Versión clásicaVersión móvil

Les jardins de l’Hevsel, paradis intranquilles

 | 
Martine Assénat

Diyarbakır kent surlarının Evsel/Hevsel bahçelerine bakan kısmının imar serüveni (Mervanî dönemi 990-1085)

Yusuf Baluken

Resumen

Yusuf Baluken - teacher-researcher in the Department of History and History of the Islamic Art at the Artuklu University of Mardin until 2017 - here discusses the reconstruction work carried out on the part of the ramparts facing the gardens of Hevsel during the reign of the Kurdish and Muslim Mervanid’s dynasty (990-1085). The author gives an account of the reconstruction work, as evidenced by the inscriptions on the towers and the walls. The author gives here transcriptions and Arabic translations of these inscriptions.

Texto completo

1Mervânîler, 983-1085 yılları arasında Diyarbakır’ın da içerisinde yer aldığı Kuzey Mezopotamya’da hüküm sürmüş Müslüman ve Kürt devletlerinden biridir. Bu bölge farklı etnik ve dinî grupları içerisinde barındıran özgün bir coğrafyaydı. Söz konusu etnik gruplar Süryaniler, Ermeniler, Rumlar, Araplar, Kürtler ve Deylemîler’di. Dinî gruplar ise Yahudiler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar’dı.

2Mervânîler döneminde şehir, etrafı sularla çevrili olup Dicle nehri tarafından hilal şeklinde kuşatılmış bir vaziyetteydi. Dicle Nehri’nin batı tarafında şehre yakın çok sayıda su kaynağı vardı. Şehrin merkezinde ise bir ulu cami vardı. Ortaçağda şehrin surlarında beş tane ana kapı vardı. Bunlar Babu’l-Ma (Dicle Kapı), Babu’l-Cebel (Dağ Kapı), Babu’r-Rûm (Urfa Kapı), Babu’t-Tell (Mardin Kapı), ve Babu’s-Sır (Gizli Kapı) ki savaş zamanlarında kullanılan gizli bir geçittir (de Goeje 1906: 140).

3Ortaçağda ehemmiyetini koruyan Amid şehrini Mervanîler’in hâkim oldukları dönemde ziyaret eden meşhur seyyahlardan biri de Nâsır-ı Hüsrev (ö. 453/1061)’dir. Nasır-ı Hüsrev şehri dünyanın dört tarafına açılan dört kapısı olan bir şehir olarak niteler. Bunlar Doğuya açılan Babu’d-Dicle, batıya açılan Babu’r-Rûm, kuzeye açılan Babu’l-Ermen, Güneye açılan Babu’t-Tell’den ibarettir. Şehrin ortasında bir kayanın içinden çıkan ve kaynağı bilinmeyen bir su pınarı vardır. Bu suyla sulanan çok sayıda ağaç ve bahçe vardır. Bu şehrin hâkimi Mervanî hükümdarı Nasruddevle’nin oğludur. Şehirdeki Ulu Cami de siyah taştan yapılmıştır. Caminin avlusunda taştan yuvarlak ve büyük bir havuz yapılmış. Bu havuza gelen suyun nereye gittiği bilinmiyor. Siyah taştan büyük bir abdesthane camiye bitişik yapılmıştı. Cami yakınlarında büyük bir kilise vardı. Taştan ve mermerden yapılmış muhteşem bir yapıydı (Debîr Siyâkî 1955: 13-15).

4XIII. yüzyıl tarihçisi İbnu’l-Adîm’in (ö. 660/1262) bildirdiğine göre Nasruddevle döneminde Amid’de 14 Ribat Evi (Kışlalar) vardı. Buralarda 10,000 civarında asker iskân ettirilmişti (Zekkâr 1983: 1131).

