1 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, I, 4, PG 48, 849 : τò πλέον τῆς πóλεως Χριστιανóν, καὶ ἔτι μὴν νοσοῦσί τινες ‘Iουδαϊσμóν. Καὶ ποίαν ἀπολογίαν ἔχοιμεν ἂν ἡμεῖς οἱ ὑγιαινοντες ; Ἄξιοι μἐν γὰρ ἐγκλημάτων κἀκεῖνοι οἱ νοσοῦντες οὐ μὴν οὐδἐ ἡμεῖς ἀπηλλάγμεθα κατηγορίας, περιορῶντες αὐτοὺς ἐπὶ τῆς ἀρρωστίας ἀμήχανον γὰρ ἦν, σπουδῆς πολλῆς παρ’ ἡμῶν ἀπολαύοντας, μένειν ἐπὶ τῆς ἀσθενείας ἐκείνους
2 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos., I, 1, PG 48, 844-845.
3 Ibid., I, 4, PG 48, 849.
4 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, VIII, 4, PG 48, 933 : Mὴ τοίνυν περιίοντες λέγωμεν, Τίνες ἥμαρτον ; ἀλλὰ σπουδάσωμεν, ὅπως διορθώσωμεν τοὺς ἡμαρτηκóτας μóνον. Καὶ γὰρ δεινòν ἔθος, δεινòν τò κατηγορεῖν τῶν ἀδελφῶν μóνον, ἀλλὰ μὴ ἐπιμελεῖσθαι τò ἐκπομπεύ τὰ κακὰ τῶν ἀσθενούντων, ἀλλὰ μὴ θεραπεύειν. ‘Aνέλωμεν τοίνυν τοῦτο τò πονηρòν ἔθος, ἀγαπητοί οὐδἐ γὰρ μικρὰν λύμην τοῦτο ἐργάξεται καί πῶς, ἐγὼ λέγω.Ἤκουσέ τις παρὰ σοῦ λέγοντος, ὅτι πολλοί ἐνήστενσαν μετὰ ‘Ιονδαίων καὶ μηδἐν ἐξετάσας εἰς ἕτερον τò ῥῆμα ἐξήνεγκε πάλιν ἐκεῖνος μηδἐν πολυπραγμονήσας, ἑτέρω τοῦτο ἐξεῖπεν εἶτα κατὰ μικρòν τῆς πονηρᾰς ταύτης αὐξανομένης φήμης πολὺ μἐν τῇ ‘Εκκλησίᾳ ὄνειδος κατασκεδάννυται, τοῖς δἐ ἀπολωλóσιν οὐδἐν ὄφελος γίνεται, ἀλλὰ καὶ βλάβος καὶ τούτοις καὶ ἑτέροις πολλοῖς. Κἄν τε γὰρ ὀλίγοι ὦσιν, ἡμεῖς αὐτοὺς ταῖς φήμαις ταῖς πολλαῖς πολλαὺς ποιοῦμεν, καὶ τοὺς ἑστῶτας ἀσθενεστέρους ἐργαξóμεθα, καὶ τοὺς μέλλοντας πίπτειν ὠθοῦμεν. ‘Ο γὰρ ἀδελφòς ἀκούσας, ὅτι πολλοὶ ἐν, καὶ αὐτòς ῥᾳθυμóτερος ἔσται, καὶ ταῦτα πάλιν ὁ ἀσθενὴς ἀκούσας, δραμεῖται ἐτὶ τò πλῆθος τῶν πεπτωκóτων [...]. Mή μοι λέλε, ὅτι πολλοὶ ἐνήστευσαν ἀλλὰ διóρθωσαι τοὺς πολλούς. Οὐ διὰ τοῦτο τοσούτους ἀνήλωσα λóγους, ἵνα κατηγορήαης τῶν πολλῶν, ἀλλ’ ἵνα τοὺς πολλοὺς ποιήσης ὀλίγοις, μᾶλλον δὲ μηδὲ ὀλίγοις, ἀλλὰ καὶ αὐτοὐς διασώσης. Mὴ τοίνυν ἐκπóμπευε τὰ ἁμαρτήματα, ἀλλὰ θεράπευε.
5 Cf. supra, ch. vi, n. 84-85.
6 C Th XVI, 7, 3-4.
7 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, VIII, 8, PG 48, 940 : Καὶ τί χρὴ λέγεσθαι ταῦτα παρ’ ήμῶν ; Ὅτι γὰρ καί αὐτòς σὺ μεγίστήν αμαρτίαν εἶναι νομίζεις τò δραμείν εἰς τò πονηρòν ἐκεῖνο χωρίον δῆλον ἀπò τοῦ τρóπου τῆς ἀφίξεως. Καὶ γὰρ λαθεῖν σπουδάζείς ἀφικνούμενος ἐκεῖσε, καί οίκέταίς καὶ φίλοίς καί γείτοσί παρακελεύη, μή κατειπεῖν σου πρòς τοὺς ίερέας, κἄν διαβάλη τις, ἀγανακτεῖς.
8 Cf. supra, ch. vi, n. 16.
9 Jean Chrysostome, I, 8, PG 48, 855 :... ἐάν τις ἢ τῶν παρόντων ὑμῶν, ἢ τῶν ἀπόντων, πρòς τὴν θεωρίαν ἀπέλθη τῶν σαλπίγγων, ἢ εὶς τὴν συναγωγὴν ἀπαντήση, ἢ είς τὰ Ματρώνης ἀνέλθη, ἢ νηστεία κοίνωνήση, ἢ σαββάτων μετάσχή, ἢ ἄλλο τι μικρòν ἢ μέγα Ίουδαϊκòν ἔθος ἐπιτελέσή...
10 Cf. supra, ch. vi, n. 16.
11 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, II, 1, PG 48, 857 : ἐγὼ δὲ πρò δέκα ἡμερῶν, ἢ καὶ πλείóνων, προλαβὼν ἐποιησάμην πρòς ὑμᾶς τὴν παραίνεσιν, ὥστε ἀσφαλίσασθαι τοὺς ἀδελφοὺς τοὺς υμετέρους.
12 Il s’agit du jeûne des premiers-nés qui commence à l’aube du 14 Nisan pour s’achever à la tombée de la nuit.
13 Ibid., IV, 1, PG 48, 871 : Παλίν οί δείλαιοι καὶ πάντων ἀνθρώπων ἀθλίώτεροι νηστεύειν μέλλουσιν ‘Ιουδαῖοί, καὶ πάλιν ἀσφαλίσασθαι τὴν τοῦ Χρίστοῦ ποίμνην ἀναγκαῖον.
14 Cf. supra, ch. vi, n. 21.
15 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, II, 2, PG 48, 859 : Μὴ γάρ μοι εἴπης ὅτι μία έντολή έστιν ή περιτομή ή μία ἐντολή ἐκείνη ὁλóκληρον ἐπιτίθησι σοι τοῦ νóμου τòν ζυγóν. Ὅταν γὰρ διὰ τοῦ μέρους είσάγης σαυτòν είς τὴν τοῦ νομου δεσποτείαν, αναγκή καί τα λοίπα πείθεσθαί επίταττοντί μή πλήρουντα δε αναγκή πασα κολαζεσθαί καὶ τήν ἀρὰν ἕλκείν.
