε [...]
κῶλον ἄγει ταχύπουν σκιρτήμασι
Βάκχα.
32 Lc 1, 41-44
33 Jean Chrysostome, In diem natalem D.N. Iesu Christi, 1, PG 49, 351 : Εἰ γὰρ ὁ Ἰωάννης ἐν τῇ νηδύï τῆς μητρὸς ὤν, τῆς Μαρίας εἰσελθούσης πρὸς τὴν Ἐλισάβετ, ἐσκίρτησε, πολλῷ μᾶλλον ἡμᾶς οὐχὶ τὴν Μαρίαν, ἀλλ’ αὐτὸν τὸν Σωτῆρα ἡμῶν σήμερον τεχθέντα θεασαμένους, σκιρτᾷν καὶ ἀγάλλεσθαι χρὴ καὶ θαυμάζειν καὶ ἐκπλήττεσθαι τῆς οἰκονομίας τὸ μέγεθος πᾶσαν ὑπερβαῖνον διάνοιαν.
34 Jean Chrysostome, De Baptismo Christi, 1, PG 49, 363 : Πόσον ἦν ἀγαλλίαμα πνευματικόν, πόση χαρά, πόση δόξα Θεοῦ, πόση ψυχῶν ὠφέλεια, εἰ καθ’ ἐκάστην σύναξιν οὕτω πεπληρωμένους ἑωρῶμεν τοὺς περιβόλους τῆς ἐκκλησίας ;
35 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, I, 1, PG 48, 964 : Διπλοῦν τοίνυν οὕτω τὸ κέρδος ὑμῖν γέγονεν, ὅτι καὶ τῆς ἀτάκτου τῶν μεθυόντων ἀπηλλάγητε χορείας, καὶ σκιρτήματα ἐσκιρτήσατε πνευματικά, πολλὴν εὐταξίαν ἔχοντα [...]
36 Cf. supra, ch. viii, n. 105.
37 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum (De Statuis), I, 4, PG 49, 22 : καὶ τῆς ὑγιείας ἐπιμελώμεθα τοῦ σώματος, καὶ τὰ σκιρτήματα αὐτοῦ περικόπτωμεν.
38 Jean Chrysostome, De Sanctis Martyribus, 1, PG 50, 645 : ἐκεῖ δαίμονες σκιρτῶσιν...
39 Il faut noter que ces mots n’apparaissent pas dans le Patristic Greek Lexicon. Comme M. Harl l’a montré (Quinze études sur la Septante et le grec des chrétiens, Paris, Centre Lenain de Tillemont, Éd. du Cerf, 1992, p. 169-182), les auteurs du dictionnaire ont opéré un choix et ont exclu de la sélection des termes et des notions qui n’étaient pas spécifiquement chrétiens. Il est vrai que le kômos est complètement en dehors du champ du concevable en ce qui concerne un comportement chrétien. Cependant, l’utilisation polémique que Jean Chrysostome fait de ce terme apporte un éclairage sur un aspect fondamental des comportements festifs à Antioche, à la fin du ive siècle, et sur l’attitude du clergé chrétien mélécien à l’égard de la communauté juive.
40 Cf. supra, 1ère partie, ch. iii, n. 131 et ch. v, n. 117.
41 Jean Chrysostome, De Sanctis Martyribus, 1, PG 50, 645 : ἐνταῦθα ἄγγελοι χορεύουσιν...
42 Cf. supra, n. 38.
43 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, I, 1, PG 48, 964 : Τὴν χθὲς ἡμέραν, ἐορτὴν οὖσαν σατανικήν, ἐποιήσατε ὑμεῖς ἑορτὴν πνευματικὴν [...] καὶ μετὰ τοῦ Παύλου χορεύσαντες...
44 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, I, 1, PG 48, 964 : ...καὶ τῶν ἄλλων τῷ διαβόλῳ χορευόντων, ὑμεῖς ὄργανα καὶ σκεύη πνευματικὰ κατασκευάσαντες ἐαυτοὺς...
45 Rm 13, 13-14.
46 Cf. H. Crouzel, « Celse et Origène à propos des démons », in A. Rousselle, éd., Frontières terrestres, frontières célestes dans l’Antiquité, Presses universitaires de Perpignan, 1995, p. 344.
47 Cf. supra, 1re partie, ch. ii, n. 131-132.
48 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, VIII, 1, PG 48, 927 : Παρῆλθεν ἡ νηστεία τῶν Ἰουδαίων, μᾶλλον δὲ ἡ μέθη τῶν Ἰουδαίων. Ἔστι γὰρ καὶ χωρὶς οἴνου μεθύειν, ἔστι καὶ νήφοντα παροινεῖν καὶ ἐν ἀσωτίᾳ κωμάζειν.
49 Ibid., 927-928 : Εἰ δὲ ἐπιθυμίᾳ τις καὶ ὀργῇ κατεχόμενος μεθύει, πολλῷ μᾶλλον ἀσεβῶν ἄνθρωπος, καὶ εἰς Θεὸν βλασφημῶν, καὶ ἐναντιούμενος αὐτοῦ τοῖς νόμοις, καὶ τῆς ἀκαίρου φιλονεικίας μηδέποτε ταύτης καθυφεῖναι βουλόμενος, μεθύει καὶ μέμηνε καὶ κωμαζόντων καὶ ἐξεστηκότων ἀθλκώτερον διάκειται, κἂν αὐτὸς αἰσθάνεσθαι μὴ δοκῇ.
50 Euripide, Les Bacchantes, Les Belles lettres, 1976, v. 849-850 :
Διόνυσε, νῦν σοι ἔργον · οὐ γὰρ εἶ πρόσω ·
τισώμεθ’ αὐτόν. Πρῶτα δ’ ἔκστησον φρενῶν,...
51 Cf. supra, 2e partie, ch. vi, n. 131.
52 PGL s.u. « βακχεύω ». Ce n’est qu’au viie siècle que ce verbe est en quelque sorte christianisé chez Jean Damascène. Avant cette époque, l’emploi du verbe est négatif et désigne des manifestations de frénésie orgiastique et les exemples présentés sont pris dans l’œuvre de Jean Chrysostome.
53 Mt 27, 27-31.
54 Jean Chrysostome, In S. Matthaeum, LXXXVII, 1, PG 58, 769.
55 Ibid., LXXXI, 3, PG 58, 734 : Πολλῷ γὰρ βέλτιον γυμνὸν εἶναι ἀπὸ ἱματίων, ἢ ἀπὸ πλεονεξίας ἐνδεδυμένον περιιέναι, καὶ κατὰ τοὺς βακχευομένους τῷ Διονύσῷ. Καθάπερ γὰρ ἐκείνοι προσωπεῖα καὶ ἱμάτια μαινομένων ἔχουσιν, οὕτω καὶ οὗτοι. Καὶ καθάπερ τὴν γύμνωσιν τῶν δαιμονώντων ποῖει μανία, οὕτω καὶ τὴν περιβολὴν ταύτην μανία ἐργάζεται...
56 Jean Chrysostome, In Kalendas, 1, PG 48, 954 : ἀλλὰ δαιμόνων πομπευσάντων ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς.
57 Cf. supra, ch. viii, n. 105.
58 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum, I, 4, PG 49, 22 : οὐχ ὁ οἶνος ποιεῖ τὴν μέθην, ἀλλ’ ἡ ἀσωτία ποιεῖ τὴν μέθην [...] οὐ γὰρ η χρῆσις, ἀλλ’ ἡ ἀμετρία τὴν μέθην ποιεῖ, μέθην τὴν κακῶν ῥίζαν ἀπάντων...
59 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, I, 1, PG 48, 963 : ...ὅτι καὶ τῆς ἀτάκτου τῶν μεθυόντων ἀπηλλάγητε χορείας...
60 Ibid., I, 7, PG 48, 972 : Ἐπεὶ οὖν οἰ Ἰουδαῖοι τῶν βιωτικῶν ἀπαλλαγέντες πραγμάτων, τοῖς πνευματικοῖς οὐ προσεῖχον, σωφροσύνῃ καὶ ἐπιεικείᾳ καὶ ἀκροάσει θείων λογίων, ἀλλὰ τοὐναντίον ἐποίουν, γαστριζόμενοι, μεθύοντες, διαρρηγνύμενοι, τρυφῶντες...
61 Ibid., I, 1, PG 48, 963 : ...καὶ μέθην μεθυσθέντες σωφροσύνης γέμουσαν...
Cf. H. Lewy, « Sobria Ebrietas », Untersuchungen zur Geschichte der antiken Mystik, Töpelmann, 1929.