5Amid şehrinde iki tane önemli su kaynağı vardı. Bunlardan biri sur içinde olup adı Ayn Sora idi. Bu suyun nereden geldiği bilinmiyordu. Diğer kaynak ise surun dışındaydı ve Babu’r-Rûm (Urfa kapı) yakınlarındaydı. Ayn Zaûra (Anzele) diye bilinirdi. Ortasında bir kubbe vardı. Bu kubbeyi Mervanî hükümdarı Mumehhidudevle bin Mervân yaptırmıştı. Bu kaynaktan biraz ötede Bakilla isimli bir başka kaynak vardı. Buradan akan su kanallar vasıtasıyla şehre giriyordu. Ulu caminin suyu da bu pınardan sağlanıyordu. Bu kanaldan akan su caminin avlusundaki büyük havuza akıyordu. Şehirde iki tane kilise vardı. Biri Babu’r-Rûm taraflarında olup Meryem Kilisesi olarak bilinirdi. Gayet sağlam yapılı olan bu kilise meşhurdu. Diğer kilise ise Mervanilerin veziri Ebu Nasr el-Menâzî’ye ait Menâzî Bağı yakınlarındaydı. Müslümanların fethinden önce bu kilisenin yerinde daha büyük bir kilise vardı. Müslümanlar şehri savaşarak ele geçirince şehirde bulunan halk bu kiliseye kaçtı. Müslümanlar şehir ahalisinin peşine düştüler. Kaçanlardan bir tünelin başında duran yaşlı bir kadın dışında kimseyi bulamadılar. Kadına kiliseye girenleri sordular. Kadın halkın bu tünele girdiklerini ve bu yolla Bizans ülkesine ulaştıklarını söyledi. Daha sonraki dönemde bu kilise Artuklu hükümdarı Melik Salih Mahmud döneminde yıktırıldı ve taşlarıyla da kumaşçılar çarşısı yaptırıldı (İbn Şeddâd 1978: 258-259).

6Amid Mervaniler’in hâkimiyetine tam olarak geçmeden önce vassal konumda olan İbn Dimne isminde bir vali tarafından idare ediliyordu. İbn Dimne şehir surlarında önemli imar faaliyetleri yaptırdı. İbni Dimne daha önce Amid şehrinde hammallık yapan biriydi. Daha sonra şehre hâkim oldu ve şehir surlarının doğu tarafında bir saray inşa ettirdi. Bu saraydan Dicle Nehri’ne açılan ve Babu’l-Huve (Uçurum Kapısı/Fis Kaya) de denen bir kapı açtı. Ayrıca şehir surlarının yüksekliğini arttırdı (el-Khouly ve Baluken 2014: 464).

7Nasruddevle 415 (1024-1025) yılında Amid’i ele geçirdikten sonra oğlu Sa‘duddevle Muhammed’i şehir valiliğine atadı ve İbnu’l-Hammâr isimli bir Hıristiyan’ı da ona divan kâtibi olarak görevlendirdi. (el-Khouly ve Baluken 2014: 484). Nasruddevle dönemi Mervânîler’in her alanda altın çağını yaşadıkları dönemdir. Nasruddevle kardeşi Mumehhiduddevle gibi ilk olarak başkenti Meyyâfârikîn’i ve diğer önemli şehirleri tamir ve inşa etmekle işe başladı. Bu amaçla Meyyâfârikîn şehir surlarını tamir ettirdiği gibi şehrin dışında daha sonraları kendi adıyla anılacak olan Nasriyye şehrini kurdu. Bu şehirde hükümdar sarayı ve hanedan mensupları için evlerin yanısıra bahçeler, su dolapları, kanallar, cami, saat kulesi, han, hamam, bimaristan ve köprü gibi kamu hizmeti sunacak eserler inşa ettirdi. Amid surlarında birçok burcu yeniden inşa veya tamir ettirdi. Şehirde bir mescid inşa ettirdi. (van Berchem 1907: 129-132.)

8Mervanîlerin en uzun süre yöneticilik yapan hükümdarı Nasruddevle, Amid surlarında yaptırdığı tamirlerden sonra beraberinde bulunan Hanefi fakihi ve Mutezile kelamcısı Ebu Yusuf el-Kazvinî’ye (ö. 488/1096) şehir surlarını göstererek « Şehir surlarının sağlamlığı ve güzelliği hakkında ne düşünüyorsun? » sorusuna Kazvinî, « Geceleri seni düşmandan korur. Gelip geçenlere karşı savunur. Ancak seni mazlumun bedduasından korumaz. » diyerek cevap verir. (Abbas ve İbn Hamdûn 1996: c. VII, 210).

