Version classiqueVersion mobile

İstanbul’un Kalbinde Belirsiz Bir Mekân

 | 
Franck Dorso

Amacından saptırılan sınır olarak surlar

Texte intégral

1Şimdi en somut haliyle “yerel” olana geliyoruz. Aynı zamanda da yayaların dünyasına girmiş oluyoruz; bu kısmı bu görüş açısından kaleme alacağız.

  • 6 Le Patrimoine réinventé, Paris, PUF, 1984.

2Surların çokbiçimli bir insan kullanımına sahne olduğunu daha önce söylemiştik. A. Bourdin’e göre6 mekânın işgal şekli üç boyutla tanımlanır. Birincisi kullanımdır, üçe ayrılır: kullanış (mekâna bağlı pratiklerin yerleşmesi, çalışma ve tüketim yerleri, güzergâhlar), kolonileşme (yerleşme ve birlikte yaşam toplumsal grupların normlarına göre belirlenir), sahiplenme (bir birey veya bir grubun belli bir mekânı ele geçirme tarzı: ticari, kültürel pratikler, mesken satın alma...) İkinci boyut işgalin bütünlük derecesi ve nasıl yerleştiğidir (bir mekânda herhangi bir işgal biçimi ağırlıklı olabilir ama nadiren mekânın tamamını ele geçirir). Üçüncü ve son boyut, bir yandan mekânsal durumları yorumlamakta kullanılan eksenler, diğer yandan da bunlara bir anlam vermek için öncelikli değerler çerçevesinde bir mantık oluşturulmasını kapsar. Bunun için yerleşik birey veya grupların analizi (hangi yerleşme özellikleri?), yerleşik oldukları mekânların niteliklerinin analizi, son olarak da grupların bu mekânlara verdiği anlam, temsil ve imgelerin altındaki değer ve normların analizi arasında çaprazlama çalışma yapılmalıdır.

Kim ne yapıyor?

3Mekânı kullanım biçimlerine göre dört farklı grup tanımlamak mümkündür. Bu kategorilerin analiz amacımıza uygun olarak belirlendiğini ve aynı bireyin birkaç kategoride yer alabileceğini hatırlatalım.

4Birinci grup, surlara bitişik mahallelerin sakinleridir. Dış taraftaki meskenlerin uzaklığı (en az 500 metre) göz önüne alındığında, burada daha ziyade iç tarafın sakinlerinden ve dıştaki bazı çalışanlardan (özellikle mezarlık işçileri) bahsetmekteyiz. Çok çeşitli ikamet tipleri ve çok sayıda farklı gruplar bulunmaktadır. Çoğunluk (surun kenarındaki devasa Müslüman ve Hıristiyan mezarlıklardaki sessiz çoğunluk hariç), üç ya da dört katlı küçük binalarda oturan ücretliler veya kayıtdışı esnaflardan (yaşamak için genellikle iki faaliyet yürütmek gerekir) oluşur. Tabir caizse, İstanbul nüfusunun çoğunluğunu oluşturan bir tür orta-alt sınıfın parçasıdır bu gruplar. Anadolu göçmenleri (gelmeden önce hemen hepsi köylüdür) veya o göçmenlerin çocuklarıdır bunlar. Birkaç küçük zanaat veya tamirat atölyesi de bulmak mümkündür. Ulubatlı ile Edirnekapı arasındaki bir bölge tamamen yerleşik Çiganların mesken alanıdır ve burada bir tür ailesel fuhuş yapılır. Son olarak, surların kenarındaki küçük Ortodoks ve Gregoryen kiliseleri etrafında Rum ve Ermeni azınlıklar da mevcuttur (Belgradkapı Rum Ortodoks Kilisesi’nin 50 kişilik cemaati her pazar oraya gelir).

  • 7 Kendi kendilerini rehber ilan etmiş olan bu çocuklar Anemas Kulesi yakınında yeraltını ziyaret etme (...)

5İkinci grup gelip geçenler, suru aşanlar, suru katedenler veya sur boyunca yürüyenlerdir; zaman zaman kısa ya da uzun süreyle burada dururlar. Tek tek insanlar veya 2 ilâ 10 kişiden oluşan gruplardır bunlar. Kökenlerine ve toplumsal konumlarına dair anketimiz büyük bir farklılaşma ortaya koydu, tek eksik olan üst sınıflardı. Evi olan kişiler yakın mahallelerden geliyorlar. Bu insanların oraya gelme amaçları dinlenme, soyutlanma veya kendini bulma, tartışma, öğlen uykusu, yemek yeme ya da içki içme. Bağımlılık (alkol veya uyuşturucu), surlarda gizli ancak müsamahakâr bir yer bulur kendine, bilhassa akşamları veya geceleri, ama sadece o zamanlarda değil. Edirnekapı yakınlarında, yaşlı bir adamın, yerden bir buçuk metre yüksekteki bir oyukta rakı tezgâhı kurduğunu da gördük. Buraya saklanmaya gelen genç çiftler de vardır: buluşmalar, flörtler veya cinsel ilişkiler de, sürekli toplumsal kontrolün uzağında, hoşgörülü/müsamahakâr sakin bir mekân bulabilmektedir burada. İşi gücü olmayan çok sayıda “serseri”, bazen memlekete dönmeden önce şanslarını denemek üzere geldikleri İstanbul’da geçirdikleri süre içinde surlara takılırlar, burası onların sığınağı olur. Anemas Zindanları tarafında 10’lu yaşlarda bir grup “metazori rehber çocuk”7 da bulunur. Yemek için veya şifa amaçlı ot toplayan kadınlara rastlamak da olasıdır (bir yakınının kanserine çare olması için ısırganotu toplayan Serna ile karşılaşmamız en şaşırtıcısıydı). Son olarak, at arabacıları atlarını yeşilliklere salarlar.

  • 8 Suriçinde görüştüğümüz kişilerin kimliğini saklı tutmak amacıyla kendilerine uydurma birer isim ver (...)