62 Cf. supra, n. 50.
63 H. Jeanmaire, Dionysos, histoire du culte de Bacchus, 1951, p. 241.
64 Jean Chrysostome, In Kalendas, 1, PG 48, 954.
65 Jean Chrysostome, Ad populum antiochenum, VI, 1, PG, 49, 82 : Τί γὰρ, εἰπέ μοι, γέγονε βλάβος ἀπὸ τῆς φροντίδος ταύτης, καὶ τῆς μερίμνης ; ὅτι σεμνότεροι γεγόναμεν καὶ ἐπιεικέστεροι ; ὅτι σπουδαιότεροι καὶ προσκτικώτεροι ; ὅτι μεθύοντα καὶ ᾄδοντα πορνικὰ ᾄσματα οὐδένα βλέπομεν ; [...]ὅτι γέλως ἄκαιρος καὶ αἰσχρὰ ῥήματα, καὶ διάχυσις ἅπασα ἀπελήλαται ;
66 Cf. supra, 1ère partie, ch. v, p. 89-90.
67 Cf. supra, 1ère partie, ch. v, p. 82-87.
68 Jean Chrysostome, De Sancta Pentecoste, II, 1, PG 50, 463 : Μεγάλα, ἀγαπητoί, καὶ πάντα λόγον ἀνθρώπινον ὑπερβαίνοντα τὰ σήμερον ἡμῖν δωρηθέντα παρὰ τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ χαρίσματα · διά τοι τοῦτο κοινῇ πάντες χαίρωμεν, καὶ σκιρτῶντες ἀνυμνήσωμεν τὸν ἡμέτερον Δεσπότην. Ἑορτὴ γὰρ ἡμῖν καὶ πανήγυρις ἡ σήμερον ἡμέρα. Ὥσπερ γὰρ ἐπὶ τῆς τῶν ὡρῶν καὶ τῶν τροπῶν ἐναλλαγῆς ἐτέρα τὴν ἑτέραν διαδέχεται, οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῆς ἐκκλησίας ἑορτὴ ἑορτὴν διαδεχομένη, οὕτως ἡμᾶς εἰς ἀλλήλας παραπέμπουσι. Πρῴρην μὲν οὖν ἑορτάσαμεν τὸν σταυρὸν, τὸ πάθος, τὴν ἀνάστασιν, μετὰ ταῦτα τὴν εἰς οὐρανὸν ἄνοδον τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.
69 Jean Chrysostome, De Sancta Pentecoste, I, 6, PG 50, 463 : εἴπομεν ὅτι ἑορτὴ διαπαντός ἐστι καὶ Πεντηκοστὴ, καὶ Πάσχα, καὶ Ἐπιφάνεια...
70 Jean Chrysostome, De Sancta Pentecoste, II, 1, PG 50, 463 : ...σήμερον δὲ λοιπὸν εἰς αὐτὸ τὸ τέλος ὑπηντήσαμεν τῶν ἀγαθῶν, εἰς αὐτὴν τὴν μητρόπολιν ἐφθάσαμεν τῶν ἑορτῶν...
71 P. Rentinck, La cura pastorale in Antiochia nel IV secolo, Rome, università gregoriana, coll. « Analecta Gregoriana », 178, 1970, p. 79 ; cf. supra, ch. viii, p. 156.
72 Jean Chrysostome, De Baptismo Christi, 2, PG 49, 365 : ...φέρε τι περὶ τῆς ἑορτῆς φιλοσοφήσωμεν. Πολλοὶ γὰρ τὰς μὲν ἑορτὰς ἄγουσι, καὶ τὰ ὁνόματα αὐτῶν ἴσασι, τὰς δὲ ὑποθέσεις, ὅθεν ἐτέχθησαν, ἀγνοοῦσιν. Ὅτι μὲν οὖν Ἐπιφάνεια ἡ παροῦσα λέγεται ἑορτὴ, δῆλόν ἐστι πᾶσι · τίς δέ ἐστιν ἡ ἐπιφάνεια αὕτη, καὶ πότερον μία τις ἐστιν ἢ δύο, τοῦτο οὐκ ἔτι ἴσασιν · ὅπερ ἐσχάτης αἰσχύνης ἂν εἴη καὶ πολλοῦ τοῦ καταγέλωτος, καθ’ ἕκαστον ἐνιαυτὸν τὴν ἕορτὴν ταύτην ἄγοντας, τὴν ὑπόθεσιν αὐτῆς ἀγνοεῖν. Πρῶτον μὲν οὖν ἀναγκαῖον εἰπεῖν πρὸς τὴν ὑμετέραν ἀγάπην, ὅτι οὐ μία τίς ἐστιν ἐπιφάνεια, ἀλλὰ δύο · μία μὲν ἡ παροῦσα αὕτη καὶ γενομένη, δευτέρα δὲ ἡ μέλλουσα καὶ κατὰ τὴν συντέλειαν ἐνδόξως γενησομένη [...].Ἀλλὰ τίνος ἕνεκεν οὐχί ἡ ἡμέρα καθ’ ἣν ἐτέχθη, ἀλλ’ ἡ ἡμέρα καθ’ ἣν ἐβαπτίσθη, ἐπιφάνεια λέγεται ; Αὕτη γάρ ἐστιν ἡ ἡμερα καθ’ ἥν ἐβαπτίσατο, καὶ τὴν τῶν ὑδάτων ἡγίασε φύσιν [...]. Τίνος οὖν ἕνεκεν αὕτη ἐπιφάνεια λέγεται ; Ἐπειδὴ οὐχ ὅτε ἐτέχθη, τότε πᾶσιν ἐγένετο κατάδηλος, ἀλλ’ ὅτε ἐβαπτίσατο · μέχρι γὰρ ταύτης ἠγνοεῖτο τῆς ἡμέρας τοῖς πολλοῖς.
73 DACL, s.u. « Épiphanie ». Les vigiles précédant la solennité et le rite de la bénédiction des eaux avaient été institués par la secte gnostique des Basilidiens.
74 Jean Chrysostome, De Baptismo Christi, 2, PG 49, 366 : Διά τοι τοῦτο καὶ ἐν μεσονυκτίῳ κατὰ τὴν ἑορτὴν ταύτην ἅπαντες ὑδρευσάμενοι οἴκαδε τὰ νάματα ἀποτίθενται, καὶ εἰς ἐνιαυτὸν ὁλόκληρον φυλάττουσιν, ἅτε δὴ σήμερον ἁγιασθέντων τῶν ὑδάτων · καὶ τὸ σημεῖον γίνεται ἐναργὲς οὐ διαφθειρομένης τῆς τῶν ὑδάτων ἐκείνων φύσεως τῷ μήκει τοῦ χρόνου, ἀλλ’ εἰς ἐνιαυτὸν ὁλόκληρον καὶ δύο καὶ τρία πολλάκις ἔτη τοῦ σήμερον ἀντληθέντος ὕδατος ἀκεραίου καὶ νεαροῦ μένοντος, καὶ μετὰ τοσοῦτον χρόνον τοῖς ἄρτι τῶν πηγῶν ἐξαρπασθεῖσιν ὑδάσιν ἀμιλλωμένου.
Cf. supra, Ire partie, ch. v, n. 86.
75 Jean Chrysostome, In diem natalem Domini nostri Iesu Christi, 1, PG 49, 351 : Ἐννόησον γὰρ ἡλίκον ἐστὶν, ἥλιον ἐκ τῶν οὐρανῶν καταβάντα, ἐπὶ γῆς τρέχοντα ὁρᾷν, καὶ τὰς ἐκτῖνας πᾶσιν ἀφιέντα ἐντεῦθεν. Εἰ δὲ ἐπὶ τοῦ αἰσθητοῦ φωστῆρος, τοῦτο συμβὰν πάντας ἐξέπληξεν ἂν τοὺς θεωμένους, σκόπει μοι καὶ λογίζου νῦν, ἡλίκον ἐστὶ τὸν τῆς δικαιοσύνης ἥλιον ἐκ τῆς ἡμετέρας σαρκὸς ἀφιέντα τὰς ἀκτῖνας ὁρᾷν, καὶ τὰς ψυχὰς ἡμῶν καταυγάζοντα. Πάλαι ταύτην ἐπεθύμουν ἐγὼ τὴν ἡμέραν ἰδεῖν, καὶ οὐχ ἁπλως ἰδεῖν, ἀλλὰ μετὰ πλήθους τοσούτου · καὶ διηνεκῶς ηὐχόμην οὕτως ἡμῖν πληρωθῆναι τὸ θέατρον, ὥσπερ ἔστι νῦν ὁρᾷν πεπληρωμένον. Τοῦτο τοίνυν ἐξέβη καὶ τέλος ἔλαβε. Καίτοι γε οὔπω δέκατόν ἐστιν ἔτος, ἐξ οὗ δήλη καὶ γνώριμος ἡμῖν αὕτη ἡ ἡμέρα γεγένηται · ἀλλ’ ὅμως, ὡς ἄνωθεν καὶ πρὸ πολλῶν ἡμῖν παραδοθεῖσα ἐτῶν, οὕτως ἤνθησε διὰ τῆς ὑμετέρας σπουδῆς. Ὅθεν οὐκ ἄν τις ἁμάρτοι καὶ νέαν αὐτὴν ὁμοῦ καὶ ἀρχαίαν προσειπών.