Foto 1 Restorasyondan önce Keçi Burcu

Foto 2 Keçi Burcu Kitabesi

9Yeri: 52 No’lu burc, yani Keçi Burcu’nun iç yüzünde
Hat:
Kûfî
Tarihi: 42? AH (1029-1038AD)
Yaptıranı
: Nar al-Dawla Amad b. Marwān (1011–1061 AD)
Yapanı
: Abī āhir b. Kāghid b. Sahl

10Kitâbenin içeriği:

بسم الله الرحمن الرحيم أمر بعمله مولانا الأمير السيد الأجل المؤيد المنصور عز الإسلام سعد الدين نصر الدولة و ركن الملة و مجد الأمة شرف الأمراء أبو نصر أحمد بن مروان شهور سنة و عشرين و أربعمائة و جرى ذلك على يدي عامله أبي طاهر بن كاغد بن سهل

11Transkripsyonlu metin:

Bismillāh al-Raḥman al-Raḥīm. Amara/ammara bi ʿamalihi mawlānā al-Amīr, al-Sayyid, al-Ajall, al-Mu’ayyad, al-Manṣūr, ʿIzz al-Islām, Saʿd al-Din, Nar al-Dawla wa Rukn al-Milla wa Majd al-Umma, Sharaf al-Umarā’, Abū Naṣr Aḥmad b. Marwān shuhūr sana (?) wa ʿashrīn wa arbaʿami’a wa jarā dhalik ʿalā yaday ʿāmilihi Abī āhir b. Kāghid b. Sahl.

12Tercümesi

Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla. Değerli desteklenmiş ve yardım görmüş, kıymetli emir, İslam’ın onuru, dinin mutluluğu, devletin başarısı ve milletin temeli, ümmetin şanı, emirlerin şerefi, Mervanoğlu Ebu Nasr Ahmed 42? Yılında yapımını emretti. Bu iş onun vergi tahsildarı Sehl oğlu Kağid oğlu Ebu Tahir tarafından gerçekleştirildi.

13Nasruddevle döneminde yapılan imar faaliyetlerinden biri de 426 yılında surların Evsel bahçelerine bakan kısmında bir burç inşasıdır.

14Yeri: 62 No’lu burc, yani Leblebi Kıran Burc’un ön cephesinde.
Hat:
Kûfî
Tarihi
: 426 AH (1034-1035 AD)
Yaptıranı
: Naṣr al-Dawla Aḥmad ibn Marwān (1011–1061 AD)
Yapanı: Meçhul

15Kitâbenin içeriği:

بسم الله الرحمن الرحيم مما أمر بعمله الأمير السيد الأجل المؤيد المنصور عز الاسلام سعد الدين نصر الدولة ركن الملة مجد الأمة شرف الأمراء

أبو نصر أحمد بن مروان أطال الله بقائه و أدام سلطانه شهور سنة ست و عشرين و أربعمائة

16Transkripsyonlu metin:

Bismillāh al-Raḥman al-Raḥīm. Mimmā amara/ammara bi-ʿamalihi al-Amir, al-Sayyid, al-Ajall, al-Mu’ayyad, al-Manṣūr, ʿIzz al-Islām, Saʿd al-Dīn, Nasr al-Dawla Rukn al-Milla, Majd al-Umma, Sharaf al-Umarā’, Abū Nar Aḥmad b. Marwān aālla Allāh baqā’ahu wa addāma salānahu shuhūr sanat sitta wa ʿashrīn wa arbaʿami’a.

17Tercümesi:

Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla. Değerli desteklenmiş ve yardım görmüş, kıymetli emir, İslam’ın onuru, dinin mutluluğu, devletin başarısı ve milletin temeli, ümmetin şanı, emirlerin şerefi,
Mervanoğlu Ebu Nasr Ahmed – Allah onun ömrünü uzatsın ve yönetimini sürdürsün – 426 yılında yapımını emretti.