16 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, II, 2, PG 48, 859 : οὕτω καί ὁ μίαν ἐντολὴν τοῦ νóμου πλήρῶν, κἂν περιτομήν, κἂν νηστείαν, ἅπασαν ἐαυτοῦ τὴν ἐξουσίαν διὰ τῆς μιᾶς ταύτης τῶ νóμω παρέδωκε, καί οὐ δυνήσεταί δίαφυγεῖν, ἕως ἄν αὐτῶ κἂν ἐκ μέρους πείθεσθαι βούληται.
17 M. Simon, A. Benoit, Le judaïsme et le christianisme antique, 1968, p. 209.
18 Cf. supra, ch. vi, n. 84-85.
19 Constitutions apostoliques, VIII, 47, 65, SC 336, p. 299.
20 S.C. Mimouni, Le judéo-christianisme ancien. Essais historiques, Paris, Éd. du Cerf, 1998, p. 82-86 : « Il s’avère difficile de dissocier les nazoréens du ive siècle de ceux du ier siècle d’autant que l’appellation est clairement attestée par Tertullien au début du iiie siècle » (p. 85).
21 W. Kinzig, « Non-separation : Closeness and Co-operation between Jews and Christians in the Fourth Century », VigChr, 45, 1, mars 1991, p. 27-53 ; S.C. Mimouni est contre l’identification des ébionites et des nazoréens : « Nulle part toutefois, il n’est rapporté de manière claire dans les sources que les nazoréens se sont donné le nom d’ébionites » (Le judéo-christianisme ancien, 1998, p. 88).
22 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, II, 1, PG 48, 857 : οὕτω καὶ οί ἀδελφοὶ οί ὐμέτεροι, οί καθάπερ έν θάμνω τινί, τῶ ‘Ιουδαϊσμῷ κρυπτóμενοί...
23 M. Simon, Verus Israël, 1964, p. 196.
24 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, II, 3, PG 48, 860-861 : ἀλλ’ ὑβριζóμενον αὐτòν παρὰ τῶν ἡμετέρων περιοψóμεθα γυναικῶν, καί ταῦτα εἰδóτες ὅτι μεγίστη κóλασις ἡμῖν ἀποκείσεται καὶ τιμωρία ὅταν τῆς τῶν γυναικῶν ὑπερορῶμεν σωτηρίας ; Διὰ γὰρ τοῦτο κεφαλήν σε τῆς γυναικòς ἐποίησε, διὰ τοῦτο καὶ ὁ Παῦλος ἐκέλευσεν Εἴ τι μσθεῖν θέλαυσιν aἱ γυναῖκες, έν οἴκω τοὺς ἰδίους ἄνδρας ἐπερωτᾶν, ἵνα ὥσπερ διδάσκαλος καί κηδεμὼν καί προστάτης, είς εὐσέβειαν αὐτήν ἐνάγης. ‘ϊμεῖς δὲ, ὅταν μὲν καιρòς συνάξεως πρòς τήν ἐκκλησίαν καλῆ, ῥαθυμούσας οὐ διεγείρετε τοῦ δὲ διαβóλου πρòς τὰς σάλπιγγας αὐτὰς καλοῦντος, ἑτοίμως ἐπακουούσας οὐ κατέχετε, ἀλλὰ περιορᾶτε τοῖς τῆς ἀσεβείας ἐγκλήμασιν ἁλισκομένας καί πρòς ἀκολασίαν ἐξελκομένας. Καὶ γὰρ πóρναι καὶ μαλακοὶ καὶ πᾶς ὁ τῆς ὀρχήστρας χορὀς ἐκεῖ συντρέχειν είώθασι.
25 Julien,Misopôgôn, 356 b-d, CUF, 1964, p. 180-181.
26 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, I, 4, PG 48, 849 : τò πλέον τῆς πóλεως Χριστιανòν...
27 Cf. infra, ch. viii.
28 Cf. supra, n. 9.
29 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, I, 4, PG 48, 849 : Εἶτα σχήματος μὲν αὐτοῖς κοινωνῆσαι αἰσχύνη, ἀσεβείας δὲ κοινωνῶν, οὐκ αἰσχυνη ; καί ποίαν ἕξείς συγγνώμην, Χριστιανòς ὢν ἐξ ἡμισείας ;
30 Ibid., II, 1, PG 48, 848 et 857.
31 Ibid. I, 5, PG 48, 851.
32 Ibid., I, 3, PG 48, 848 : ‘Επὶ τούτοις ἐστέναξα, καὶ ἐνεπρήσθην ὑπò θυμοῦ, καὶ μετὰ ταῦτα ἐγέλων πάλίν.
33 Ibid., I, 3, PG 48, 847.
34 M. Simon, « La polémique anti-juive de S. Jean Chrysostome et le mouvement judaïsant d’Antioche », in Mélanges F. Cumont, 1936, p. 403-421.
35 A-M. Malingrey, « La controverse antijudaïque dans l’œuvre de Jean Chrysostome d’après les discours adversus-Judaeos », in De l’antijudaïsme antique à l’antisémitisme contemporain, 1979, p. 87-104.
36 M. Simon, « La polémique anti-juive de S. Jean Chrysostome et le mouvement judaïsant d’Antioche », in Mélanges F. Cumont, 1936, p. 406-407.
37 Cf. supra, ch. vi, p. 110.
38 Cf. supra, ch. ii, n. 34.
39 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, VII, 3, PG 48, 920 : Τίνος οὖν ἔνεκεν τοσαύτας ἕχων μαρτυρίας εἰπεῖν, δι’ ὧν ὁ Θεòς φαίνεται τὰς θυσίας παραιτούμενος ἐκείνας, τὰς νουμηνίας, τὰ σάββατα, τὰς ἑορτάς...
40 M. Simon, « La polémique anti-juive de S. Jean Chrysostome et le mouvement judaïsant d’Antioche », in Mélanges F. Cumont, 1936, p. 412.
41 A.-M. Malingrey, « La controverse antijudaïque dans l’œuvre de Jean Chrysostome d’après les discours adversus-Judaeos », in De l’antijudaïsme antique à l’antisémitisme contemporain, 1979, p. 89.
42 Mt 24, 2.
43 Cf. F. Thelamon, Païens et chrétiens au ive siècle, 1981, p. 294-309.
44 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, IV, 3, PG 48, 875 : Μᾶλλον δὲ πρὶν ἢ πρòς ‘Ιουδαίους ἀποτείνασθαι, τοῖς ἡμετέροίς ἡδέως διαλεξóμεθα μέλεσί, τοῖς δοκοῦσί μὲν μεθ’ ἡμῶν τετάχθαι, θεραπεύουσί δὲ τὰ ἐκείνων, καί τòν ἀγῶνα ἅπαντα ὑπὲρ αὐτῶν ἀνηρημένοίς, οὓς καὶ πλείονος κατὰ τοῦτο κατακρίσεως τῶν ‘Ιουδαίων ἁπάντων ἀξίους ὄντας ὁρῶ.
45 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, IV, 3, PG 48, 875 : Τί οὖν ; ἕκαστον τῶν τοῦτο νοσούντων ἐρήσομαι, Χριστιανòς εἶ ; τίνος οὖν ἕνεκεν τὰ ‘Ιουδαίων ζηλοῖς ; ‘Αλλὰ ‘Ιουδαῖος εἶ ; τίνος οὖν ἕνεκεν ἐνοχλεῖς τῆ ‘Εκκλησία ; [...] Πῶς οὖν σὺ πρòς τὴν παράνομον ἐκείνην μεθιστάμενος πολιτείαν ἀξιοῖς σώζεσθαι ; Μὴ γὰρ ὀλίγον ἐστὶ τò μέσον ήμῶν καί ‘Ιουδαίων ; Μὴ γὰρ ὑπὲρ τῶν τυχóντων ἐστὶν ή ἀμφισβήτησις, ἵνα ἓν καί τò αὐτò νομίσης εἶναι ; Τί μιγνύεις τὰ ἄμικτα ; Έταύρωσαν ἐκεῖνοι τòν Χριστóν, ὃν σὺ προσκυνεῖς.