6Surda çalıştığı halde orada ikamet etmeyen grup, ağırlıklı olarak Yedikule ve Mevlânakapı arasındaki bostanlarda çalışanların oluşturduğu gruptur. Çoğunlukla Kastamonu kökenlidirler ve genellikle Zeytinburnu’nda ikamet ederler. Zaman içinde, az miktarda araç kullanarak, surun iç kısmını ve duvarların ön tarafında –şimdi dolmuş olan– eski hendeğe kadar olan bölümü milimetrik ölçüde düzenli parsellere dönüştürmeyi başarmışlardır: geometrik kareler, mükemmel hizalanmış karıklar, titizlikle ayıklanan yabani otlar... Mütevazı imkânlarla bir sulama sistemi kurmuşlardır ve bu, bazen havuzcuklarla bazen de pompalarla çok da güzel işleyen bir sistemdir (suyun nereden temin edildiğini fazla açıklamak istemezler). Parsellerde az alet çok emek kullanılır. Mert’in8 kırık bir tabakla suyu arka doğru yönlendirerek parselini suladığına tanık olduk örneğin. Bu arada, “surların çöpleriyle dolu” toprağın kalitesinden çok şikayetçidirler. Parsel başına kente yıllık 1200 avroya tekabül eden bir kira bedeli ödemektedirler (bu miktarı teyit etmek gerekir); parselleri aileler arasında bölüştürme işini bostancılar kendileri yaparlar. Bu sistemin resmi olup olmadığını bilmek imkânsızdır: bazılarına göre, bu bir rüşvet sistemidir (rüşvetin nerdeyse resmi bir statüye sahip olduğu unutulmamalıdır), bazı belediye yetkililerine göre ise bu, kanundışı ve beleş bir işgalden başka bir şey değildir. Bu gruba, Kurban Bayramı öncesinde üç veya dört kapının yakınında, diğer zamanlardaysa yalnızca Mevlânakapı yakınlarında koyun yetiştiren veya otlatanları dahil edebiliriz.

Sekil 4

Sekil 4

Surların kalınlığındaki bostanlar

7Dördüncü ve son grup, surlarda ikamet eden ve bazen de orada çalışan insanları kapsar. İlk olarak orada sabit yerleşim (yapı parçaları, düzenlenmiş veya kazılmış oyuklar) halinde bulunan hurdacıları sayabiliriz; koca çuvalları geçirdikleri çekçekleriyle civar semtlerde dolaşırlar. Konaklama yerleri karman çorman ve pis bir şantiye gibidir ve genelde köpekler tarafından korunur. Buna, yine yapılı mekânlarda yaşayan ve geçici olarak orada bulunan çok yoksul durumdaki yeni göçmenler eklenir. Ayrıca yakın tarihte, yine geçici olarak oraya konmuş olanlar vardır: işlerini ve/veya evlerini kaybetmiş, kısa sürede “toparlamayı” uman kişilerdir bunlar. Gezici yerleşim halindeki Çiganlar muhtemelen hâlihazırdaki en kalabalık grubu oluşturur. Çadırlarını surların en gizli saklı yerlerine dikerler ve genelde çevreyolundan bakıldığında fark edilmezler. Her bir konaklama alanı on civarında çadırdan oluşur. Çoğunlukla Adanalı ve Hataylıdırlar. Bir kısmı, ramazan boyunca geleneksel olarak üstlendikleri davulculuk görevini yapmak için gelmiştir: küçük gruplar halinde, gece saat 3.30 sularında mahalle sakinlerini davulla ve manilerle uyandırmak için sokaklarda dolaşırlar. Sabah namazı ve güneşin doğuşu öncesindeki sahura kalkma saatidir bu; orucun başlangıcını işaret eder. Bazen ramazan sonrasında da İstanbul’da kalarak ufak tefek işler arar ya da dilencilik yaparlar. Çiganların genel göç hareketini izleyerek İstanbul’a gelişleri kalıcı hal almış gibidir. Böylece, daha öncesinde geçici olan sur kıyısındaki kamp alanları sürekli yerleşimler olma yolundadır. Aynı şekilde, faaliyet alanları da daha kalıcı olmaya başlamıştır. Mesela Mevlânakapı’daki bir kamp alanında yaşayanların hurdacılık yaptığını gördük. Kültürel olarak kadınlar da erkekler gibi el arabalarını çekerler. Son olarak iki özel durumdan bahsedelim: surlara yerleşmiş son zanaatkâr olan Faruk ve Tekfur Sarayı’nın burçlarından birinin girişine kurduğu marangozhanesi; Eğrikapı yakınında, surların dışındaki son gecekonduya yerleşmiş olan Umut.

Sekil 5

Sekil 5

2001’de surların içindeki Çingene kampı

8Bitirmeden önce, kent ortasında köylü yaşam biçiminin sürmesini (ki bu kesinlikle surların tekelinde değildir) sağlayan, surlarda barınan çok sayıda hayvanı da anmak gerek. Atlar, eşekler, koyunlar (on yıl önceki belediye müdahalelerinden sonra biraz azalmış olsa da) ve köpekler manzaranın parçasıdır (at arabası halen İstanbul’da yaygın bir ulaşım aracıdır, üstelik sadece sokaklarda değil: İstanbul’u Ankara’ya bağlayan otoyolda, saatte 100 km hızla giden ağır vasıtaların istifini bozmayan at arabalarını solladığına rastlanır).

9Dolayısıyla sur, fazlasıyla kullanılmaktadır, hem de çok çeşitli biçimlerde. İlk işlevinden kopuşu, yani askeri rolünün terki XIX. yüzyıla dayanır. 1990’lardaki renovasyon ve çevre temizleme çalışmaları alanı işgal etmiş olan gecekondu ve atölyelerin büyük bir kısmını ortadan kaldırmıştı, ancak işgaller hemen yeniden başladı veya biraz değişiklikle devam etti. Renovasyon sonrasında kamu yetkililerince kendi haline bırakılan bu mekân, yeni ve daha “vahşi” işgal biçimlerinin ortaya çıkışına tanıklık etti.