76 Ibid. : Καθάπερ γὰρ τὰ γενναῖα καὶ εὐγενῆ τῶν φυτῶν, [...] οὕτω καὶ αὕτη παρὰ μὲν τοῖς τὴν Ἑσπέραν οἰκοῦσιν ἄνωθεν γνωριζομένη, πρὸς ἡμᾶς δὲ κομισθεῖσα νῦν, καὶ οὐ πρὸ πολλῶν ἐτῶν, ἀθρόον οὕτως ἀνέδραμε, καὶ τοσοῦτον ἤνεγκε τὸν καρπὸν ὅσονπερ ἔστι νῦν ὁρᾷν, τῶν περιβόλων ἡμῖν πεπληρωμένων, καὶ τῆς ἐκκλησίας ἁπάσης στενοχωρουμένης τῷ πλήθει τῶν συνδραμόντων.
77 J. Lassus, Sanctuaires chrétiens en Syrie, 1947, p. 212.
78 Jean Chrysostome, In diem natalem D.N. Iesu Christi, 1, PG 49, 352 : Εὖ γὰρ οἶδα, ὅτι πολλοὶ ἔτι καὶ νῦν πρὸς ἀλλήλους ἀμφισβητοῦσιν, οἱ μὲν ἐγκαλοῦντες, οἱ δὲ ἀπολογούμενοι · καὶ πόλυς περὶ τῆς ἡμετέρας ταύτης πανταχοῦ γίνεται λόγος, τῶν μὲν αἰτιωμένων, ὅτι νέα τίς ἐστι καὶ πρόσφατος καὶ νῦν εἰσενήνεκται, τῶν δὲ ἀπολογουμένων, ὅτι παλαιὰ καὶ ἀρχαία ἐστὶ, τῶν προφητῶν ἤδη προειπόντων περὶ τῆς γεννήσεως αὐτοῦ, καὶ ἄνωθεν τοῖς ἀπὸ Θρᾴκης μέχρι Γαδείρων οἰκοῦσι κατάδηλος καὶ ἐπίσημος γέγονε. Φέρε οὖν, τὸν περὶ τούτων κινήσωμεν λόγον. Εἰ γὰρ ἀμφισβητουμένη τοσαύτης ἀπολαύει παρ’ ὑμῶν εὐνοίας, εἰ γένοιτο γνωριμωτέρα, εὔδηλον ὅτι πολλῷ πλείονος σπουδῆς ἀπολαύσεται, τῆς κατὰ τὴν διδασκαλίαν σαφηνείας πλείονα τὴν περὶ αὐτὴν διάθεσιν ἐργαζομένης ὑμῖν.
79 Jean Chrysostome, In diem natalem D.N. Iesu Christi, 5, PG 49, 358 : Τότε τοίνυν καὶ ἡ Ἐλισάβετ συνέλαβεν, ἡ γυνὴ Ζαχαρίου · καὶ περιέκρυβεν ἑαυτὴν μῆνας πέντε [...]. Εὔκαιρον οὖν δεῖξαι λοιπόν, ὅτι τὸν ἕκτον μῆνα ταύτης ἐχούσης ἐν τῇ κυήσει τοῦ Ἰωάννου, ἡ Μαρία λαμβάνει τῆς συλλήψεως τὰ εὐαγγέλια [...]. Εἰ τοίνυν μετὰ τὸν Γορπιαῖον μῆνα ἀρχὴν ἔλαβε συλλαμβάνειν ἡ Ἐλισάβετ, καθὼς ἀποδέδεικται, ἀριθμῆσαι ἐξ ἐκείνου δεῖ τοὺς μεταξὺ μῆνας ἕξ. Εἰσὶ τοίνυν οὗτοι οἱ μῆνες, Ὑπερβερεταῖος, Δῖος, Ἀπελλαῖος, Αὐδοναῖος, Περίτιος, Δύστρος. Μετὰ τοῦτον οὖν τὸν ἕκτον μῆνα ἀρχὴν ἡ Μαρία τῆς συλλήψεως ἔλαβεν · ὅθεν καὶ ἐννέα μῆνας ἀριθμοῦντες, εἰς τὸν παρόντα τοῦτον ἀπαντησόμεθα μῆνα.
80 Ibid., 6, PG 49, 358-359 : Ἐπειδὴ γὰρ πολλοὶ τῶν Ἑλλήνων ἀκούοντες, ὅτι Θεὸς ἐτέχθη ἐν σαρκί, καταγελῶσι διασύροντες καὶ πολλοὺς τῶν ἀφελεστέρν θορυβοῦσι καὶ ταράττουσιν · ἀναγκαῖον καὶ πρὸς ἐκείνους, καὶ πρὸς τοὺς ταραττομένους εἰπεῖν, ὥστε μὴ θορυβεῖσθαί ποτε, ὑπὸ ἀφρόνων ἀνθρώπων ἀναπειθομένους, μήτε ταράττεσθαι ἐκ τοῦ τῶν ἀπίστων γέλωτος [...]. Ὅπερ οὖν καὶ ἐπὶ τῶν Ἑλλήνων ἔστιν εἰπεῖν, ὅτι παίδων ἀνοητότερον σχεδὸν διακείμενοι, τὰ φρίκης ἄξια καὶ πολλοῦ θαύματος γέμοντα διασύρουσι, τὰ δὲ ἀληθῶς καταγέλαστα σεμνύνουσι καὶ περιστέλλουσιν. Ἀλλ’ ὅμως καὶ τὰ ἡμέτερα παρ’ ἐκείνοις γελώμενα ἐπὶ τῆς οἰκείας σεμνότητος μένει, οὐδὲν ἀπὸ τοῦ γέλωτος ἐκείνων εἰς τὴν ἑαυτῶν παραβλαπτόμενα δόξαν · καὶ τὰ αὐτῶν πανταχόθεν περιστελλόμενα τὴν οἰκείαν ἀσχημοσύνην ἐνδείκνυται. Πῶς γὰρ οὐκ ἐσχάτη παραπληξίας, αὐτοὺς μὲν εὐολίσθους ὑπάρχοντας εἰς λίθους καὶ ξύλα καὶ εὐτελῆ ξόανα τοὺς ἑαυτῶν εἰσάγοντας θεούς, καὶ καθάπερ ἐν δεσμωτηρίῳ τινὶ ἀποκλείοντας, μηδὲν αἰσχρὸν ἡγεῖσθαι μήτε ποιεῖν, μήτε λέγειν · ἡμῖν δὲ ἐγκαλεῖν λέγουσιν, ὅτι ναὸν ἑαυτῷ κατασκευάσας ὁ Θεὸς ζῶντα ἐκ Πνεύματος ἁγίου, δι’ αὐτοῦ τὴν οἰκουμένην ὠφέλησε ; Καὶ ποῖον ἔγκλημα τοῦτο ; Εἰ γὰρ αἰσχρόν, ἐν ἀνθρωπίνῳ σώματι Θεὸν οἰκῆσαι, πολλῷ μᾶλλον ἐν λίθῳ καὶ ξύλῳ, καὶ τοσοῦτον, ὅσον λίθος καὶ ξύλον ἀτιμότερον ἀνθρώπου, εἰ μὴ ἄρα καὶ τῶν ἀναισθήτων τούτων ὑλῶν εὐτελέστερον τὸ γένος ἡμῶν αὐτοῖς εἶναι δοκεῖ.
81 Jean Chrysostome, In diem natalem D.N. Iesu Christi, 6, PG 49, 359-360 : ...ἐκεῖνο δέ φαμεν, ὅτι ναὸν ἅγιον ἑαυτῷ κατασκευάσας ὁ Θεός, δι’ ἐκεῖνου τὴν τῶν οὐρανῶν πολιτείαν εἰς τὸν βίον εἰσήγαγε τὸν ἡμέτερον. Καὶ πῶς οὐκ ἂν εἴητε μυρίων θανάτων ἄξιοι, καὶ ὑπὲρ τῶν ἐγκλημάτων, ὧν ἧμῖν ἐγκαλεῖτε, καὶ ὑπὲρ τῶν ἀσεβημάτων, ὧν ἀσεβοῦντες οὐ παύεσθε ; Εἰ γὰρ ἀπρεπὲς Θεῷ, σῶμα οἰκῆσαι καθαρὸν καὶ ἄμωμον, ὡς ὑμεῖς λέγετε · πολὺ μᾶλλον ἀπρεπέστερον, τὸ τοῦ γόητος, τὸ τοῦ τυμβωρύχου, τὸ τοῦ λῃστοῦ, τὸ τοῦ πιθήκου, τὸ τοῦ κυνός, οὐκ αὐτὸ τὸ ἅγιον καὶ ἄμωμον καὶ ἐν δεξιᾷ τοῦ Πατρὸς νῦν καθεζόμενον. Ποία γὰρ ἂν βλάβη τῷ Θεῷ γένοιτ’ ἂν ἀπὸ τῆς οἰκονομίας ταύτης, ἢ ποία κηλίς ; Οὐχ ὁρᾶτε τουτονὶ τὸν ἥλιον, οὗ τὸ σῶμά ἐστιν αἰσθητὸν καὶ φθαρτὸν καὶ ἐπίκηρον, κἂν μυριάκις ἀποπνίγωνται Ἕλληνες καὶ Μανιχαῖοι ταῦτα ἀκούοντες ; Οὐχ οὗτος δὲ μόνον, ἀλλὰ καὶ γῆ, καὶ θάλασσα, καὶ πᾶσα ἀπλῶς ἡ ὁρωμένη κτίσις, τῇ ματαιότητι ὑποτέτακται.