46 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 5, PG 48, 870 : Είρήνην δὲ λέγω, οὐ τὴν ἀπò προσρήσεως ψιλῆς, οὐδε τὴν ἀπò τῆν κοινωνίας τῶν τραπεζῶν, ἀλλὰ τὴν κατὰ Θεòν εἰρήνην, τὴν ὲκ τῆς συμφωνίας τῆς πνευματικῆς, ἣν πολλοὶ διασπῶσι νῦν, ὑπὲρ ἀκαίρου φιλονεικίας τὰ ἡμέτερα καθαιροῦντες, καὶ τὰ ‘Ιουδαίων αὔξοντες, ἐκείνους ἀξίοπιστοτέρους διδασκάλους τῶν οίκείων πατέρων ήγούμενοι, καί τοῖς χριστοκτóνοις περί τοῦ πάθους πιστεύοντες...
47 R.L. Wilken, John Chrysostom and the Jews, 1983, p. 72.
48 S.C. Mimouni, Le judéo-christianisme ancien, 1998, p. 155.
49 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, IV, 3, PG 48, 875-876 : Δóτε δὴ κἀμοί τοῦτο καί προς τους ήμετερους εἰπεῖν, εἴ γε ἡμετέρους χρὴ καλεῖν τοὺς τὰ ἐκείνων φρονοῦντας. Πορεύεσθε εἰς τὰς συναγωγάς, καὶ ἴδετε εί ήλλαξαντο ‘Ιουδαίοί τήν νήστείαν αυτων, εἰ τò πάσχα μεθ’ ἡμῶν ένήστευσαν, εί ταυτήν τήν ήμεραν ποτε εφαγον. Καί αὕτη οὐκ ἔστί νήστεία, ἀλλὰ παρανομία καὶ αμαρτία καὶ πλήμμελεία · ὰλλ’ ομως ουκ ήλλαξαν. ‘ϊμεῖς δὲ ἠλλάξασθε τὴν δóξαν υμῶν, ἐξ ἧς οὐκ ὠφεληθήσεσθε, καὶ πρòς τὰ ἐκείνων ηὐτομολήσατε. Πóτε τò πάσχα ἐνήστευσαν ἐκεῖνοί ; πóτε μαρτύρων μεθ’ ήμῶν εορτήν ἐπετέλεσαν ; πóτε κατὰ τήν τῶν ‘Επίφανίων ήμεραν ήμίν ἐκοίνώνησαν ;
50 S.C. Mimouni, Le judéo-christianisme ancien, 1998, p. 155.
51 Ibid., p. 70.
52 J.-P. Meier, « Antioche », in R.E. Brown, J.-P. Meier, Antioche et Rome, berceaux du christianisme, Paris, Éd. du Cerf, coll. « Lectio divina », 131, 1988, p. 35-69.
53 R.E. Brown, J.-P. Meier, Antioche et Rome, 1988, p. 75.
54 Ibid., p. 77.
55 Cf. supra, n. 15.
56 Cf. supra, ch. vi, n. 8.
57 R.E. Brown, J.-P. Meier, Antioche et Rome, 1988, p. 110-113 ; J. Juster, Les Juifs dans l’Empire romain, 1914, p. 77
58 M. Simon, Verus Israël, 1964, p. 356.
59 J. Juster, Les Juifs dans l’Empire romain, 1914, p. 78.
60 M. Simon, Verus Israël, 1964, p. 357.
61 Constitutions apostoliques, VII, 36, SC 336, p. 85.
62 IGLS, 991.
63 M. Simon, Verus Israël, 1964, p. 357.
64 R.L. Wilken, John Chrysostom and the Jews, 1983, p. 69.
65 Cf. F. Blanchetière, « La contribution du doyen Marcel Simon à l’étude du judéo-christianisme », in Actes du colloque de Jérusalem, 6-10juillet 1998, Paris, Éd. du Cerf, coll. « Lectio divina », hors-série, 2001, p. 29. F. Blanchetière, en s’appuyant sur le point de vue que M. Simon a exprimé dans Verus Israël, fait bien apparaître la polysémie de l’expression « judéo-chrétien » et n’exclut nullement ce sens : « Un judéo-chrétien est un homme qui se sent, qui veut être et qui est en fait, dans les différentes manifestations de sa vie religieuse, à la fois juif et chrétien », qu’il s’agisse d’un juif converti ou d’un gentil gagné à l’observance - « sens religieux ».
66 S.C. Mimouni, Le judéo-christianisme ancien, 1998, p. 157. S.C. Mimouni rejette l’idée que le christianisme aux tendances judaïsantes puisse s’expliquer par la force d’une tradition interne, qui remonterait jusqu’aux origines du christianisme. Pour lui, le phénomène judaïsant s’explique uniquement par l’attrait du judaïsme. Peut-être, est-ce là une position un peu trop tranchée, surtout si on l’adopte à propos d’une cité si impliquée dans l’histoire des origines du christianisme ?
67 C.J. Hefele, H. Leclercq, Histoire des conciles, 1907, t. I, Ire partie, p. 479-488.
68 Jean Chrysostome, Exp. in Ps 109, 2, PG 55, 267 : Εἰ δὲ ἕτερος ἡμῖν ‘Ιουδαῖος ἀνακύπτει πάλιν πρόσωπον Χριστιανοῦ περιφέρων, Παῦλος ὁ Σαμοσατεύς, λέγω, δυνατὸν μὲν καὶ πρὸς τοῦτον καὶ ἀπὸ τῆς Καινῆς λέγειν.
69 F. Millar, « Paul of Samosata, Zenobia and Aurelian », p. 12-13.
70 J. Daniélou, Théologie du judéo-christianisme, 1958.
71 M. Simon et A. Benoit, Le judaïsme et le christianisme antique, 1968, p. 272-274. Il faut noter que ces deux historiens sont réticents à employer le terme de judéo-chrétiens, pour qualifier certaines pratiques judaïsantes : « Ces tendances judaïsantes, peu soucieuses de cohérence logique et d’une synthèse des deux religions, procèdent le plus souvent de la dévotion superstitieuse des masses populaires et ne constituent pas un judéo-christianisme à proprement parler. Plutôt qu’elles ne témoignent d’une continuité historique, difficile à établir avec le christianisme jérusalémite de la première génération, elles sont imputables, le plus souvent, soit à l’attraction exercée sur de nombreux fidèles par les pratiques synagogales, soit à une propagande délibérée de la part des Juifs et aux survivances d’un prosélytisme beaucoup plus tenace qu’on ne l’a souvent admis. » Ce faisant, ils mettent toutes les pratiques judaïsantes sur le même plan et cette démarche ne semble pas correspondre à la réalité religieuse dans la métropole syrienne, au ive siècle.
72 R.L. Wilken, John Chrysostom and the Jews, 1983, p. 141.
73 F. Millar, « Paul of Samosata, Zenobia and Aurelian », p. 17.
74 M. Simon, « La polémique anti-juive de S. Jean Chrisostome et le mouvement judaïsant d’Antioche », in Mélanges F. Cumont, 1936, p. 411.