Karşılaşmalar

10Pratiklerin analizi surlara dair temsil ve imgelerin analizinden ayrıştırılamaz; ancak mekân kullanıcılarından bunlara dair bilgi almak biraz daha zor olmuştur. Gruplar arasında yalnızca bostancıların söylemi dolaysız ve son derece açıktır: surlar temizdir, bu bizim eserimizdir, onu biz temizliyoruz, üstüne üstlük bir de kira ödemek zorunda kalıyoruz! Buna karşılık, Çiganlar, surlara dair hiç bir söylem üretmezler; burası da pek çok başka yer gibi istila edilebilecek herhangi bir boş yerdir. İlk olarak surların nasıl isimlendirildiğini araştırdık. Tek bir kelime hakimdi: “sur”. Sahada kulağa çalınan tek kelime budur. Mimarlar kaledışı (extra-muros) ve kaleiçi (intra-muros) gibi daha incelikli nitelemeler kullanırlar, ancak bu dilin surların aktörlerine çok da sirayet ettiği söylenemez.

11Daha da ileriye gitmek istedik ve bunun için bir fotoğraf anketi gerçekleştirdik. Bu yöntem sura dair kolektif imge ve temsillere yönelik araştırmamızı derinleştirmeye olanak sağlayacağı düşüncesiyle tercih edildi. Surun farklı özelliklerini yansıtacak şekilde altı fotoğraf seçildi: Silivrikapı ile Belgradkapı arasında yer alan dış bostanlar; Ulubatlı gediği; Edirnekapı, fetih kapısı; Ayvansaray ve halen kullanılan bir mezarlık, kavşaktan görünüm; surda bir oyuğa yapılmış barınak; son olarak da surların içinde bir Çingene yerleşimi. Bu resimlerin mekânlarla eşleştirilmesi örneklemde yer alan farklı kategorilere (kullanıcı ve çevre sakinlerinden oluşan dört kategori) mensup aktörlerin surlara dair temsillerini öğrenmeye ve analiz etmeye yardımcı olacaktı.

12Yanıtların analizi aşağıdaki sonuçları verdi:
Örneklem büyüklüğü: 23 kişiyle görüşüldü.
Yanıtlar:

13Resim 1: Silivrikapı ile Belgradkapı arasında yer alan dış bostanlar

Yedikule

5

Yedikule Bostanları

2

Silivrikapı

3

Mevlânakapı

2

Silivrikapı ile Topkapı arası

2

Zeytinburnu Yedikule

1

Ulubatlı önü

1

Sulukule

1

Kozlu mezarlığı

1

Silivrikapı ile Mevlânakapı arası

1

Orada, yukarıda

1

Temizlenmesi gereken çok güzel bir yer

1

Bilmiyor

2

14Resim 2: Ulubatlı gediği

Ulubatlı

8

Vatan Caddesi

4

Topkapı

3

Edirnekapı

2

Kaleiçi, intra-muros

1

Yedikule

1

Edirnekapı ile Topkapı arası

1

Aşağıda

1

Bilmiyor

2

15Resim 3: Edirnekapı, Fetih kapısı

Edirnekapı

8

İstanbul’un girişi, Topkapı’da

3

Topkapı

2

Belgradkapı

1

Silivrikapı

1

Bir giriş kapısı

1

Üç yer arasında kararsız: Silivrikapı, Topkapı veya Edirnekapı

1

Bilmiyor

6

16Resim 4: Ayvansaray ve kalıntı halinde bir mezarlık, kavşaktan görünüm

Haliç

4

Ayvansaray

3

Eyüpsultan mezarlığı, Eyüp mezarlığı

2

Topkapı mezarlıkları

2

Edirnekapı-Eyüp yolu

1

Eyüp-Balat arası

1

Merkezefendi mezarlığı

1

Haliç Ekmek Fabrikası mezarlığı

1

Mevlânakapı mezarlıkları

1

Aşağıda düz gidince

1

Anemas

1

Samatya

1

Edirnekapı

1

Bilmiyor

3

17Resim 5: Surda bir oyuğa yapılmış barınak

Evsizler

2

Silivrikapı

2

Mevlânakapı

2

Sulukulekapı

2

Haliç

2

İşsizler ve evsizler

1

Ahır

1

Bostancıların evi

1

Surların içinde

1

Ayvansaray

1

Tehlikeli bir yer

1

Bilmiyor

7

18Resim 6: Surların içinde bir Çingene yerleşimi

Çingene

2

Evsizler

2

Anadolu’dan göçenler, parasızlar

1

Deprem sonrası kamplar

1

Bostancıların evleri

1

Mevlânakapı

1

Silivrikapı, surun içi

1

Ulubatlı

1

Sultan mahallesi, Edirnekapı’ya doğru

1

Sulukule

1

Mevlânakapı

1

Çok pis bir yer

1

Surların içinde

1

Bilmiyor

8

19Yanıtlar arasındaki bu muazzam farklılık, surlarda ampirik olarak gerçekleştirdiğimiz yoklamalarda da çıktı. Bu sonuçlar öncelikle yanıtlarda büyük bir belirsizliğe işaret eder. Bu, bazen görüştüğümüz kişilerin görme kapasitelerinde bir zayıflığa bağlı idi, ama bu kişilerin sayısı oldukça az olduğu gibi, böyle bir durumda fotoğraflar uzun ve detaylı bir biçimde, hatta bazen grup halinde incelenerek görüş sıkıntısı telafi edildi. Esasen belirsizliği surların tamamına dair bilgi eksikliği olarak yorumlamak daha yerinde olacaktır. Görüşülen kişiler çoğunlukla, bulundukları veya sıklıkla gittikleri bir yere aitse fotoğrafı tanıyabildiler. Surların bütününden ziyade, belli “nokta”ların, sınırlı ve tanımlı bölgelerin tanındığını gözlemledik. Mikro-hareketliliklerin analizi de bunu doğrular: gelip geçenlerin çoğu yalnızca küçük bir bölgede takılır. Surlar sık sık tekinsiz bir yer olarak nitelendirildiği için ehlileştirilmiş yerlere gidilir. Serseriler bile surların yedi kilometrelik uzunluğu boyunca yürümezler; girerler, dolanırlar, sonra da en fazla bir ya da iki kilometrelik bir mesafeden geri çıkarlar. Surlarda çalışan ve/veya yaşayanlara gelince, onlar da surun belli bir kısmını işgal ederler ve buradan ya çalışmak için (iç taraftaki sokaklarda gezinen hurdacılar) ya da evlerine gitmek için (Zeytinburnu’nda oturan bostancılar) çıkarlar.