Cf. supra, ch. viii, n. 111.
82 Jean Chrysostome, De cruce et latrone, I, 1, PG 49, 399 : Σήμερον ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς ἐν σταυρῷ, καὶ ἡμεῖς ἑορτὴν ἄγομεν, ἵνα μάθῃς ὅτι ὁ σταυρὸς ἑορτὴ καὶ πανήγυρις πνευματική. Πρότερον μὲν γὰρ ὁ σταυρὸς ὄνομα καταδίκης ἦν, νυνὶ. δὲ πρᾶγμα τιμῆς γέγονε · πρότερον σύμβολον κατακρίσεως, νυνὶ δὲ ὑπόθεσις σωτηρίας.
83 Jean Chrysostome, De cruce et latrone, II, 1, PG 49, 407 : Ἑορτὴν ἄγομεν σήμερον καὶ πανήγυριν, ἀγαπητοί · ὁ γὰρ Δεσπότης ὑ ἡμέτερος ἐπὶ τοῦ σταυροῦ τυγχάνει τοῖς ἥλοις πεπαρμένoς. Καὶ μὴ ξενισθῇς, εἰ τοῦ πράγματος σκυθρωποῦ τυγχάνοντος ἡμεῖς ἑορτάζομεν · τοιαῦτα γὰρ ἅπαντα τὰ πνευματικά, ἀπεναντία τῇ συνηθείᾳ τῇ ἀνθρωπίνῃ ἐστί [...]. Σταυρὸς τὸ κεφάλαιον τῆς σωτηρίας · σταυρὸς ἡ τῶν μυρίων ἀγαθῶν ὑπόθεσις.
84 Cf. supra, 2e partie, ch. vii, n. 118-120.
85 Jean Chrysostome, Adu. ebriosos, 3, PG 50, 436 : Ταύτην μεθύωμεν τὴν μέθην · ἐκείνης δὲ ἀπεχώμεθα, ἵνα μὴ καταισχύνωμεν τὴν παροῦσαν ἑορτήν · ἑορτὴ γὰρ ἡ παροῦσα οὐχὶ τῆς γῆς μόνον, ἀλλὰ καὶ τοῦ οὐρανοῦ. Σήμερον ἐν τῇ γῇ χαρά, σήμερον ἐν οὐρανῷ χαρά...
86 P. Rentinck, La cura pastorale in Antiochia nel IV secolo, 1970, p. 29-30.
87 Ibid.
88 Ibid., p. 45-46.
89 Jean Chrysostome, Adu. ebriosos, 4, PG 50, 439 : ...καὶ οἱ τὴν τοῦ βαπτίσματος δὲ νῦν ἑσπέραν καταξιωθέντες, τὰ καλὰ ταῦτα ἀρνία. Πρὸ τῆς χθὲς ὁ Χριστὸς ἐσταυρωθή, ἀλλ’ ἀνέστη τῇ παρελθούσῃ νυκτί · καὶ οὗτοι πρὸ τῆς χθὲς ὑπὸ τῆς ἁμαρτίας κατείχοντο, ἀλλὰ συνανέστησαν...
90 P. Rentinck, La cura pastorale in Antiochia nel IV secolo, 1970, p. 47-51.
91 Ibid., p. 77.
92 Jean Chrysostome, Adu. ebriosos, 5, PG 50, 440 : Διὰ τοῦτο συνεχοῦς ἀπολαύετε διδασκαλίας καθ’ ἡμέραν · διὰ τοῦτο ἑπτὰ ἡμέρας ἐφεξῆς σύναξιν ἐπιτελοῦμεν, τὴν πνευματικὴν ὑμῖν παρατιθέμενοι τράπεζαν, ποιοῦντες ὑμᾶς ἀπολαύειν θείων λογίων, ἀλείφοντες ὑμᾶς καθ’ ἑκάστην ἡμέραν, καθοπλίζοντες ὑμᾶς κατὰ τοῦ διαβόλου...
93 Jean Chrysostome, De Sancta Pentecoste, I, 3, PG 50, 457 : Καὶ γὰρ εἰ μὴ Πνεῦμα ἅγιόν ἐστιν ἐν ἡμῖν, πῶς ἂν οὗτοι οἱ κατὰ τὴν ἱερὰν νύκτα ταύτην φωτισθέντες τῶν ἁμαρτιῶν ἀπηλλάγησαν ; οὐδὲ γὰρ ἔστιν ἁμαρτημάτων ἀπαλλαγῆναι ἄνευ τῆς τοῦ Πνεύματος ἐνεργείας.
94 J. Obermann, « The sepulchre of the Maccabean Martyrs », p. 250-251.
95 Cf. supra, 2e partie, ch. vi, n. 25-33.
96 Cf. supra, 2e partie, ch. vi, n. 23.
97 Ibid.
98 La transformation de la synagogue d’Antioche contenant les tombeaux des Maccabées en église chrétienne date peut-être de 388. Cette date correspond à la destruction de la synagogue de Callinicum, à une montée de l’antijudaïsme en Orient alors que Théodose devait affronter l’usurpation de Maxime en Occident et ménager les susceptibilités et l’indépendance du clergé occidental, comme le montre la réaction d’Ambroise de Milan, qui n’hésite pas à s’opposer à la décision de Théodose concernant la reconstruction de la synagogue de Callinicum aux frais des chrétiens qui l’avait détruite. De plus, à Antioche, l’année 388 voit la mort de Paulin et la consolidation de l’autorité de Flavien, après la sédition des Statues (cf. ch. ix). Le renforcement de l’autorité de Flavien, la surenchère nicéenne, antijudaïque ont peut-être conduit, à cette date, à la confiscation de la synagogue d’Antioche, qui permettait aux méléciens de mettre la main sur les précieuses reliques.