75 R.L. Wilken, John Chrysostom and the Jews, 1983, p. 73.
76 M. Simon, Recherches d’histoire judéo-chrétienne, Paris, La Haye, Mouton, 1972, p. 9.
77 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, V, 4, PG 48, 889 : Ἤρκει μὲν οὖν καὶ τὰ εἰρημένα πρὸς ἀποδειξιν ἡμῖν τοῦ μηδέποτε τὸν ναὸν ἀναστήσεσθαι. Πλὴν ἀλλ’ ἐπειδὴ πολλὴ τῆς ἀληθείας ἡ περιουσία, τὰ Εὐαγγέλια ἀφείς, ἐπὶ τοὺς προφήτας τρέψομαι, οἷς μάλιστα δοκοῦσί πιστεύειν · καὶ απ’ ἐκείνων ποιήσομαι φανερόν, ὅτι οὔτε τὴν πόλιν τὸν ναὸν λοίπὸν ἀπολήψονται · καίτοι γε οὐδεμίαν εἶχον ἀνάγκην ἀποδεῖξαι, ὅτι οὐκ ἀναστήσεται, οὐδὲ ἐμὸν τοῦτο ἦν, ἀλλ’ ἐκείνων, δεῖξαι τοὐναντίον ὅτι ἀναστήσεται.
78 Ibid., V, 11, PG 48, 900-901 : Ὅ δὲ μέλλω νῦν ἐρεῖν, καὶ τοῖς σφόδρα νέοις δῆλόν ἐστι καὶ καταφανἐς. Οὐδε γὰρ ἐπὶ ‘Αδριανοῦ καὶ Κωνσταντίνου γέγονεν, ἀλλ’ ἐπὶ βασιλέως πρὸ εἴκοσι ἐτῶν γεγενημένου ἐπὶ τῆς γενεᾶς τῆς ἡμετέρας. ‘Ιουλιανοῦ γάρ, τοῦ πάντας ἀσεβείᾳ τοὺς βασιλέας νικήσαντος, καλοῦντος αὐτοὺς ἐπὶ τὰς τῶν εἰδώλων θυσίας, καὶ ἐπισπωμένου πρὸς τὴν οἰκείαν ἀσεβειαν [...]. Ὁ βασιλεὺς ‘Ιουλιανὸς, καίτοι τοσαύτην μανίαν ἔχων περὶ τὴν σπουδὴν ἐκείνην, δείσας μὴ περαιτέρω προελθὼν ἐπὶ τὴν ἑαυτοῦ κεφαλὴν καλέσῃ τὸ πῦρ, ἀπεστη ἡττηθεὶς μετὰ τοῦ ἔθνους παντός.
79 Jn 5, 18.
80 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, I, 1, PG 48, 845 : Πάντως δὲ συγγενὴς καὶ οὗτος ὁ ἀγὼν τῷ προτέρῳ. ‘Επειδὴ γὰρ συγγενῆ τὰ τῆς ἀσεβείας ‘Ανομοίοις καὶ ‘Ιουδαίος, συγγενῆ καὶ τὰ ἀγωνίσματα ἡμῖν γίνεται τοῖς πρότερον τὰ νῦν. Καὶ γὰρ ὅπερ ἐνεκάλουν ‘Ιουδαίοι, τοῦτο ἐγκαλοῦσί καὶ ‘Ανόμοιοι. Τί δὲ ἐνεκάλουν ἐκεῖνοι ; Ὅτι Πατέρα ἴδιον ἔλεγε τὸν θεόν, ἴσον ἐαυτὸν ποιῶν τῷ θεῷ. Τοῦτο ἐγκαλοῦσί καὶ οὗτοι, μᾶλλον δὲ οὐκ ἐγκαλοῦσιν, ἀλλὰ καὶ ἐξαλείφουσι τὸ ῥητὸν μετὰ τῆς διανοίας, εἰ καὶ μὴ τῇ χειρί, ἀλλὰ τῇ γνώμῃ.
81 Cf. R.L. Wilken, John Chrysostom and the Jews, 1983, p. 10-16.
82 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, VIII, 5, PG 48, 934 : Μὴ ἐπαίρωμεν τὰ τῶν πολεμίων, καὶ τὰ ἡμέτερα καθαιρῶμεν · μὴ ἰσχυροὺς ἐκείνους ἀποφαίνωμεν, τὰ δὲ ἡμέτερα ἀσθενῆ · ἀλλὰ τοὐναντίον ἅπαν ἐργαςώμεθα. Οὖδε καὶ φήμη πολλάκις καθελεῖν καὶ ἀναστῆσαι ψυχήν, καὶ τὴν οὐκ οὖσαν προθυμίαν ἐμβαλεῖν, καὶ τὴν οὖσαν καταλῦσαι πάλιν. Διὰ τοῦτο παραινῶ τὰς φήμας αὔξειν ἐκείνας, αἵ τὰ ἡμέτερα αἵρουσι πράγματα, καὶ μεγάλα ποιοῦσι φαίνεσθαι · ἀλλὰ μὴ ἐκείνας, αἵ τοῦ κοινοῦ τῶν ἀδελφῶν καταχέουσιν ὅνειδος.
83 M. Simon, « La polémique antijuive de S. Jean Chrisostome et le mouvement judaïsant d’Antioche », in Mélanges F. Cumont, 1936, p. 410-411.
84 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, I, 5, PG 48, 851 : Διὸ παρακαλῶ φεύγειν καὶ ἀποπηδᾶν αὐτῶν τοὺς συλλὸγους. Οὐ μικρὰ αὕτη βλὰβη τοῖς ἀσθενεστέροις τῶν ἀδελφῶν, οὐ μικρὰ ἀπονοίας ἐκείνοις πρόφασις. Ὅταν γὰρ ἴδωσιν ὑμᾶς τοὺς προσκυνοῦντας τὸν ὑπ’ αὐτῶν σταυρωθέντα Χριστόν, τὰ ἐκείνων διώκοντας καὶ σεμνοποιοῦντας, πῶς οὐχ ἡγήσονται ἄριστα αὐτοῖς ἅπαντα πεπράχθαι, καὶ οὐδενὸς ἄξια εἶναι τὰ ἡμέτερα, ὅταν οἱ πρεσβεύοντες αὐτὰ καὶ θεραπεύοντες ὑμεῖς, πρὸς τοὺς καθαιροῦντας αὐτὰ τρέχητε ; [...] Καὶ ἐγὼ λέγω, ἐάν τις ἴδῃ σε τὸν ἔχοντα γνῶσιν εἰς συναγωγὴν ἀπερχάμενον, καὶ σάλπιγγας θεωροῦντα, οὐχι ἡ συνείδησις αὐτοῦ ἀσθενοῦς ὄντος οἰκοδομήθήσεται εἰς τὸ θαυμάζειν τὰ ‘Ιουδαϊκὰ πράγματα ;
85 Ibid. : Φεύγετε τοίνυν καὶ τοὺς συλλόγους, καὶ τοὺς τόπους αὐτῶν, καὶ μηδεὶς αἰδείσθω τὴν συναγωγὴν διὰ τὰ βιβλία, ἀλλὰ δίὰ ταῦτα αὐτὴν μισείτω καὶ ἀποστρεφέσθω...