20Daha da ileri gidip onlara, kendi alanlarının sınırlarını ve oradan daha ileride (kuzeyde, güneyde, doğuda, batıda) hangi alanların yer aldığını da sorduk. Sorularımızı yöneltebilmek için a priori oluşmuş bir alan mefhumuna dayanmaya mecburduk. Bunun için, mahalle kavramından yararlandık: bu kavram hem idari anlamda mahalleyi (ilçenin muhtar tarafından yönetilen alt birimi), hem de yaşanan mahalleyi betimler; bu ikisinin her durumda aynı somut mekânı imlediği söylenemez. Burada da, soru sorulanlar arasındaki ufak bir grubu dışarıda bırakırsak (polisler, zanaatkârlar, muhtar) son derece şaşırtıcı yanıtlarla karşılaştık. Civar bölgeleri ifade edecek alan sınırları tanımı, hemen her zaman ilçeleri anarak (Fatih, Zeytinburnu, Eyüp), büyük birimlere referansla yapıldı. Yaşanan mekân (küçük çevre) ile onun kentin bütünü içindeki temsili arasında da bir uyuşmazlık bulunuyordu. Alanın şu ile şu kapılar arasında uzandığını, bir tarafta mezarlıkta diğer tarafta ise iç duvarı yalayan sokakta son bulduğunu ifade eden, bir diğer deyişle gözlemlenen hareketliliklerle örtüşen bir ara kademenin eksikliğini fark ettik.

21Surlara dair imgenin çizgisel bir algı olacağını düşünüyorduk; oysa karşımıza çıkan kısmi, noktasal, dairesel bir algı oldu. Araştırmacının önceden kavramsallaştırdığı bu çizgisel vizyon makro düzeyde yer alır; fakat mikro düzeyde surların bütününü tanımadaki eksiklik, hem pratikler hem de temsillerde “noktalar”ın öne geçmesine neden olur.

22Burada analizi, surların “dışarıdan” temsilleriyle karşılaştırmaya açmak yerinde olur yani maddi anlamda surlara gitmeyen birey ve grupların algısına. Daha baştan varsayımımızı bir oranda çürütebiliriz: surun işgal biçimleri ile resmi söylem arasındaki farkı ölçmek zordur, zira bir önceki bölümde de gördüğümüz gibi, resmi bir söylem nerdeyse hiç yoktur.

Bu konuda bir anekdot aktaralım. 29 Mayıs Fetih kutlamaları günü, sur sakinlerinin ulusal düzeyde veya belediye düzeyinde siyasi iktidarlarla kamusal anlamda karşı karşıya geldikleri tek gündür. Bu karşılaşma devekuşu siyasetinin mükemmel bir örneğidir: uzun saatler boyunca, birbirlerinden birkaç metre mesafeyle yetkililer, figüranlar ve halk törene iştirak ederken bostancılar hiçbir şey yokmuşçasına çapa yapmaya ve ot yolmaya devam ederler. Aralarında hiçbir bakışma olmaz, her bir dünya diğeri yokmuş gibi davranır; ancak bostancıların bu tavrının arkasında bir tür direniş veya kışkırtma yattığı tahmin edilebilir.

23Buna karşılık, turistik imge ile (rehberlerde veya turlarda bahsi geçen ancak asla yerinde ziyaret edilmeyen tarihi sit alanı) yerel pratik arasında çok açık bir fark bulunur. Ancak bu fark da giderek azalmaktadır. Rehber kitapların yazarlarının veya editörlerinin bu mekânda birtakım zorluklarla karşılaştıklarını düşünebiliriz, zira “Theodosius Surları”na hasredilmiş bölümlerde kimi uyarılara yer verilmiştir. Bunun haricinde, dediğimiz gibi, organize turlar hemen hiçbir zaman surlara uğramaz; Kennedy Caddesi’nden otobüsle geçerken bir göz atmakla yetinirler.

24Akademisyenlerin söylemleri çoğunlukla oryantalist temaşa üzerinde dururken, medyanın söylemi tarihsellikle mimari arasında belirsizce salınır ve çöküş teması etrafında yoğunlaşır. Nitekim, eğer gazeteleri okuduktan sonra surların genel bir keşfine çıkılırsa surlar hakkında oluşacak izlenim oldukça muğlak olabilir. Surların görsel durumunu tasvir için bizim ilk aklımıza gelense çürümüş diş metaforu olmuştu. Ne var ki bu temsiller son derece kısmidir, zira surların etrafındaki ve içindeki insan varlığını hesaba katmazlar.

25Surların kullanıcılarının kafasındaki yerel temsillerle çevre sakinlerininkini karşılaştırmak daha ilginç olabilir. Kullanıcıların (gelip geçenler, çalışanlar, ikamet edenler) çoğu için burası ya sakin bir yer ya da yalnızca işlevsel bir çalışma yeridir. Bu temsilde tarihi veya mimari bir farkındalık ya hiç bulunmaz ya da çok azdır. İyi giyimli ve ihtiyaç içinde gibi görünmeyen üç adamı anmak yeterlidir; bu kişiler ana duvarın renove edilmiş kemerli nişlerinden birinin içine sakin bir biçimde bir ahır inşa etmekteydiler. Surlara gitmeyen, sadece bazen ana kapılardan girip çıkan çevre sakinlerinin imge ve temsilleri ise oldukça farklıdır. Bazen tarihi bir yapı olduğundan bahsedilir, fakat her şeyden önce son derece tehlikeli bir yerdir burası. Aynı zamanda pis de bir yerdir; gerçekten de surların içine bol miktarda kaçak çöp boşaltılır. Mevlânakapı yakınlarında ev tekstili ticareti yapan Ozan’a göre,

“surlarda fazla dolanmamak gerekir, tinerciler var, bıçak çekebilirler”.