99 J. Obermann, « The Sepulchre of the Maccabean martyrs », p. 250.
100 Cf. supra, n. 10-11.
101 Jean Chrysostome, De sanctis martyribus, 1, PG 50, 646 : Ἀλλ’ ὅπερ ἔφην ἀρχόμενος, χθὲς μαρτύρων ἡμέρα, καὶ σήμερον μαρτύρων ἡμέρα, οὐχὶ τῶν παρ’ ἡμῖν, ἀλλὰ τῶν ἐν τῇ χώρᾳ · μᾶλλον δὲ κἀκεῖνοι παρ’ ἡμῖν. Πόλις μὲν γὰρ καὶ χώρα ἐν τοῖς βιωτικοῖς πράγμασιν ἀλλήλων διεστήκασι, κατὰ δὲ τὸν τῆς εὐσεβείας λόγον κοινωνοῦσι καὶ ἥνωνται. Μὴ γάρ μοι τὴν βάρβαρον αὐτῶν φωνὴν ἴδῃς, ἀλλὰ τὴν φιλοσοφοῦσαν αὐτῶν διάνοιαν. Τί γάρ μοι ὄφελος τῆς ὁμοφωνίας, ὅταν τὰ τῆς γνώμης ᾖ διῃρημένα ; τί δέ μοι βλάβος τῆς ἑτεροφωνίας, ὅταν τὰ τῆς πίστεως ᾖ συνημμένα ; Κατὰ τὸν λόγον τοῦτον οὐδὲν οὔτε χώρα πόλεως εὐτελεστέρα · ἐν γὰρ τῷ κεφαλαίῳ τῶν ἀγαθῶν τὴν ἰσοτιμίαν ἔχουσι. Διὰ τοῦτο καὶ ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς οὐχὶ ταῖς πόλεσι μὲν ἐνδιέτριβε, τὰς δὲ χώρας ἡφίει κενὰς καὶ ἐρήμους, ἀλλὰ διεπορεύετο κατὰ πόλεις καὶ κώμας, κηρύσσων τὸ εὐαγγέλιον καὶ θεραπεύων πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν. Τοῦτον καὶ ὁ κοινὸς ἡμῶν ποιμὴν καὶ διδάσκαλος μιμησάμενος, ἀφῆκεν ἡμᾶς καò πρὸς ἐκείνούς ἔδραμε · μᾶλλον δὲ οὐκ ἀφῆκεν ἡμᾶς πρὸς ἐκείνους ἀπελθών · πρὸς γὰρ τοὺς ἀδελφοὺς τοὺς ἡμετέρους ἀπῆλθε. Καὶ καθάπερ τῆς ἑορτῆς τῶν Μακκαβαίων ἐπιτελουμένης, πᾶσα ἡ χώρα εἰς τὴν πόλιν ἐξεχύθη · οὕτω τῆς ἑορτῆς τῶν ἐκεῖ μαρτύρων ἀγομένης, νῦν τὴν πόλιν ἅπασαν πρὸς ἐκείνους μεταστῆναι ἐχρῆν. Διὰ γὰρ τοῦτο οὐκ ἐν πόλεσι μόνον κατεφύτευσε μάρτυρας ὁ Θεός, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῆς χώρας αὐτῆς, ἵνα ἐκ τῆς τῶν ἑορτῶν ὑποθέσεως πρόφασιν ἔχωμεν ἀναγκαίαν τῆς πρὸς ἀλλήλους ἐπιμιξίας, καὶ πλείους ἐπὶ τῆς χώρας ἢ ἐπὶ τῆς πόλεως. Τῷ γὰρ ὑστεροῦντι τὴν περισσοτέραν τιμὴν ἔδωκεν ὁ Θεός · ἀσθενέστερον γάρ ἐστιν ἐκεῖνο τὸ μέρος · διὰ τοῦτο πλείονος ἀπήλαυσε τῆς θεραπείας. Οἱ μὲν γὰρ τὰς πόλεις οἰκοῦντες συνεχοῦς ἀπολαύουσι διδασκαλίας, οἱ δὲ ἐν ἀγροικίᾳ ζῶντες, οὐ τοσαύτης μετέχουσιν ἀφθονίας. Τὴν πενίαν τοίνυν τῆν διδασκόντων ἐν τῇ δαψιλείᾳ τῶν μαρτύρων παραμυθούμενος ὁ Θεὸς, ὠκονόμησε πλείους παρ’ ἐκείνοις ταφῆναι μάρτυρας. Οὐκ ἀκούουσι διδασκάλων γλώττης ἐκεῖνοι διηνεκῶς, ἀλλὰ μαρτύρων φωνῆς ἀπὸ τοῦ τάφου διαλεγομένης αὐτοῖς καὶ μείζονα ἰσχὺν ἐχούσης.
102 Cf. infra, ch. x, n. 56-60.
103 Jean Chrysostome, De cœmeterio et de cruce, PG 49, 393 : Πολλάκις ἐζήτησα πρὸς ἐμαυτὸν, τίνος ἑνεκεν οἱ πατέρες ἡμῶν τοὺς οἴκους τοὺς εὐκτηρίους τoὺς ἐν ταῖς πόλεσι παραδραμόντες, ἔξω τῆς πόλεως ἡμᾶς σήμερον καὶ ἐνταῦθα ἐκκλησιάζειν ἐνομοθέτωσαν · οὐ γὰρ ἁπλῶς, οὐδὲ εἰκῆ μοι δοκοῦσι τοῦτο πεποιηκέναι. Διὸ καὶ τὴν αἰτίαν ἐζήτησα, καὶ εὗρον τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι δικαίαν οὖσαν καὶ εὔλογον, καὶ τῇ παρούσῃ πρέπουσαν ἑορτῇ. Τίς οὖν ἐστιν ἡ αἰτία ; Σταυροῦ μνείαν ἐπιτελοῦμεν · ὁ δὲ σταυρωθεὶς ἔξω τῆς πόλεως ἐσταυρώθη · διὰ τοῦτο ἔξω τῆς πόλεως ἡμῦς ἤγαγον.
104 Jean Chrysostome, De cœmeterio et de cruce, PG 49, 393 : Tίνος οὖν ἕνεκεν ἐνταῦθα, καὶ οὐκ ἐν ἄλλῳ μαρτυρίῳ συνάγεσθαι ἡμᾶς ἐκέλευσαν οἱ πατέρες ; Ὅτι ἐνταῦθα τῶν νεκρῶν κεῖται πλῆθος. Ἐπεὶ οὖν σήμερον Ἰησοῦς πρὸς τoὺς νεκροὺς κατέβη, διὰ τοῦτο ἐνταῦθα συλλεγόμεθα. Διὰ τοῦτο καὶ αὐτὸς ὁ τόπος κοιμήτηριον ὠνόμασται, ἵνα μάθῃς ὅτι οἱ τετελευτηκότες καὶ ἐνταῦθα κείμενοι οὐ τεθνήκασιν, ἀλλὰ κοιμῶνται καὶ καθεύδουσι.
105 Jean Chrysostome, De proditione Iudœ, PG 50, 715-716 : Nῦν Δάφνη τερπνὴ καὶ θεοφιλὴς, οὐ μόνον διειδέστατα βλύζουσα νάματα, οὐ κόμας δένδρων χαριεστάτας ἐκτρέφουσα, ἀλλὰ προσλαβοῦσα ξένον φυτὸν τὸν σταυρὸν · νῦν σώφρων ἀληθῶς πηγὴ καὶ τῷ Πυθίῳ δαίμονι φοβερά. Οὐκ ἔτι ποσὶν ἀνδρῶν ἀσεβῶν ἀναπεταννῦσα τὸ ἔδαφος, ἀλλ’ ὑμῖν τοῖς εὐσεβέσι παρέχουσα τὸ ἄλσος, εἰκόνα ποθουμένου χωρίου ἐκείνου, τοῦ κήπου φημί, ἐν ᾧ τοῦ Σωτῆρος ἡ προδοσία τετόλμηται, καὶ τῆς σωτηρίας τῆς ἡμετέρας ἐφυτεύθη τὰ πράγματα.
106 Lc XXIV, 53-58. Il y est dit que Jésus-Christ est emporté au ciel, à Béthanie, sur le versant oriental du Mont des Oliviers.
107 Jean Chrysostome, In Ascensionem, 2, PG 52, 775 : Ἐπειδὴ δὲ θελήσαντες ἀνελθεῖν εἰς τὸ ὄρος τῶν ἐλαιῶν, ἐνεποδίσθημεν, ὡς οἶδεν ὁ Χριστός, προθέμενοι μὲν, κωλυθέντες δὲ διὰ τὴν ἀκαταστασίαν τοῦ ἀέρος καὶ τὸ συνεχὲς τοῦ πλήθους (ἐγὼ δὲ ταῦτα, ἵνα πᾶσαν ὑπόληψιν λύσω τῶν μάτην ἐγκαλεῖν βουλομένων), ἐπειδήπερ πρὸς τὸ πλῆθος ἰδόντες τῶν εἰρημένων, ταχέως συνεστείλαμεν τὸν λόγον, ἵνα μὴ τῷ πλήθει τῶν λεγομένων καταχώσωμεν ὑμῶν τὴν μνήμην, σήμερον ἀποδίδομεν τὴν ὀφειλήν. Καὶ γὰρ ὁ νόμος ἐπέτρεπεν τὸν μὴ ποιήσαντα τῷ πρώτῳ μηνὶ τὸ πάσχα, τῷ δευτέρῳ μηνὶ τὴν ὀφειλὴν ἀποδιδόναι. Δεῖ δὲ ὑμᾶς εἰδέναι ὅτι Θεοῦ λόγος οὐ χρόνοις, οὐχ ἡμέραις περιγράφεται, ἀλλὰ κατὰ πᾶσαν ἡμέραν δέχεται κήρυγμα καὶ σταυροῦ, καὶ πάθους, καὶ ἀναστάσεως, καὶ ἀναλήψεως, καὶ δευτέρας παρουσίας.
108 Cette homélie est peut-être apocryphe, mais le passage qui concerne le Mont des Oliviers, rapproché de la précédente citation, semble pouvoir s’appliquer à Daphné.