86 R. Lorenz, Arius judaizans ? Untersuchungen zur dogmen-geschichtlichen Einordnung des Arius, Gôttingen, Vandenhoeck et Ruprecht, coll. Forschungen zur Kirchen und Dogmengeschichte, 31, 1979, p. 141-144 : « Arius bewegt sich damit auf biblisch-alttestamentlicher und judischer Linie. » R. Lorenz insiste dans son ouvrage et dans sa conclusion sur l’ancrage de la pensée d’Arius dans l’origénisme. Néanmoins, il affirme la parenté de la démarche d’Arius avec les traditions juives et judéochrétiennes et dit qu’il n’est pas du tout invraisemblable que des influences juives hérétiques et judéo-chrétiennes aient influencé Lucien d’Antioche et Arius (« macht es nicht unwahrscheinlich, daB judisch-hàretische und judenchristliche Einflusse auf Lukian von Antiochien und Arius wirkten », p. 224).
87 M. Simon, « La polémique anti-juive de S. Jean Chrisostome et le mouvement judaïsant d’Antioche », in Mélanges F. Cumont, 1936, p. 411.
88 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 1, PG 48, 861 : Πάλιν χρεία τις ἀναγκαία καὶ κατεπείγουσα, τῶν πρῴην εἰρημένων τὴν ἀκολουθίαν διακόψασα, πρὸς ἑαυτὴν ἐπισπᾶται τὸν λόγον, καὶ τῶν πρὸς τοὺς αἱρετικοὺς ἡμᾶς ἀπάγει παλαισμάτων τήμερον. ‘Ημεῖς μὲν γὰρ πάλιν περὶ τῆς τοῦ Μονογενοῦς δόξης διαλεχθῆναι πρὸς τὴν ὑμετέραν ἀγάπην παρεσκευαζόμεθα · ἡ δὲ τῶν τὰ πρῶτα πάσχα νηστεύειν βουλομένων ἄκαιρος φίλονεικία πρὸς τὴν αὐτῶν θεραπείαν πᾶσαν ἡμῖν ἀσχοληθῆναι καταναγκάζει τὴν διδασκαλίαν τήμερον.
89 W. Kinzig, « Non-separation : Closeness and Co-operation between Jews and Christians in the Fourth Century », VigChr, 45, 1, 1991, p. 37. Dans son article, W. Kinzig reconnaît fort justement que les protopaschites célèbrent la fête de Pâques en même temps que les Juifs, comme les Juifs mais non pas avec les Juifs. Cependant, W. Kinzig reste dans le champ de la polémique chrysostomienne en classant, à tort, les protopaschites parmi les judaïsants.
90 C.J. Hefele, H. Leclercq, Histoire des conciles, 1907, t. I, 1ère partie, p. 451.
91 Ibid., p. 451.
92 C.J. Hefele, H. Leclercq, Histoire des conciles, 1907, t. I, 1ère partie, p. 452-453.
93 Ibid., p. 462.
94 Ibid., p. 459.
95 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 1, PG 48, 861.
96 Ibid., III, 3, PG 48, 865 : Καὶ τί λέγω περὶ ἐμαυτοῦ ; τριακοσιοι πατέρες, ἤ καὶ πλείους, εἐς τὴν Βιθυνῶν χώραν συνελθόντες ταῦτα ἐνομοθέτησαν · καὶ πάντας ἀτιμαζεις ἐκείνους ; Δυοῖν γὰρ θάτερον, ἢ ἄνοιαν αὐτῶν ὡς οὐκ ἀκριβῶς εἰδότων καταγιγνώσκεις, ἢ δειλίαν, ὡς εἰδότων μὲν, ὑποκριναμένων δὲ καὶ προδόντων τὴν ἀλήθειαν. Ὅταν γὰρ μὴ μένῃς ἐφ’ οἷς ἐνομοθέτησαν ἐκεῖνοι, ταῦτα ἕπεται πάντως. Ὅτι δὲ καὶ σοφίαν πολλὴν καὶ ἀνδρείαν ἐπεδείξαντο τότε, τὰ γεγενημένα ἅπαντα δηλοῖ. Τὴν μὲν γὰρ σοφίαν αὐτῶν δείκνυσιν ἡ τότε ἐκτεθεῖσα πίστις, καὶ τὰ τῶν αἰρετικῶν ἐμφράξασα στόματα, καὶ καθάπερ τεῖχος ἀρραγὲς τὰς ἐπιβουλὰς αὐτῶν ἀποκρουσαμένη πάσας · τὴν δὲ άνδρείαν ὁ προσφάτως παυςάμενος διωγμός, καὶ τῶν ‘Εκκλησιῶν πόλεμος.
97 C.J. Hefele, H. Leclercq, Histoire des conciles, 1907, t. I, 1ère partie, p. 449-450.
98 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 1, PG 48, 865 : Καὶ ἀπὸ τῶν ἀθλητῶν τούτῶν ἡ σύνοδος ἅπασα συγκεκρότητο τότε, καὶ μετὰ τῆς πίστεως καὶ τοῦτο ἐνομοθέτησαν, ὥστε κοινῇ καὶ συμφώνως τὴν ἐορτὴν ταύτην ἐπιτελεῖν. Οἱ τοίνυν τὴν πίστιν μὴ προδόντες ἐν οὕτω χαλεπωτάτοις καιροῖς, οὗτοι δι’ ἡμερῶν παρατήρησιν καθυποκρίνεσθαι ἔμελλον ;
99 Le premier jour des Azymes est le 15 du mois de Nisan. Il faut noter que Jean Chrysostome suit les Synoptiques pour établir la date de la Crucifixion au premier jour des Azymes. Selon Jean, le supplice a lieu avant le premier jour des Azymes, c’est-à-dire, juste avant Pessah.
100 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 5, PG 48, 869 : Εἰ γὰρ καὶ μὴ παρέβαινον ‘Ιουδαῖοι, μηδὲ ἀγνώμονες ἦσαν, μηδὲ ἀναίσθητοι, μηδὲ ῥᾴθυμοι καὶ καταφρονηταί, μηδὲ ἐκπεπτώκεσαν τῆς πατρῴας πολιτείας, ἀλλ’ ἀκριβῶς αὐτὴν ἐτήρουν νῦν, οὐδὲ οὕτω δυνατὸν ἧν ἡμῖν ἀκολουθοῦσιν αὐτοῖς ἐπιλαβέσθαι τῆς ἡμέρας αὐτῆς, καθ’ ἣν ἐσταυρώθη, καὶ τὸ πάσχα ἐπετέλεσε. Καὶ πῶς, ἐγὼ λέγω. ‘Ηνίκα ἐσταυροῦτο, τότε ἡ πρώτη τῶν ἀζύμων ἦν, καὶ παρασκευή · ἀμφότερα δὲ ταῦτα οὐ δυνατὸν ἀεὶ συμπεσεῖν. ‘Ιδοὺ γοῦν κατὰ τὸν παρόντα ἐνιαυτὸν ἡ πρώτη τῶν ἀζύμων εἰς κυριακὴν ἡμέραν ἐμπίπτει, καὶ ἀνάγκη πᾶσαν νηστεῦσαι τὴν ἐβδομάδα, καὶ τοῦ πάθους παρελθόντος, καὶ τοῦ σταυροῦ γενομένου καὶ τῆς ἀναστάσεως, ἡμεῖς μένομεν νηστεύοντες. Καὶ πολλάκις τοῦτο συνέβη, μετὰ τὸν σταυρόν, μετὰ τὴν ἀνάστασιν, μηδέπω τῆς ἐβδομάδος ἀπαρτισθείσης, τὴν νηστείαν ἐπιτελεῖσθαι · οὕτως οὐδεμία καιροῦ παρατήρησίς ἐστι.
101 A.-M. Malingrey, « La controverse antijudaïque dans l’œuvre de Jean Chrysostome d’après les discours adversus-Judaeos », in De l’antijudaïsme antique à l’antisémitisme contemporain, 1979, p. 95-96.