26Bu bölgede bir Çigan kamp alanının kurulması da gerginliğe sebep oldu. Örneğin Veledi Karabaş Mahallesi muhtarı Nedim, orada geçen çocukluğunu ve surlarda oynayıp piknik yaptıkları günleri anlattıktan sonra, bugün bunun mümkün olmadığını söyleyerek, “artık oraya asla gitmiyorum” diyor. Edirnekapı’nın dibindeki Fatih Mihrimah Sultan Camii’nin bahçesinde bulunan iki dindar Müslüman, Bahar ve Can, etrafındaki yapılar temizlenmeden önce surları çevreleyen 150 metre kalınlığındaki gecekondu dokusundan bahsediyorlar.

“Şimdi hepsini kazıdılar, her şey yasaklandı, ama insanlar hâlâ orada yaşamaya devam ediyorlar, kimsenin umurunda değil”.

27Seslerindeki hoşnutsuzluk gayet net:

“akşamları tehlikelidir, tam burada, hemen arkada, alkol, rakı, şarap, şırıngalar... hepsi var!”

28Bir başka gün, oradan uzak olmayan bir noktada, otobüs şoförü Savaş içini dökercesine son noktayı koyuyor:

“duvarı tamamen temizlemek lazım. Kendisi güzel ama etrafı iyi değil. İnsanlar buraya geliyor, tam camiinin karşısına, biliyorsunuz burası da kilise gibi bir ibadet yeri; gelip içki içiyorlar, şişelerini bırakıyorlar.”

29Savaş katı bir İslamcı. Ermeni meselesi hakkındaki Türk-Fransız ihtilafına dair sert sözler sarf ettikten sonra surlardaki bu bütün çürümeyi “temizleme” gereğine bir kez daha değiniyor.

Sekil 6

Sekil 6

Sur ve otopark işleviyle kullanımı

30İmgelerle temsillerin bu şekilde karşı karşıya gelmesi belli bir ayrıma işaret eder. Bu da kullanıcılarla çevre sakinleri arasındaki bir gerilim olarak tezahür eder. Hâlihazırdaki kullanıcılar surları ele geçirmiş ve sahiplenmiştir, çevre sakinleri de artık oraya gitmemektedir. İki grubun birlikte yaşaması, yer yer çatışmaya varacak derecede zorludur, özellikle de kaçak kullanımların arttığı son on yıldır. En sert eleştiriler, yerleşik esnaf ve İslamcılar tarafından yapılmaktadır.

31İlk bölümde sur-sınır özdeşliğinin kısmen bulanıklaştığını görmüştük; buradaki “gelip geçenler” kategorisinin mikro-hareketliliklerine dair analiz bunu doğrulamaktadır. Sınırın araba vasıtasıyla geçilmesi inkâr edilemez bir olgudur. Peki yayaların dünyasında neler oluyor? Sabit ve gezgin haldeki gözlemlerimiz yanıta dair birtakım ipuçları sunmuştur. Surun yayalar tarafından geçildiği de elbette olur, ancak bunlar yapılan mikro-hareketlilik gözlemlerinin çok küçük bir kısmını oluşturur. Bu geçişlerin büyük çoğunluğunu, surların iç tarafındaki ufak sokaklarda oturanlar, çevreyolundan otobüse binmek amacıyla gerçekleştirirler. Pek çok durumda, yer değişiklikleri surda sonlanır ve onun ötesine geçmez. Birey veya gruplar eski kentten gelirler ve surda dururlar yahut Zeytinburnu ya da Eyüp’ten gelerek aynı şeyi yaparlar. Dolayısıyla, sur pek geçilmez daha ziyade orada durulur (pek çok farklı nedenle)!

Surların kalınlığı

32Öyle görünüyor ki, surlar bir geçiş noktasından ziyade bir amaçtır. Aynı şekilde, çalışanlar için çalışmaya geldikleri yer, oturanlar için ise ikamet ettikleri yerdir. O halde surları, kalınlıkları ölçüsünde ele almak gerekir, zira olaylar bu kalınlık içerisinde cereyan etmektedir. Bu kalınlık, yerine bağlı olarak, asgari iki ana duvarla (doğu duvarı-iç kısım ve batı duvarı-dış kısım) ve azami doğu duvarı ve bostan ya da yeşil alan kuşağıyla (dış taraf) tarif edilebilir.

33Surun işgal biçimlerine dair söylediklerimizin ardından, bir perspektif değişikliğine gideceğiz: artık bir sınır teşkil eden surlar değildir, sınırı surun duvarları oluşturur ve bu limitler dahilinde bir iç alan belirler. Surların içindeki bu alan, içeriye bakan tarafta doğu duvarıyla, dışarıya bakan tarafta ise batı duvarıyla, eski hendek duvarıyla veya kimi yeşil kuşaklarla etrafındaki alanlardan ayrılır.

34Burası çevredeki alanlardan gerek maddi yapısı gerek kullanım tarzı ile ayrışır. Bu farklılaşmayla da özerkleşir. Şimdi onun niteliğini inceleyelim. Fakat önce, bir noktayı netleştirelim: sur alanının bu tanımı, yedi kilometrelik istihkâm boyunca aynı şekilde geçerli değildir. Kimi kısımlar, içinde oldukları durumdan ötürü, bu şekilde açıkça tanımlanmış bir alan oluşturmaz; örneğin Ulubatlı ile Edirnekapı arasındaki bazı kısımlar.