109 Cf. supra, Ière partie, ch. ii, n. 141-142.
110 Jean Chrysostome, De Baptismo Christi, 4, PG 49, 370-372 : τὸ γοῦν φανερῶς ἁμαρτανόμενον παρὰ πάντων πειρασόμεθα διορθῶσαι τήμερον. Τί οὖν ἐστι τοῦτο τὸ ἁμάρτημα ; Τὸ μὴ μετὰ φρίκης προσιέναι, ἀλλὰ λακτίζοντας, τύπτοντας, θυμοῦ γέμοντας, βοῶντας, λοιδοροῦντας, τοὺς πλησίον ὠθοῦντας, ταραχῆς ἐμπεπλησμένους. Ταῦτα καὶ πολλάκις εἶπον, καὶ λέγων οὐ παύσομαι. Οὐχ ὁρᾶτε ἐπὶ τῶν Ὀλυμπίων ἀγώνων, ὅταν ἀγωνοθέτης διὰ τῆς ἀγορᾶς βαδίζῃ, στέφανον ἐπὶ τῆς κεφαλῆς ἔχων, στολὴν ἀναβεβλημένος, ῥάβδον ἐν τῇ χειρὶ κατέχων, ὅση ἡ εὐταξία, τοῦ κήρυκος βοῶντος ἡσυχίαν εἶναι μετ’ εὐκοσμίας ; Πῶς οὖν οὐκ ἄτοπον, ἔνθα μὲν ὁ διάβολος πομπεύει, τοσαύτην εἶναι τὴν ἡσυχίαν, ἔνθα δὲ ὁ Χριστὸς πρὸς ἑαυτὸν καλεῖ, πολὺν εἶναι τὸν θόρυβον ; Ἐν ἀγορᾶ ἡσυχία, καὶ ἐν ἐκκλησίᾳ κραυγή ; ἐν πελάγει γαλήνη, καὶ ἐν λιμένι κύματα ; Τί θορυβῇ, εἰπέ μοι, ἄνθρωπε ; τί δὲ ἐπείγῃ ; πραγμάτων ἀνάγκη σε καλεῖ πάντως ; ὅλως γὰρ οἶδας ὅτι πράγματα ἔχεις κατὰ τὴν ὥραν ἐκείνην ; [...] Βούλεσθε εἴπω πόθεν ὁ θόρυβος καὶ ἡ κραυγὴ γίνεται ; Ὅτι οὐ διαπαντὸς ὑμῖν τὰς θύρας ἀποκλείομεν, ἀλλὰ συγχωροῦμεν πρὸ τῆς ἐσχάτης εὐχαριστίας ἀποπηδᾷν καὶ ἀναχωρεῖν οἴκαδε · ὃ καὶ αὐτὸ πολλῆς ἂν εἴη καταφρονήσεως. Τί ποιεῖς, ἄνθρωπε ; Τοῦ Χριστοῦ παρόντος, τῶν ἀγγέλων παρεστώτων, τῆς φρικτῆς ταύτης τραπέζης προκειμένης, τῶν ἀδελφῶν σου μυσταγωγουμένων ἔτι, αὐτὸς καταλιπὼν ἀποπηδᾷς ; [...] Βούλεσθε εἵπω τίνος ἔργον ποιοῦσιν οἱ πρὸ τῆς συμπληρώσεως ἀναχωροῦντες, καὶ τὰς εὐχαριστηρίους ᾠδὰς οὐκ ἐπιφέροντες τῷ τέλει τῆς τραπέζης ; Τάχα φορτικόν ἐστι τὸ μέλλον ῥηθήσεσθαι, ἀλλ’ ὅμως ἀναγκαῖον λεχθῆναι διὰ τὴν τῶν πολλῶν ῥᾳθυμίαν. Ὅτε ἐκοινώνησε τὸ ἔσχατον δεῖπνον ὁ Ἰούδας τὸ κατὰ τὴν τελευταίαν νύκτα ἐκείνην, τῶν ἄλλων ἁπάντων ἀνακειμένων, αὐτὸς προπηδήσας ἐξέβη. Ἐκεῖνον τοίνυν μιμοῦνται καὶ οὗτοι, οἱ πρὸ τῆς ἐσχάτης ἀποπηδῶντες εὐχαριστίας. Ἐκεῖνος γὰρ εἰ μὴ ἐξῆλθεν, οὐκ ἂν ἐγένετο προδότης · εἰ μὴ κατέλιπε τοὺς συμμαθητάς, οὐκ ἂν ἀπώλετο [...]. Διὰ δὴ τοῦτο ἐκεῖνος μὲν μετὰ Ἰουδαίων, οὗτοι δὲ μετὰ τοῦ Δεσπότου ὑμνήσαντες ἐξῆλθον. Ὁρᾷς ὅτι ἡ ἐσχάτη μετὰ τὴν θυσίαν εὐχὴ κατ’ ἐκεῖνον γίνεται τὸν τύπον ; Καὶ νῦν, ἀγαπητοί, ταῦτα ἐννοῶμεν, ταῦτα λογιζώμεθα, φοβούμενοι τὸ κείμενον ἐπὶ τούτῳ κρῖμα [...]. Ταῦτα λέγω, οὐχ ἵνα ἐπαινῆτε μόνον, οὐδ’ ἵνα θορυβῆτε καὶ κράζητε, ἀλλ’ ἵνα ἐπὶ τοῦ καιροῦ τούτων μεμνημένοι τῶν ῥημάτων, τὴν προσήκουσαν εὐταξίαν ἐπιδείξησθε [...]. Μετὰ πολλῆς τοίνυν τῆς σιγῆς, μετὰ πολλῆς τῆς εὐταξίας, μετὰ τῆς προσηκούσης εὐλαβείας, τῆς ἱερᾶς ταύτης ἀπτώμεθα θυσίας, ἵνα εἰς πλείονα τὴν εὔνοιαν τὸν Θεὸν ἐπισπασώμεθα, καὶ τὴν ψυχὴν ἐκκαθάρωμεν καὶ τῶν αἰωνίων ἐπιτύχωμεν ἀγαθῶν...
111 H.-I. Marrou, Décadence romaine ou antiquité tardive ?, 1977, p. 109-110.
112 Cf. supra, 1ère partie, ch. iii, n. 147.
113 Jean Chrysostome, De Baptismo Christi, 4, PG 49, 372 : Μυστήρια καὶ λέγεται, καὶ ἔστιν · ἔνθα δὲ μυστήρια, πολλὴ σιγή.
114 Cf. supra 1ère partie, ch. v, n. 101-102.
115 H. Jeanmaire, Dionysos, histoire du culte de Bacchus, 1951, p. 233.
116 Ibid., p. 241. Dionysos est également Bromios, le Grand Crieur, Celui qui gronde.
117 Jean Chrysostome, In Sanctum Pascha, 5, PG 52, 772 : Καὶ τὸν ἄτακτον δὲ γέλωτα πάντη ἐκκλίνειν δεῖ, καὶ τὸ βάδισμα ἤρεμον ἔχειν καὶ ἡσύχιον, καὶ τὴν στολὴν κατεσταλμένην, καὶ διὰ πάντων ἁπαξαπλῶς ῥυθμίζεσθαι προσήκει τὸν ἀπογραψάμενον εἰς τὸ τῆς ἀρετῆς στάδιον · ἡ γὰρ τῶν μελῶν τῶν ἔξωθεν εὐταξία εἰκών τίς ἐστι τῆς ἐν τῇ ψυχῇ καταστάσεως.
L’expression « stade de la vertu » renvoie peut-être à l’amphithéâtre où les martyrs furent exposés aux bêtes, au cours des uenationes.
118 Cf. infra, ch. x, p. 202, 208, 214.
119 Jean Chrysostome, De cœmeterio et de cruce, PG 49, 397-398 : ἡμεῖς δὲ oὐ τάφῳ μέλλοντες παρίστασθαι κενῷ, ἀλλ’ αὐτῇ τῇ τραπέζῃ τῇ τὸν ἀμνὸν ἐχούσῃ, μετὰ θορύβου καὶ ταραχῆς πρόσιμεν · Καὶ τίς ἡμῖν ἔσται συγγνώμη λοιπόν ; Οὐχ ἁπλῶς ταῦτα λέγω, ἀλλ’ ἐπειδὴ πολλοὺς ὁρῶ κατὰ τὴν ἑσπέραν ταύτην θορυβοῦντας, βοῶντας, ἐπικειμένoυς ἀλλήλοις, πηδῶντας, λοιδορουμένους, καὶ μᾶλλον ἑαυτοῖς κόλασιν ἢ σωτηρίαν προξενοῦντας · τούτου χάριν τὴν ὑπὲρ τούτων ποιοῦμαι παραίνεσιν. Τί ποιεῖς, ἄνθρωπε ; ὅταν ἑστήκῃ πρὸ τῆς τραπέζης ὁ ἱερεὺς, τὰς χεῖρας ἀνατείνων εἰς τὸν οὐρανόν, καλῶν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τοῦ παραγενέσθαι καὶ ἅψασθαι τῶν προκειμένων, πολλὴ ἡσυχία, πολλὴ σιγή · ὅταν διδῷ τὴν χάριν τὸ Πνεῦμα, ὅταν κατέλθῃ, ὅταν ἅψηται τῶν προκειμένων, ὅταν ἴδῃς τὸ πρόβατον ἐσφαγιασμένον καὶ ἀπηρτισμένον, τότε θόρυβον, τότε ταραχήν, τότε φιλονεικίαν, τότε λοιδορίαν ἐπεισάγεις ; καὶ πῶς δυνήσῃ τῆς θυσίας ἀπολαῦσαι ταύτης, μετὰ τοσαύτης ταραχῆς τῇ τραπέζῃ προσιὼν ταύτῃ ; Οὐκ ἀρκεῖ ἡμῖν ὅτι μετὰ ἁμαρτημάτων προσερχόμεθα, ἀλλὰ καὶ αὐτὸν τὸν καιρὸν τῆς προσόδου ἐκτὸς γενέσθαι πλημμελημάτων οὐκ ἀνεχόμεθα ; Ὅταν γὰρ φιλονεικῶμεν, ὅταν θορυβώμεθα, ὅταν ἀλλήλους δάκνωμεν, πῶς ἔξω ἁμαρτημάτων ἐσόμεθα ; Τί σπεύδεις, εἰπέ μοι ; τίνος ἓνεκεν ἐπείγῃ τὸ πρόβατον ὁρῶν ἐσφαγιασμένον ; εἰ γὰρ διὰ πάσης τῆς νυκτὸς ᾖν πρὸς τὴν θυσίαν αὐτὴν ὁρᾷν, εἶχε κόρον, εἰπέ μοι, τὸ πρᾶγμα ; Ὅλην τὴν ἡμέραν ἐκαρτέρησας, τὸ πλέον τῆς νυκτὸς διήγαγες, καὶ τοσοῦτον κάματον ἐν βραχείᾳ καιροῦ ῥοπῇ προδίδως καὶ ἀπολλύεις ; Ἐννόησον τί ποτέ ἐστι τὸ προκείμενον, καὶ πόθεν ἔλαβε τὴν αἰτὶαν · ἐσφάγε διὰ σέ, καὶ σὺ ἐγκαταλιμπάνεις αὐτὸν ἐσφαγιασμένον ὁρῶν.