102 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 3, PG 48, 864 : Καὶ ὅπερ ὁ Παῦλος πρὸς Γαλάτας ἔλεγε, τοῦτο καὶ ἐγὼ ὑμῖν λέγω · Γίνεσθε ὡς ἐγώ, ὅτι καγὼ ὡς ὑμεῖς. Τί δὲ τοῦτό ἐστιν · Ἔπειθεν αὐτοὺς ἀποστῆναι περιτομῆς, καταφρονῆσαι Σαββάτων καὶ τῶν ἄλλων τῶν νομίμων ἀπάντων.
103 Ibid., III, 3, PG 48, 864 : ‘Αλλὰ τίς ὁ σοφὸς αὐτῶν λόγος, ὅταν ταῦτα αὐτοῖς ἀντιλέγωμεν ; ‘Υμεῖς, φηςὶν, οὐ ταύτην ἐνηστεύετε τὴν νηστείαν πρότερον ; Τοῦτο οὐ σόν ἐστιν εἰπεῖν πρός με, ἀλλ’ ἐμὲ δίκαιον ἂν εἴη πρὸς σὲ λέγειν, ὅτι καὶ ἡμεῖς οὕτως ἐνηστεύομεν προτερον, αλλ’ ομως προετιμήσαμεν τὴν συμφωνίαν τῆς τῶν χρόνων παρατηρήσεως.
104 C.J. Hefele, H. Leclercq, Histoire des conciles, 1907, t. I, 1ère partie, p. 410.
105 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 2, PG 48, 864 : Οὓς ἡδέως ἔγωγε ἄν ἐροίμην, τί ποτέ ἐστι πάσχα, τί ποτέ ἐστι τεσσαρακοστή · καὶ τί μὲν τὸ ‘Ιoυδαïκόν, τί δὲ τὸ ἡμέτερον · καὶ τίνος ἕνεκεν ἐκεῖνο μὲν ἅπαξ τοῦ ἐνιαυτοῦ παντὸς ἐγενετο, τοῦτο δὲ καθ’ ἐκάστην τελεῖται σύναξιν · τί βούλεται τὰ ἄζυμα · καὶ ἕτερα πολλῷ πλείονα τούτων εἰς αὐτὴν ταύτην συντελοῦντα τὴν ὑπόθεσιν. Καὶ τότε ἄν ἔγνωτε καλῶς αὐτῶν τὴν ἄκαιρον φιλονεικίαν, οἳ μηδὲ λόγον περὶ ὧν ποιοῦσιν ἀποδοῦναι δυνάμενοι, καθάπερ ἀπάντων ὄντες σοφώτεροι, οὔτε παρ’ ἐτερων μανθάνουσιν, ὅπερ ἐσχάτης ἕστὶ καταγνώσεως μήτε αὐτοὺς εἰδέναι, μήτε τοῖς ἐπιτεταγμένοις ἕπεσθαι, ἀλλ’ ἁπλῶς ἀλόγω συνηθείᾳ τὰ καθʹ ἑαυτοὺς ἐπιτρέψαντες, κατὰ βαράθρων φέρονται καὶ κρημνῶν.
106 Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum, VI, 3, PG 49, 84.
107 Cf. supra, n. 100.
108 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 5, PG 48, 868 : Οὐ γὰρ ἐν παρατηρήσει καιρῶν, ἀλλ’ ἐν συνειδότι καθαρῷ ἡ ἀρίστη κρίνεται πρόσοδος. ‘Ημεῖς δὲ τοὐναντίον ποιοῦμεν. Τὴν μὲν διάνοιαν οὐ καθαίρομεν, εἰ δὲ τῇ ἡμέρᾳ προςέλθοιμεν ἐκείνῃ, νομίζομεν Πάσχα ἐπιτελεῖν, κἄν μυρίων γέμωμεν ἁμαρτημάτων. ‘Αλλ’ οὐκ ἔστι ταῦτα, οὐκ ἔστιν, ἀλλὰ κἂν ἐν αὐτῷ τῷ Σαββάτῳ προςέλθῃς μετὰ πονηροῦ συνειδότος, ἐξέπεσες τῆς κοινωνίας, ἀπῆλθες οὐκ ἐπιτελέσας τὸ πάσχα.
109 Cf. supra, n. 105.
110 DTC, s.u. « carême ».
111 DSp, s.u. « carême (spiritualité) ».
112 C.J. Hefele, H. Leclercq, Histoire des conciles, 1907, t. I, 1ère partie, p. 550.
113 Jean Chrysostome, In Genesim, XXX, 1, PG 53, 273 : ‘Ιδοὺ πρὸς τὸ τέλος ἐφθάσαμεν λοιπον τῆς ἀγίας τεσσαρακοστῆς, καὶ τῆς νηστείας διηνύσαμεν τὸν πλοῦν, καὶ πρὸς τὸν λιμένα λοιπὸν τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι κατηντήσαμεν. ‘Αλλὰ μὴ διὰ τοῦτο ῥᾳθυμήσωμεν, ἀλλὰ ταύτῃ μᾶλλον πολλῷ πλείονα τὴν σπουδὴν καὶ τὴν ἀγρυπνίαν ἐπιδειξώμεθα [...] ἐπειδὴ εἰς τὴν μεγάλην ταύτην ἑβδομάδα ἐφθάσαμεν [...] νῦν μάλιστα καὶ τῆς νηστείας τὸν δρόμον ἐπιτεῖναι...
114 DSp, s.u. « carême (spiritualité) ».
115 F. Van de Paverd, St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, Rome, Institutum Pontificium studiorum orientalium, coll. « Orientalia christiana analecta », 239, 1991, p. 215-216. Cet auteur penche pour un Carême de sept semaines à Antioche. Au total, le Temps pascal entre le début du Carême et la fête de Pâques durait huit semaines.
116 Cf. supra, n. 100.
117 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, IV, 1, PG 48, 871 : Πάλιν οἱ δείλαιοι καὶ πάντων ἀνθρώπων ἀθλιώτεροι νηστεύειν μέλλουσιν ‘Ιουδαῖοι, καὶ πάλιν ἀσφαλίσασθαι τὴν τοῦ Χριστοῦ ποίμνην ἀναγκαῖον.
118 M. Simon, Verus Israël, 1964, p. 356.
119 M. Simon, Verus Israël, 1964, p. 356 ; J. Juster, Les Juifs dans l’Empire romain, 1914, p. 312.
120 J. Juster, Les Juifs dans l’Empire romain, 1914, p. 313 : « Mais, [la Pâque chrétienne], fête de tristesse, ne put supprimer l’attrait qu’exerçait la Pâque juive sur les fidèles chrétiens, par son caractère printanier et gai. »
121 J. Juster, Les Juifs dans l’Empire romain, 1914, p. 315.
122 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 4, PG 48, 867 : Οὐ γὰρ διὰ τὸ πάσχα νηστεύομεν, οὐδε διὰ τὸν σταυρόν, ἀλλὰ διὰ τὰ ἀμαρτήματα τὰ ἡμέτερα, ἐπειδὴ μέλλομεν μυστηρίοις προσιέναι · ἐπεὶ τό γε πάσχα οὐ νηστείας ἐστὶν οὐδὲ πένθους, ἀλλὰ εὐφροςύνης καὶ χαρᾶς ὑπόθεσις.c
123 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 4, PG 48, 867 : Πάσχα δέ ἐστι τὸ τὸν θάνατον καταγγέλλειν. Καὶ γὰρ ἡ σήμερον γινομένη προσφορά, καὶ ἡ χθὲς ἐπιτελεσθεῖσα, καὶ ἡ καθ’ ἐκάστην ἡμέραν ὁμοία ἐστὶ καὶ ἡ αὐτὴ τῇ γινομένῃ κατὰ τὴν ἡμέραν ἐκείνην τὴν τοῦ Σαββάτου, καὶ οὐδέν ἐκείνη ταύτης σεμνοτέρα, οὐδὲ αὕτη ἐκείνης εὐτελεστέρα, ἀλλὰ μία καὶ ἡ αὐτή, ὁμοίως φρικτὴ καὶ σωτήριος.