  • 9 Sociologie urbaine, Paris, PUF, 1968.
  • 10 Sociologie urbaine, Paris, Nathan, 1994.

35Bahsettiğimiz alan, öncelikle fiziksel boyutlarını gözler önüne serer: surun, kitleselliği içinde mekâna nakşolunmasına bir önceki bölümde değinmiştik. Burası aynı zamanda, dikkat çekecek ölçüde tekil bir adlandırmanın nesnesidir: “sur”. Ayrıca, ilk kısımda bahsettiğimiz gibi, R. Ledrut’nün9 tanımladığı şekliyle farklılaşmış bir alandır. Nüfus, pratikleri ve temsilleri çevre alanlardan çok farklılaşmış niteliktedir (alanın kendi içinde de atomize haldedir). Böylece Y. Grafmeyer’in ayrışmasını da buluruz.10 Burada gözlemlediğimiz ayrışmanın sebebi, kasıtlı bir siyasetten ziyade toplumsal farklılaşma ve ayrımcı bireysel tutumların yarattığı eşitsizlik gibi gözükmektedir (örneğin, Çiganların görülmeden değilse de kovalanmadan şehrin ortasına kamplarını kurabilmeleri). Ayrıca şunu da görmüştük; çevre sakinleriyle surun kullanıcıları arasında, grupların referans değerleri açısından da farklılaşma bulunmaktadır. Böyleyken, eğer kullanıcıların bütününün nasıl birbirine benzemez olduklarını göz önüne alırsak, bu filtre bulanıklaşır (zira değerlerin kendileri de benzemez haldedir). Son olarak, burada mitik değil, tam anlamıyla gerçek bir bölgeler kümesi karşısında bulunmaktayız.

Sınırdan çepere

36Bu alanın maddi formu her şeyden önce görünmezliğe imkân tanır. Bu görünmezlik aşağıda değineceğimiz bir dizi pratiğe izin verir. Alanın imgesi (tehlikeli, kötü namlı) görünmezliği arttırır, böylece mümkün olanların potansiyelini kuvvetlendirir. Öyle ki, normal şartlarda gizlenen belli pratikler, failleri için gerçek bir risk yaratmaksızın uzaktan görülebilecek şekilde yapılır (örneğin kolektif alkol tüketimi).

37Bu alan hareketliliklere sahne olur: kullanıcıların pratiklerine bağlı mikro-hareketliliklerin yanı sıra meskene bağlı ve toplumsal hareketlilikler de vardır. Mimar Nur Akın bir mülakatta şunları ifade etmiştir:

“belki de... yirmi yıldır veya daha uzun bir zamandır orada yaşayan, orada ölen insanlar vardır, ama ben oraya yerleşenlerin ... 5 yılda, diyelim ki 3-5 yıl içerisinde, şehre entegre olduklarına inanıyorum”.

38Bu olguları sahada da tespit ettik: orada yaşayanların bir kısmı toplumsal ve konutsal geçiş sürecindedir, bir diğer kısmı orada kalır; bu da surların bir “mahalle” boyutu kazanmasına neden olur. Aslında surlara açıkça tanımlı bir alan niteliği veren de bu iki tip hareketliliğin kesişmesidir: bazıları için geçiş esnasında bir duraklama noktası, bazıları içinse sabit mahalle. Her ne olursa olsun, her grup için surlarda ikamet etmek, sisteme, normalliğe geçici veya kalıcı bir süre için mesafeli durmak demektir.

39Surlarda çok farklı türde pratikler sergilenir: başıboş gezme, uyuma, tecrit olma (dinlemek, düşünmek için). Aynı zamanda ve her şeyden önce, aykırı olarak nitelendirilen pratiklerin mekânıdır burası: alkol, uyuşturucu, seks, çeşitli alım-satımlar. Fakat aykırı dediğimizde kendimize şu soruyu sormamız gerekiyor; neye göre aykırı? Bu pratikler, İslamdan kaynağını alan hâkim ahlaki düzen ve daha düşük bir ölçüde de Batılılaşmış üst sınıfların taşıdığı yükselen ahlaki düzen tarafından kınanan davranışlar ortaya koymaktadır (bu şekilde ifade etmemizin sebebi kısa tutmaktır, aksi takdirde İstanbul ve Türkiye’de Batılılaşmış üst sınıfların ortaya çıkışı ve tanımına dair koca bir bölüm yazmak mümkündür).

40Hâkim düzene sembolik olarak karşıt ve pratiğe yönelik bir yer olarak surlar, aynı zamanda bazen siyasi çatışmalara da sahne olmaktadır. Mart 2001’de her yıl olduğu gibi Kürt yeni yılı newroz vardı. Bir banliyö semtindeki bir salonda ayrıca bir kutlama yapılacaktı, halk şenliği için ise, belediye ve emniyete verilen tüm izin dilekçeleri reddedilmişti. Bu nedenle de şenlik Topkapı meydanına taşındı: dev ateşler, toplu yemekler, şarkı, türkü ve halaylar binlerce insanı bir araya getirmişti. Bekleneceği gibi emniyet güçleri de izinsiz gösteriyi dağıtmak amacıyla orada bulunuyordu. Çatışmalarda, göstericiler surlara saklanarak gecenin önemli bir kısmında polis güçlerine meydan okudular. Sembolik çatışma mekânı böylece somut çatışma mekânına dönüşmüş oluyordu. Polis ve ordu, daha önce de çeşitli nedenlerle buraya defalarca müdahale etmişti; özellikle 1997’de eski otogarın ve çevresindeki pazar yerlerinin yıkımı sırasındaki yoğun çatışmalarda.