120 Jean Chrysostome, De beato Philogonio, 4, PG 48, 755 : Νῦν δὲ εἰς τοσοῦτο ἀνοίας καὶ καταφρονήσεως πολλοὶ τῶν πιστῶν ἐληλάκασιν, ὡς καὶ μυρίων γέμοντες κακῶν, καὶ μηδεμίαν ὅλως ἑαυτῶν ἐπιμέλειαν ποιούμενοι, ἁπλῶς καὶ ὡς ἔτυχεν ἐν ταῖς ἑορταῖς τῇ τραπέζῃ ταύτῃ προσέρχονται, οὐκ εἰδότες ὅτι καιρὸς κοινωνίας οὐχ ἑορτὴ καὶ πανήγυρις, ἀλλὰ συνειδὸς καθαρὸν καὶ βίος ἐγκλημάτων ἀπηλλαγμένος. Καὶ καθάπερ τὸν οὐδὲν ἑαυτῷ συνειδότα φαῦλον καθ’ ἐκάστην δεῖ προσιέναι τὴν ἡμέραν, οὕτω τὸν ἐν ἁμαρτήμασι προκατειλημμένον καὶ μὴ μετανοοῦντα οὐδὲ ἐν ἑορτῇ προσιέναι ἀσφαλές.
121 Constitutions apostoliques, VIII, 6, 3 - 9, 11, SC 336, p. 153-167 ; J. Daniélou, introd. à Jean Chrysostome, Sur l’incompréhensibilité de Dieu, SC 28bis, p. 51.
122 Jean Chrysostome, De Lazaro concio, VII, 1, PG 48, 1 045 : οὐδὲ γὰρ ἐπαυσάμεθα συνεχῶς ὑμᾶς ὑπομιμνήσκοντες τοῦ φοβεροῦ δικαστηρίου καὶ τῶν εὐθυνῶν τῶν ἀπαραιτήτων, καὶ τοῦ πυρὸς ἐκείνου τοῦ ἀσβέστου, καὶ τοῦ σκώληκος τοῦ ἀτελευτήτου, τινὲς τῶν ταῦτα ἀκουόντων (οὐδὲ γὰρ κατὰ πάντων ἐκφέρω τὴν ψῆφον, μὴ γένοιτο), πάντων τούτων ἐπιλαθόμενοι, πάλιν ἐπὶ τὴν σατανικὴν θεωρίαν τῆς ἱπποδρομίας ἑαυτοὺς ἐκδεδώκασι, ποίᾳ λοιπὸν προσδοκίᾳ τῶν αὐτῶν ἁψόμεθα πόνων, καὶ τὴν διδασκαλίαν αὐτοῖς ταύτην τὴν πνευματικὴν παραθήσομεν, ὁρῶντες μηδὲν πλέον αὐτοὺς ἐντεῦθεν καρπουμένους, ἀλλ’ ἁπλῶς συνηθείᾳ τινὶ κατακολουθοῦντας, καὶ κροτοῦντας μὲν τὰ παρ’ ἡμῶν λεγόμενα καὶ δεικνύντας ἡμῖν ὡς μεθ’ ἡδονῆς δέχονται τοὺς ἡμετέρους λόγους, καὶ μετὰ τοῦτο πάλιν ἐπὶ τὸν ἱππόδρομον τρέχοντας, καὶ μείζονας τοὺς κρότους ἐπὶ τοὺς ἡνιόχους ἐπιδεικνυμένους καὶ ἀκάθεκτον τὴν μανίαν, καὶ μετὰ πολλοῦ τοῦ τόνου συντρέχοντας, καὶ πρὸς ἀλλήλους πολλάκις διαπληκτιζομένους καὶ λέγοντας, ὅτι ὁ μὲν τῶν ἵππων oὐ καλῶς ἔδραμεν, ὁ δὲ ὑποσκελισθεὶς κατέπεσεν, καὶ ὁ μὲν τούτῳ τῷ ἡνιόχῳ ἑαυτὸν προσνέμει, ὁ δὲ τῷ ἑτέρῳ · καὶ οὐδαμοῦ ἔννοια οὐδὲ ὑπόμνησις τῶν ἡμετέρων λόγων, οὐδὲ τῶν πνευματικῶν καὶ φρικτῶν μυστηρίων τῶν ἐνταῦθα τελουμένων, ἀλλὰ καθάπερ αἰχμάλωτοι γενόμενοι ὑπὸ τῶν τοῦ διαβόλου παγίδων, ἐκεῖ διημερεύουσι, τῇ σατανικῇ θεωρίᾳ ἑαυτοὺς ἐκδεδωκότες, καὶ εἰς αἰσχύνην προκείμενοι καὶ Ἰουδαίοις καὶ Ἕλλησι καὶ τοῖς τὰ ἡμέτερα διασύρειν βουλομένοις ;
123 Jean Chrysostome, Sur l’incompréhensibilité de Dieu, SC 28bis. Dans l’introduction de cette édition, J. Daniélou a étudié la distribution du vocabulaire exprimant la terreur sacrée (p. 30-40). Il fait bien apparaître que le mot qui exprime la crainte sacrée à son degré le plus élevé est φρίκη. Selon lui, le sens le plus ordinaire de ce mot est liturgique ; il décrit « l’essence du sentiment religieux, tel qu’il s’exprime en particulier dans sa forme humaine la plus haute, la liturgie chrétienne de l’Eucharistie ».