124 Cf. supra, ch. vi, n. 48.
125 Ch. Pietri, « L’évolution du culte des saints aux premiers siècles chrétiens : du témoin à l’intercesseur », in Les fonctions des saints dans le monde occidental (iiie-xiiie siècle), Actes du colloque organisé par l’École française de Rome, Rome, 27-29 octobre 1988, Rome, CEFR, 1991, p. 15-36 : « Eunome de Cyzique, qui représente une forme résolue, voire extrême, de l’arianisme, insiste avec une force particulière sur le rôle d’intercesseur du Fils, la première des créatures, d’une substance différente de celle du Père inengendré. Le seul fait que le Fils intercède pour les hommes et s’incarne donne le signe décisif de son infériorité [...]. La théologie trinitaire s’appuie sur cette théologie de l’incarnation. Celle-ci assure le rôle médiateur et intercesseur du Fils, en même temps qu’elle réduit à la portion congrue, le rôle des saints : le Fils est en effet l’intermédiaire, précisément parce qu’il se place au-dessous de Dieu le Père » (p. 29).
126 Ch. Pietri, « L’évolution du culte des saints aux premiers siècles chrétiens », in Les fonctions des saints dans le monde occidental, 1991, p. 30.
127 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 5, PG 48, 868 : ‘Εχρῆν τοίνυν τὴν ἀκρίβειαν ταύτην ὑμᾶς καὶ τὴν εὐτονίαν μὴ ἐν τῇ τῶν καιρῶν παρατηρήσει, ἀλλ’ ἐν τῇ προσόδῳ φυλάττειν. Καὶ καθάπερ αἱρεῖσθε νῦν πάντα ὑπομεῖναι, ἢ μεταθεῖναι τὴν συνήθειαν, οὕτως ἔδει τούτου μὲν καταφρονεῖν, πάντα δὲ αἱρεῖσθαι πάσχειν καὶ ποιεῖν, ὥστε μὴ μεθ’ ἁμαρτημάτων προσιέναι.
128 Cf. supra, Ière partie, ch. ii, n. 25-26.
129 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 2, PG 48, 863 : Τοῦτο τοίνυν πρὸς αὐτοὺς λέγομεν πρότερον, ὅτι οὐδὲν χεῖρον φιλονεικίας καὶ μάχης καὶ τοῦ τὴν ‘Εκκλησίαν διασπᾴν, καὶ τὸν χιτῶνα, ὃν οὐκ ἐτόλμησαν οἱ λῃσταὶ διαρρῆξαι, τοῦτον εἰς πολλὰ κατατεμεῖν μέρη. Οὐκ ἀρκοῦσιν αἱ λοιπαὶ αἱρέσεις, ἀλλὰ καὶ ἡμεῖς ἐαυτοὺς κατατέμωμεν ;
130 Ibid., III, 6, PG 48, 870-871 : Εἰ γὰρ καὶ ἐσφάλλετο ἡ ‘Εκκλησία, οὐ τοσοῦτον κατόρθωμα ἀπὸ τῆς τῶν χρόνων ἀκριβείας ἦν, ὅσον ἔγκλήμα ἀπὸ τῆς διαιρέσεως καὶ τοῦ σχίσματος τούτου...
131 Ibid., VII, 3, PG 48, 920 ; cf. Eusèbe de Césarée, HE, I, I, 1, SC 31, p. 3.
132 Ibid., III, 6, PG 48, 871 : ‘Αλλὰ ἓν μόνον ζητῶ, ὅπως ἐν εἰρήνῃ καὶ όμονοίᾳ ἅπαντα ποιῶμεν, ὅπως μὴ, νηστευόντων ἡμῶν καὶ τοῦ δήμου παντός, καὶ τῶν ἱερέων τὰς κοινὰς ποιουμένων ὐπὲρ τῆς οἰκουμένης ἱκετηρίας, σὺ μένῃς μεθύων ἐπὶ τῆς οἰκίας.
133 Cf. supra, Ière partie, ch. v.
134 Jean Chrysostome, Aduersus ebriosos et de resurrectione, PG 50, 433-442.
135 M. Harl, « La dénonciation des festivités profanes dans le discours épiscopal et monastique, en Orient chrétien, à la fin du ive siècle », in La fête, pratique et discours, 1981, p. 123-147.
136 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 6, PG 48, 871-872 : ‘Εννόησον πῶς διαβολικῆς τοῦτο ἐστιν ἐνεργείας, καὶ ὡς οὐχ ἓν μόνον, οὐδε δύο, οὐδὲ τρία ἐστὶ τὰ ἁμαρτήματα, ἀλλὰ πολλῷ πλείω. ‘Αποσχίζει σε τῆς ἀγελης, καὶ καταγινώσκειν σε παρασκευάζει πατέρων τοσούτων, εἰς φιλονεικίαν ἐμβάλλει, πρὸς ‘Ιουδαίους ώθεῖ, σκάνδαλόν σε αὖ πάλιν προτίθησι καὶ τοῖς οἰκείοις καὶ τοῖς ὰλλοτρίοις. Πῶς γὰρ δυνησόμεθα ἐγκαλεῖν ἐκείνοις μένουσιν ἐπὶ τῆς οἰκίας, ὅταν σὺ πρὸς ἐκείνους τρέχῃς ; Οὐ ταῦτα δὲ μόνον ἐστὶ τὰ ἀμαρτήματα, ἀλλ’ ὅτι καὶ μεγάλη βλάβη γένοιτ’ ἄν, ὅταν μήτε Γραφῶν, μήτε συνόδων, μήτε εὐλογίας, μήτε κοινῶν εὐχῶν ἀπολαύῃς ἐν ταῖς νηστείαις ἐκείναις, ἀλλὰ μετὰ πονηροῦ συνειδότος ἅπαντα τοῦτον διαγῃς τὸν χρόνον, δεδοικὼς καὶ τρέμων μὴ γένῃ κατάφωρος, καθάπερ τις ἀλλόφυλος καὶ ἀλλογενής, δέον μετὰ παρρησίας, μεθ’ ἡδονῆς, μετὰ εὐφροσύνης, μετ’ ἐλευθερίας ἀπάσης κοινῇ μετὰ τῆς ‘Εκκλήσίας πάντα ἐπιτελεῖν. Οὐδε γὰρ ἡ ‘Εκκλησία χρόνων ἀκρίβειαν οἶδεν · ἀλλ’ ἐπειδὴ παρὰ τὴν ἀρχὴν πᾶσιν ἔδοξε τοῖς πατράσι διῃρημένοις ὁμοῦ συνελθεῖν, καὶ ταύτην ὁρίσαι τὴν ἡμέραν, τὴν συμφωνίαν πανταχοῦ τιμῶσα καὶ τὴν ὁμόνοιαν ἀγαπῶσα, κατεδέξατο τὸ ἐπιταχθέν.