41Nihayet, burası bir sığınma mekânıdır. Yasal bir barınma sağlamak için mali anlamda çok güçsüz durumdaki gruplar için sığınma mekânı olduğu kadar, bütün bir yeraltı ekonomisi (ki bu Türkiye GSYH’sinin %40’ını oluşturur) için de öyledir. Yani ekonomik sistemin dışındakilere sığınak sağlar. Bostancılar, sokak satıcıları ve İstanbul’un gerçek temizlikçileri olan hurdacılar (doğrulanması gereken bir araştırmaya göre, hurdacılar evsel atıkların %60’ını geri dönüştürmektedir; ekolojik çabaların henüz emekleme çağında olduğu İstanbul için bu, Batı ülkelerininkine yakın, oldukça yüksek bir rakamdır...) buradadır. Bu hurdacılar istisnasız bütün semtleri dolaşırlar; ancak ne şehir sakinleri ne de yetkililer onları görmek ister, deyim yerindeyse şehir içinde “şeffaf”, “görünmez”dirler, tıpkı yaşam alanları gibi, özellikle de surdaki yaşam alanları.

  • 11 IFEA’nın 16/12/1996 tarihli konferansı: « L’habitat d’initiative populaire au Caire ou le mythe de (...)

42Dolayısıyla surlar bir sığınma alanı sağlar, fakat organize bir sığınma alanıdır bu. A. Deboulet11 Kahire’de halk inisiyatifiyle yapılan konutların nasıl köken kentlerden ithal edilen kurallarla yönetildiğini ve tüm görünüşüne rağmen bu mekânların nasıl da düzenli olduğunu gösterir. Yedikule’deki “Fransız tipi”ni andıran sıra sıra ekinleri göz önünde bulundurduğumuzda bu analizin kısmen surlar için de geçerli olduğunu söylemek mümkün. Daha önce değindiğimiz aykırı pratikler için ise daha az geçerlidir bu, her ne kadar surların farklı kullanıcılarının birlikte yaşamasına dair kodlar mevcut olsa da (ki bunlar az ya da çok ihlal edilen kodlardır).

  • 12 Sociologie urbaine, Paris, PUF, 1968.

43Kurallardan sapma, ekonominin dışında kalma, hâkim düzene muhalefet, sığınma; sonuçta bunlar, sur bölgesinin en derin özellikleridir. Sur böylece hem bir marj hem de supaba dönüşür; bir başka deyişle hem marj hem de supap işlevleri üstlenir. Bastırılmışlığın dışa vurulduğu geçici pratikler açısından supaptır, ki bunların arkasında toplumsal baskının ve ahlaki düzenin ağırlığı hissedilir (gerek İBB gerekse hemen tüm ilçe belediyelerinin yönetimine İslamcıların seçilmesi ve yeniden seçilmesi de bunu kuvvetlendirir/onaylar). Kalıcı pratikler açısındansa marjdır: surlarda olup biten her şey hakim üretim biçiminin çeperinde, R. Ledrut’nün ifadesiyle “meta çevrimi”nin12 dışında gerçekleşir. Mekânın metalaşması ve reklamların yayılması kentte muazzam bir hızla gelişmektedir. Nüfusun giderek büyüyen bir kesiminin çepere atılması süreci, bir yandan endemik bir ekonomik kriz ve başdöndürücü bir devalüasyon-enflasyon, diğer yandan da Amerikan modeline doğru zoraki bir yürüyüş arasındaki gerilim nedeniyle hızlanmaktadır. IMF’in yapısal uyum politikaları da ayrıca toplumsal huzursuzluklar yaratmış, bunlar kısa sürede bastırılmıştır. Ekonomik düzenin yarattığı baskı, ahlaki düzenin yarattığı baskıyı artırır. Surların marj olarak veçhesi, çalışmaya dair söylemlerin çatışmasında kendini gösterir: çevre sakinleri için surun kullanıcılarının işi gücü yoktur, halbuki kullanıcılar, işleri olduğunu ifade ederler. Sınır kavramımızı hatırlayalım: surlara girerken, meta çevriminin, hakim üretim biçiminin “içeride/dışarıda” sınırını geçeriz. Toplumsal entegrasyon ile çeperde kalma sınırını geçeriz.

  • 13 La production de l’espace, Paris, Anthropos, 2. basım, 1981.

44Bu minvalde biraz daha devam edelim ve H. Lefebvre’e kulak verelim;13 ona göre toplumsal mekân, üretimin toplumsal ilişkilerini içeren toplumsal bir üründür. Yazara göre, öznelerin mekândaki ilişkilerini ve çatışmalarını anlamak için toplumsal pratiklerin tam ortasına yerleşmek gerekir. H. Lefebvre, mekân figürünü üçlü bir yapıda tanımlar. Toplumsal pratik alanında, “algılanan” mekân bulunur; kent sakinlerinin gündelik ve bilinçdışı pratikleri, “kelimelerle anlatılamayanın mekânı”. Mekânın temsili alanında, “tasarlanan” mekân bulunur; kentsel planlama ve teknokratik kararlar, “ussal düzen”. Temsillerin mekânı alanında ise, “yaşanan” mekân bulunur; kullanıcıların mekânı, imgelemin ve simgeselliğin yeri, “şiirsel ikametgâh”. Yazara göre gerçekte, tasarlanan mekân yaşanan mekâna baskın gelir ve algılanan mekân da sermayenin hâkimiyetini dışavurur. Bu şemayı kendi araştırma alanımıza uygulamayı denersek, algılanan mekânı, “liberal-Müslüman” düzenin (bu ifade bize ait değildir) çeperiyle ve bastırılmış unsurlarıyla; tasarlanan mekânı surlara dair tarihsel söylemlerle ve güvenlik konularıyla; yaşanan mekânı ise buradaki toplumsal çatışmalar ve gerilimlerle ilişkilendirmeyi önerebiliriz. H. Lefebvre ile devam edelim:

“kapitalizmin kendi mekânı vardır; soyut bir mekândır bu ve işlevi de metanın zafer kazanmasını sağlamaktır”.

45Bu önerme, 2001’de bizim sahamıza uygulandığında şu anlama gelebilir; somut bir bariyer, yerleşik ve somut anlamda biçim verici bir unsur olarak surlar metanın hâlihazır çevrimine (ağlar, akışlar, soyut ekonomi) girmeyen, marja itilmiş bir engeldir.