124 Cf. supra, 2e partie, ch. vii, n. 123.
125 J. Daniélou, in Jean Chrysostome, Sur l’incompréhensibilité de Dieu, SC 28bis, p. 30-40 : « Ce trouble qui enlève à l’homme le contrôle de lui-même, Chrysostome le désigne du terme général d’ἔκπληξις, stupeur [...]. Mais cette stupeur peut prendre des formes diverses suivant l’aspect sous lequel l’excès de l’existence divine se manifeste à l’âme. Elle peut être d’abord θάμβος [...]. Chez Chrysostome, ce mot est employé dans le sens classique. Il désigne, dans les deux cas, le phénomène psychologique d’une stupeur allant jusqu’à l’évanouissement, sous l’effet d’une vision qui jette le désarroi dans l’âme [...]. Du θάμβος, il faut rapprocher l’ἀγωνία. C’est l’angoisse de l’âme anxieuse dans l’appréhension d’un effort excessif et en particulier d’une lutte à soutenir [...]. Nous rencontrons un aspect différent de ἔκπληξις avec ἰλιγγιᾶν, avoir le vertige. Au sens propre, le mot désigne l’angoisse physique provoquée par la vue d’un abîme béant. Il est repris par la langue religieuse pour exprimer l’angoisse devant l’abîme de la grandeur divine [...]. Un autre groupe important désigne la “crainte de Dieu”, cette crainte qui est le sentiment religieux par excellence [...]. Le mot le plus ordinaire ici est φόβος [...]. Une seconde expression, caractéristique aussi de la langue religieuse est τρόμος, le “tremblement” de Kierkegaard. »
126 Jean Chrysostome, In diem natalem D.N. Iesu Christi, 7, PG 49, 360-362 : Μὴ τοίνυν γενώμεθα ἀγνώμονες περὶ τὸν εὐεργέτην, ἀλλὰ τὰ κατὰ δύναμιν ἅπαντες ἅπαντα εἰσενέγκωμεν, πίστιν, ἐλπίδα, ἀγάπην, σωφροσύνην, ἐλεημοσύνην, φιλοξενίαν. Καὶ ὃ πρώην ὑμᾶς παρεκάλεσα, τοῦτο καὶ νῦν, καὶ ἀεὶ παρακαλῶν οὐ παύσομαι. Τί δὲ τοῦτο ἐστι ; Μέλλοντες προσιέναι τῇ φρικτῇ καὶ θείᾳ ταύτῃ τραπέζῃ καὶ ἱερᾷ μυσταγωγίᾳ, μετὰ φόβου καὶ τρόμου τοῦτο ποιεῖτε, μετὰ καθαροῦ συνειδότος, μετὰ νηστείας καὶ προσευχῆς, μὴ θορυβοῦντες, μηδὲ λακτίζοντες, μηδὲ ὠθοῦτες τοὺς πλησίον · ἐσχάτης γὰρ τοῦτο παρανοίας καὶ καταφρονήσεως οὐ τῆς τυχούσης. Διὸ καὶ πολλὴν ἐπάγει τοῖς ταῦτα ποιοῦσι τὴν κόλασιν καὶ τὴν τιμωρίαν. Ἐννόησον, ὦ ἄνθρωπε, ποίας μέλλεις ἅπτεσθαι θυσίας, ποίᾳ προσέρχεσθαι τραπέζῃ · ἐνθυμήθητι καὶ ὅτι γῆ ὢν καὶ σποδός, αἷμα καὶ σῶμα Χριστοῦ μεταλαμβάνεις. Καὶ βασιλέως μὲν εἰς εὐωχίαν καλοῦντος ὑμᾶς, μετὰ φόβου ἀνακλίνεσθε, καὶ τῶν προκειμένων μετὰ αἰδοῦς καὶ ἡσυχίας μεταλαμβάνετε ἐδεσμάτων · τοῦ Θεοῦ δὲ καλοῦντος ἐπὶ τὴν ἑαυτοῦ τράπεζαν, καὶ τὸν ἑαυτοῦ προτιθέντος Yἱὸν, ἀγγελικῶν δυνάμεων παρισταμένων μετὰ φόβου καὶ τρόμου, καὶ τῶν Χερουβὶμ κατακαλυπτόντων τὰ πρόσωπα, τῶν Σεραφίμ κραζόντων τρόμῳ, Ἄγιος, ἄγιος, ἄγιος Κύριος · σὺ κράζεις, εἰπέ μοι, καὶ θορυβῇ πρὸς τὴν πνευματικὴν ταύτην ἑστίασιν ; Οὐκ οἶδας, ὅτι γαλήνης δεῖ γέμειν τὴν ψυχὴν κατ’ ἐκεῖνον τὸν καιρόν ; Εἰρήνης πολλῆς καὶ ἡσυχίας χρεία, οὐχὶ θορύβου καὶ θυμοῦ καὶ ταραχῆς · ταῦτα γὰρ ἀκάθαρτον ποιεῖ τὴν προσιοῦσαν ψυχήν. Τίς οὖν ἂν γένοιτο ἡμῖν συγγνώμη, εἰ μετὰ τοσαῦτα ἁμαρτήματα μηδὲ τὸν καιρὸν τῆς προσελεύσεως καθαρεύομεν τῶν ἀλόγων παθῶν ἐκείνων ; Τί δὲ ὅλως ἀναγκαιότερον τῶν προκειμένων ; ἢ τί ἡμᾶς θορυβεῖ, ἵνα σπουδάσωμεν, τοῦτο καταλιπόντες, ἐκεῖ τρέχειν ; Μὴ, δέομαι καὶ ἀντιβολῶ, μὴ κινήσωμεν τὴν ὀργὴν τοῦ Θεοῦ καθ’ ἑαυτῶν. Φάρμακόν ἐστι σωτήριον τῶν ἡμετέρων τραυμάτων τὸ προκείμενον, πλοῦτός ἐστιν ἀνελλιπὴς, βασιλείας οὐρανῶν πρόξενος. Φρίξωμεν τοίνυν προσιόντες, εὐχαριστήσωμεν, προσπέσωμεν, ἐξομολογούμενοι τὰ πταίσματα ἡμῶν, δακρύσωμεν τὰ οἰκεῖα πενθοῦντες κακά, ἐκτενεῖς εὐχὰς ἀποδῶμεν τῷ Θεῷ · καὶ οὕτω διακαθάραντες ἑαυτοὺς ἠρέμα, καὶ μετὰ τῆς προσηκούσης εὐταξίας, ὡς τῷ βασιλεῖ προσιόντες τῶν οὐρανῶν, οὕτω προσέλθωμεν · καὶ δεξάμενοι τὴν ἄμωμον καὶ ἁγίαν θυσίαν καταφιλήσωμεν, τοῖς ὀφθαλμοῖς περιπτυξώμεθα, διαθερμάνωμεν ἑαυτῶν τὴν διάνοιαν, ἵνα μὴ εἰς κρῖμα ἢ εἰς κατάκριμα συνερχώμεθα, ἀλλ’ εἰς σωφροσύνην ψυχῆς, εἰς ἀγάπην, εἰς ἀρετήν, καὶ καταλλαγὴν τὴν πρὸς τὸν θεόν, εἰς εἰρήνην βεβαίαν, καὶ μυρίων ἀγαθῶν ὑπόθεσιν, ἵνα καὶ ἑαυτοὺς ἁγιάσωμεν, καὶ τοὺς πλησίον οἰκοδομήσωμεν. Ταῦτα συνεχῶς λέγω οὐ παύσομαι. Τί γὰρ ὄφελος, ἁπλῶς καὶ εἰκῆ τρέχειν ἐνταῦθα, μηδὲν τῶν χρησίμων μανθάνοντας ; ποῖον δὲ κέρδος, ἀεὶ τὰ πρὸς χάριν ὁμιλεῖν ; Βραχὺς ὁ παρὼν καιρός, ἀγαπητοί · νήψωμεν, γρηγορήσωμεν, συγκροτήσωμεν ἑαυτούς, πᾶσαν σπουδὴν περὶ πάντας γνησίαν ἐπιδειξώμεθα, περὶ πάντα γενώμεθα εὐλαβεῖς · κἂν ἀκροᾶσθαι δέοι τῶν θείων λογίων, κἂν εὔχεσθαι, κἂν προσιέναι, κἂν ἕτερόν τι ποῖειν, μετὰ φόβου καὶ τρόμου τοῦτο γινέσθω, ἵνα μὴ κατάραν ἐπισπασώμεθα διὰ τῆς ῥᾳθυμίας [...].Ὁ θόρυβος καὶ ἡ ὀργὴ ὕβρις εἰς τὴν προκειμένην θυσίαν γίνεται. Καταφρόνησις ἐσχάτη, μεμολυσμένον ἑαυτὸν προσενέγκαι τῷ Θεῷ [...]. Μὴ τοίνυν ἀντὶ καταλλαγῆς παροξύνωμεν τὸν Θεόν, ἀλλὰ πᾶσαν ἐπιμέλειαν καὶ πάντα κόσμον ἐπιδεικνύμενοι, καὶ ἀταραξίαν ψυχῆς, μετ’ εὐχῆς καὶ συντετριμμένης καρδίας προσίωμεν, ἵνα καὶ αὐτῷ τούτῳ τὸν Δεσπότην ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἐξιλεωσάμενοι, δυνηθῶμεν ἐπιτυχεῖν τῶν ἐπηγγελμένων ἡμῖν ἀγαθῶν...
127 Cf. supra, 1ère partie, ch. iii, n. 192.
128 Euripide, Les Bacchantes, Les Belles Lettres, 1976, v. 135-137 : Ἡδύ γ’ ἐν ὄρεσιν ὃς ἂν
ἐκ θιάσων
δρομαίων πέσῃ πεδόσε νεβρίδος,...
Au v. 148, la course et la danse de Bacchos sont associées : δρόμῳ καὶ χοροῖς ἐρεθίζων...
129 H.-I. Marrou, Décadence romaine ou antiquité tardive ?, 1977, p. 110.
130 E. Soler « La rue à Antioche au ive siècle après J.-C. : entre kômoi et pompai, les cortèges festifs comme reflet de la sociabilité », p. 330.
131 Jean Chrysostome, In Kalendas, 3, PG 48, 957 : Καὶ πῶς ἔστιν ἀμφότερα ταῦτα γίνεσθαι διὰ τὸν θεόν ; Ὅταν εἰς ἐκκλησίαν βαδίζῃς, ὅταν εὐχῆς μετέχῃς, ὅταν διδασκαλίας πνευματικῆς, ἡ πρόοδος εἰς δόξαν θεοῦ γέγονε.
132 Liddel-Scott, s.u. « βαδίζω ».
133 Cf. supra, 1ère partie, ch. iii, n. 50-53.