137 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, IV, 1, PG 48, 871 : Καὶ μὴ θαυμάσητε, εἰ μετὰ δέκα καὶ πλείους ἡμέρας τῆς νηστείας ἐκείνης ἀπαντᾷν μελλούσης, ἡμεῖς ἐντεῦθεν ἤδη καθοπλιζόμεθα, καὶ περιφράττομεν τὰς ὑμετέρας ψυχάς...
138 Ibid., IV, 4, PG 48, 876 : Τοῦτο καὶ ἐγὼ νῦν λέγω πρὸς αὐτούς · Εἰ τὸν ‘Ιουδαϊσμὸν νομίζετε ἀλήθεiαν εἶναi, τίνος ἕνεκεν ἐνοχλεῖτε τῇ ‘Εκκλησίᾳ ; εἰ δὲ ὁ Χριστιανισμός ἐστιν ἀληθής, ὡσπεροῦν καὶ ἔστι, μένετε, καὶ πορεύεσθε ὀπίσω αὐτοῦ. Τῶν μυστηρίων κοινωνεῖς, εἰπέ μοι, τὸν Χριστὸν προσκυνεῖς ὡς Χριστιανός, παρ’ ἐκείνου τὰ ἀγαθὰ αἰτεῖς · καὶ μετὰ τῶν ἐχθρῶν ἐορτὰζεις τῶν ἐκείνου ; καὶ ποίᾳ γνώμῃ εἰς τὴν ἐκκλησίαν ἀπαντᾷς λοιπόν ; Πρὸς μὲν οὖν τοὺς τὰ ἡμέτερα λέγοντας φρονεῖν, καὶ τὰ ἐκείνων ζηλοῦντας, ἀρκεῖ οὗτος ὁ λόγος ἡμῖν...
139 Cf. infra, ch. xi ; Gl. Downey, A History of Antioch in Syria, 1961, p. 426. Gl. Downey retient le 18 mars comme date de Pâques, à Antioche, pour l’année 387. Comme la sédition des Statues s’est produite avant le début du Carême, Gl. Downey la situe dans les premiers jours de février. Lui-même rappelle que selon Lenain de Tillemont, la fête de Pâques a été célébrée cette année-là, à Antioche, le 25 avril, en accord avec l’usage alexandrin (cf. C.J. Hefele, H. Leclercq, Histoire des conciles, 1907, t. I, 1ère partie, p. 470) ; F. Van de Paverd reprend la date de Pâques, déterminée par Lenain de Tillemont (St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 240), et, en s’appuyant sur la deuxième Homélie ad pop. Antioch. (Sur les Statues), fixe la date de la sédition au 25 ou bien au 26 février 387 (St. John Chrysostom, the Homilies on the Statues, 1991, p. 27).
140 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, IV, 7, PG 48, 882 : ‘Αλλ’ ὥσπερ ἐκείνοις ἐγκαλοῦμεν ὅτι παρανομοῦσιν, οὕτω καὶ πολλῷ μᾶλλον ὑμῖν, ὅτι τοῖς παρανομοῦσι συνέρχεσθε, καὶ οὐχὶ τοῖς συντρέχουσι μόνον, ἀλλὰ καὶ τοὶς κυρίοις οὖσι κωλῦσαι, καὶ μὴ βουλομένοις.
141 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, VI, 6, PG 48, 913 : Ἴστε δήπου πὰντες καὶ μέμνησθε, ὅτε τοὺς ἀνδριάντας καθεῖλον παρ’ ἡμῖν μιαροί τινες ἄνθρωποι καὶ γόητες, πῶς οὐκ ἐκεῖνοι μόνον οἱ τολμήσαντες, ἀλλὰ καὶ ὅσοι παρόντες ἀπλῶς τοῖς γενομένοις ἐφάνησαν, εἰς δικαστήριον ἀναρπασθέντες καὶ συναπαχθέντες ἐκείνοις, τὴν ἐσχάτην ἔδωκαν δίκην ; Σὺ δὲ, ἔνθα Πατὴρ ὑβρίζεται, καὶ Υἱὸς βλασφημεῖται, ἕνθα τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγίον καὶ ζωοποιὸν ἀθετεῖται, σπεύδεις τρέχειν, εἰπέ μοι ;
142 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, III, 1, PG 48, 861.
143 Jean Chrysostome, Ad pop. Antioch., III,1, PG 49, 48.
144 Ibid.
145 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, II, 3, PG 48, 861.
146 Ibid., VIII, 6, PG 48, 938.
147 Ibid., III, 3, PG 48, 865 : Καθάπερ γὰρ ἀριστεῖς τινες μυρία στήσαντες τρόπαια, καὶ πολλὰ δεξάμενοι τραύματα, οὕτω πανταχόθεν ἐπανῄεσαν τότε τῶν ‘Εκκλησιῶν οἱ προστάται τὰ στίγματα τοῦ Χριστοῦ βαστάζοντες, καὶ πολλὰς ἔχοντες ἀριθμεῖν τιμωρίας, ἃς διὰ τὴν ὁμολογίαν ὑπέμειναν. Οἱ μὲν γὰρ εἶχον εἰπεῖν μέταλλα καὶ τὴν ἐναυτοῖς ταλαιπωρίαν, οἱ δὲ δημεύσεῖς τῶν ὄντων ἀπάντων, οἱ δὲ λιμούς, οἱ δὲ πλήγὰς συνεχεῖς · καὶ οἱ μὲν τὰς πλευρὰς κατεξεσμένας, οἱ δὲ τὰ νῶτα συντριβέντα, οἱ δὲ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐξορυγέντας, οἱ δὲ ἄλλο τι τοῦ σώματος μέρος ἀφῃρημένους ἐαυτοὺς διὰ τὸν Χριστὸν ἐπιδείκνυσθαι εἶχον.
148 Ibid., VI, 1, PG 48, 904 : Μηδεὶς δὲ ὑμῶν ἁκαιρίαν καταγινωσκέτω τοῦ λόγου, εἰ, τῶν μαρτύρων ἡμᾶς καλεσάντων τήμερον, ἡμεῦς τὴν διήγησιν τῶν ἐκείνων ἄθλων ἀφέντες, πρὸς ‘Ιουδαίους ἀποδυόμεθα · καὶ γὰρ ἐκείνοις ποθεινότερος οὗτος ὁ λόγος · ἀπὸ γὰρ τῶν ἡμετέρων ἐγκωμίων οὐδὲν ἂν αὺτοὶ λαμπρότεροι γένοιντο.
149 Jean Chrysostome, Adu. Iudaeos, VI, 7, PG 48, 916 : Μὴ τοίνυν κατακνήσωμεν, ἀλλ’, ὅση σπουδὴ καὶ προθυμία, τοὺς ἀδελφοὺς θηρεύσωμεν τοὺς ἡμετέρους, καὶ ἄκοντας εἰς τὰς οἰκίας τὰς ἐαυτῶν αὐτοὺς ἑλκύσαντες ἄριστον παραθῶμεν, καὶ τραπέζης αὐτοῖς κοινωνήσωμεν σήμερον, ἵνα ἐπ’ ὄψεσι ταῖς ἡμετέραις τὴν νηστείαν λύσαντες, καὶ πληροφορίαν ἡμῖν καὶ πίστιν ἱκανὴν παρασχόντες τῆς καλῆς ταύτῆς διορθώσεως, καὶ ἑαυτοῖς καὶ ἡμῖν τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν γένωνται πρόξενοι...