  • 14 A.g.e.

46Surların insanlar tarafından organize bir biçimde kullanılmasına dair daha belirgin bir antropolojik yaklaşımı derinleştirebiliriz. Burası salt ekonomik çeper değildir; kendi kodları, kuralları, belirli toplumsal ilişkileri ile özgün yaşam biçimleri burada yer bulur. Bostanlar buna çok iyi bir örnek teşkil eder. Yukarıda, C. Deboulet ile bu mikro-toplumların örgütlenmesine değinmiştik.14 Gerçekten de karşımızdaki, kendi kaynakları, pazarı, dışarıyla kurduğu değiştokuş sistemi ile gayet örgütlü bir üretim biçimidir. Zaten bu toplum, ekonomik ve teknolojik düzlemde (“kurnazca” sulama yöntemleri, araç gereç kullanımı, toprağın özel bir biçimde değerlendirilmesi, arazinin bölümlenmesi...) ayrıcalığını ortaya koyar ve bu noktada da bir araştırma nesnesi niteliğini alır. Dini açıdan ve akrabalık ilişkileri bakımından, Türk kırsal modelinin yansımasını görürüz. Bununla birlikte, bostancıların teknoloji kullanımı ve üretim biçimleri daha gelişkin bir antropolojik analiz gerektirir. Uygulamalı antropoloji bakış açısından, bu orijinal üretim biçiminin, hem İstanbul’u hem de Türkiye toplumunun tamamını etkisi altına alan küresel değişikliklere karşı bir alternatif model olarak savunulabileceğini düşünmekteyiz. Böylesi bir alternatif model fikri bostancılarda henüz yoktur; onlar, geldikleri kırsal bölgenin yaşama ve üretme biçimini orijinal bir şekilde yeniden üretmektedirler. Ayrıca, alternatif bir model önermenin, hâkim sistemin kısmi bir biçimde tanınmasını ve/veya belli bir düzeyde bilinmesini gerektirdiğini de düşünmek mümkün; oysa bostancıları bu bölgeye yerleşmeye iten sebep tam da bu tür bir bilginin yokluğudur.

  • 15 Ville, ordre et violence, Paris, PUF, 1981.

47Bu analizin son unsuru olarak, iç/dış karşıtlığını yeniden belirteceğiz. Bu temsil çifti sahada gerilim veya çatışma halindeki gruplarda –bir yandan çevre sakinleri, diğer yandan surun kullanıcıları– mükemmelen çalışır. İçeriden bakıldığında, surlar tuhaf bir tersyüz oluşla savunma işlevini yeniden kazanır: surlarda yerleşik kişileri, dışında bırakıldıkları düzen ve normun yarattığı sembolik şiddetten (J. Rémy et L. Voyé’nin15 kullandığı anlamda) korur surlar. Başka pek çok şeyin yanı sıra görüntü toplumunu da öne çıkaran bir hâkim düzende, sığınak görünmezliği de sağlar.

  • 16 Poétique de la ville, Paris, Klincksieck, 1973.

48İlk işlevleri ve dışsal söylemler bakımından amacından sapmış sınır-sur tespitinden hareket etmiş, okunabilir sınırlara sahip bir alanda yerleşik bir çeper ve supap olarak surlar tespitine varmıştık. Bu analiz beraberinde bir soru getirir: neden surlar? Daha açık bir ifadeyle, surların bu rolü oynamasını sağlayan nedir? Yanıtın ilk unsuru şüphesiz surların maddeselliğinde (“pratik” biçimler) yatar; böylece bir kez daha mekânın maddeselliğinin nasıl bir ağırlığa sahip olabileceğini görürüz, bu da P. Sansot’nun16 nesnesel yaklaşımına yapılan referansı (mekânlardan insanlara gitmek) a posteriori doğrular. Fakat hikâye burada bitmez. Yaklaşık on beş yıldır muazzam altüst oluşlar yaşayan, hareket halinde bir mekân ile karşı karşıyayız. Bu değişimler bugün de devam etmekte, aynı zamanda da surların geldiği noktadaki kullanım biçimleriyle gerilim yaratmaktadır. Bu toplumsal dönüşüm ve daimi değişim alanını izleyerek hangi mekân türlerinin “çeper” ve “supap” haline geldiğini sorgulayacağız.

Notes

6 Le Patrimoine réinventé, Paris, PUF, 1984.

7 Kendi kendilerini rehber ilan etmiş olan bu çocuklar Anemas Kulesi yakınında yeraltını ziyaret etmek isteyenlere yaklaşırlar. Ancak aşağı inmeden önce biraz para isterler ve itiraz edilmesi durumunda da tehditkâr bir havaya bürünürler.

8 Suriçinde görüştüğümüz kişilerin kimliğini saklı tutmak amacıyla kendilerine uydurma birer isim verdik.

9 Sociologie urbaine, Paris, PUF, 1968.

10 Sociologie urbaine, Paris, Nathan, 1994.

11 IFEA’nın 16/12/1996 tarihli konferansı: « L’habitat d’initiative populaire au Caire ou le mythe de l’anarchie urbaine: enjeux d’une compréhension anthropologique », Lettre de l’OUI, 10, İstanbul, 1997.

12 Sociologie urbaine, Paris, PUF, 1968.

13 La production de l’espace, Paris, Anthropos, 2. basım, 1981.

14 A.g.e.

15 Ville, ordre et violence, Paris, PUF, 1981.

16 Poétique de la ville, Paris, Klincksieck, 1973.

Table des illustrations

Titre Sekil 4
Légende Surların kalınlığındaki bostanlar
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/2900/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 720k
Titre Sekil 5
Légende 2001’de surların içindeki Çingene kampı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/2900/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 740k
Titre Sekil 6
Légende Sur ve otopark işleviyle kullanımı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/2900/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 863k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Lire

Open access

Acheter

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search