18Yeri: 61 No’lu burç, yani Keçi Burcu’ndan sonraki 8. burcun üstünde.
Hat:
Kûfî
Tarihi
: 437 AH (1045-1046 AD)
Yaptıranı
: Naṣr al-Dawla Aḥmad b. Marwān (1011–1061 AD)
Yapanı
: meçhul

19Kitâbenin içeriği:

بسم الله الرحمن الرحيم مما أمر بعمله و بنائه و الإنفاق عليه من ماله ابتغاء ثواب الله و طلب رحمته مولانا الأمير السيد الأجل المنصور عز الإسلام سعد الدين نصر الدولة و ركن الملة و مجد الأمة شرف الأمراء أبو نصر أحمد بن مروان في ولاية ولده الأمير سعد الدولة أبي الحسن محمد أطال الله بقائهما و أيد ملكهما و جرى ذلك على يدي القاضي أبي علي الحسن بن علي بن أحمد الآمدي سنة سبع و ثلاثين و أربعمائة و البناء نصير بن حبيب

20Transkripsyonlu metin:

Bismillāh al-Raḥman al-Raḥīm. Mimmā amara/ammara bi-ʿamalihi wa binā’ihi wa’l- infāq ʿalayhi min mālihi ibtighā’a thawāb Allāh wa ṭalab raḥmatihi mawlānā al-Amīr al-Sayyid al-Ajall al-Manṣūr ʿIzz al- Islām Saʿd al-Dīn Naṣr al-Dawla wa Rukn al-Milla wa Majd al-Umma Sharaf al-Umarā’ Abū Naṣr
Aḥmad b. Marwān fī wilayā
ti waladihi al-Amīr Saʿd al-Dawla Abū al-Ḥasan Muḥammad aṭālla Allāh baqa’ahumā wa ayyada mulkahuma wa jarā dhalika ʿalā yaday al-qāḍī Abī ʿAlī al-asan b. ʿAlī b. Aḥmad al-Āmidī sana sabʿ wa thalathīn wa arbaʿami’a wa al-bannā Nuṣayr b. Ḥabīb.

21Tercümesi

Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla. Efendimiz değerli, desteklenmiş ve yardım görmüş, kıymetli emir, İslam’ın onuru, dinin mutluluğu, devletin başarısı ve milletin temeli, ümmetin şanı, emirlerin şerefi, Mervanoğlu Ebu Nasr Ahmed oğlu devletin mutluluğu emir Ebu’l-Hasan – Allah ikisinin de ömürlerini uzatsın ve yönetimleri sağlamlaştırsın – valiliği döneminde ve Allah’tan sevap kazanmak ve onun bağışlanmasına erişmek için kendi malından harcayarak yapımını emretti. Bu iş kadı Amidli Ahmed oğlu Ali oğlu Hasan Ebu Ali eliyle 436 yılında gerçekleştirildi. Mimar Habib oğlu Nusayr’dır.

22Yeri: 55 No’lu burç, yani Keçi Burcu’ndan sonraki 3. burcun üzerinde.
Hat:
Kûfî
Tarihi
: 444 AH (1052-1053 AD)
Yaptıranı
: Naṣr al-Dawla Aḥmad b. Marwān (1011–1061 AD)
Yapanı
: Meçhul

23Kitâbenin içeriği:

بسم الله الرحمن الرحيم مما أمر بعمله و بنائه و الإنفاق عليه من ماله مولانا الأمير السيد الأجل المنصور عز الاسلام سعد الدين نصر الدولة و ركن الملة و مجد الأمة شرف الأمراء أبو نصر أحمد بن مروان أطال الله بقائه و أدام سلطانه و جرى ذلك يدي القاضي أبي علي الحسن بن علي بن أحمد الآمدي سنة أربع و أربعين وأربعمائة

24Transkripsyonlu metin:

Bismillāh al-Raḥman al-Raḥīm. Amara bi-ʿamalihi wa binā’ihi wa’l-infāq ʿalayhi min mālihi mawlānā al-Amīr al-Sayyid al-Ajall al-Manṣūr ʿIzz al-Islām Saʿd al-Dīn Naṣr al-Dawla wa Rukn al-Milla wa Majd al-Umma Sharaf al-Umarā’
Abū Naṣr Aḥmad b. Marwān aṭālla Allāh baqa’ahu wa addāma salṭānahu wa jarā dhalik ʿala yaday al-qāḍī Abī ʿAlī al-Ḥasan b. ʿAlī b. Aḥmad al-Āmidī sana arbaʿa wa arbaʿīn wa arbaʿami’a.

25Tercümesi:

Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla. Efendimiz değerli, desteklenmiş ve yardım görmüş, kıymetli emir, İslam’ın onuru, dinin mutluluğu, devletin başarısı ve milletin temeli, ümmetin şanı, emirlerin şerefi,
Mervanoğlu Ebu Nasr Ahmed – Allah onun ömrünü uzatsın ve yönetimni sürdürsün – kendi malından harcayarak yapımını emretti. Bu iş kadı Amidli Ahmed oğlu Ali oğlu Hasan Ebu Ali eliyle 444 yılında gerçekleştirildi.

Foto 3 444/1052-1053 tarihli burcun kitabesi

26Nizameddin Nasr döneminde de şehir surlarında imar faaliyetleri yapıldı. Buna dair kitabeler surların iç ve dış duvarlarında mevcuttur (İbn Şeddâd 1978: 257). Bu dönemden kalma burçlardan biri de Mervani Burcu’dur.

27Yeri: 67 No’lu burç, yani Yeni Kapı’nın kuzeyindeki Mervani Burcu’nun üzerinde.
Hat:
Kûfî
Tarihi
: 460 AH (1067-1068 AD)
Yaptıranı
: Niẓām al-Dawla Naṣr (1061–1079 AD)
Yapanı: Meçhul

28Kitâbenin içeriği:

بسم الله الرحمن الرحيم ما أمر بعمله الأمير الأجل السيد نظام الدين مؤيد الدولة و فخر الأمة عز الملوك أبو القاسم نصر بن عز الإسلام أطال الله بقائه و أعز نصره على يدي القاضي أبي الحسن عبد الواحد بن محمد في سنة ستين و أربعمائة

29Transkripsyonlu metin:

Bismillāh al-Raḥman al-Raḥīm. Mā amara/ammara bi-ʿamalihi al-Amīr al-Ajall al-Sayyid Niẓām al-Dīn Mu’ayyad al-Dawla wa Fakhr al-Umma ʿIzz al-Mulūk Abū al-Qāsim Naṣr b.
ʿIzz al-Islām aṭālla Allāh baqā’ahu wa aʿazza naṣrahu ʿalā yaday al-qāḍī Abī al-Ḥasan ʿAbd al-Wāḥid b. Muḥammad fī sana sittīn wa arbaʿami’a.

30Tercümesi:

Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla. Değerli ve yüce emir, dinin nizamı, devleti destekleyen, ümmetin övgüsü, hükümdarların yücesi, İslam’ın onurunun oğlu Ebu’l-Kasım Nasr -Allah onun ömrünü uzatsın ve başarısını onurlu kılsın- yapımını emretti. Bu iş, Kadı Muhammed oğlu Abdulvahid Ebu’l-Hasan eliyle 460 yılında gerçekleşti.

31Mervânî hükümdarlarından Ebu Ali Hasan bin Mervân 386/996 yılında; Nasruddevle Ahmed bin Mervân 42?/1029-1037, 426/1034, 437/1045, 444/1052, 450/1058 yıllarında Amid surlarında burçlar inşa ettirdiği gibi 447/1056 yılında Dağ Kapı’da bir mescid, Nizâmeddîn Nasr ise 460/1067, 464/1071 ve 465/1072 yıllarında Amid surlarında burçların yanı sıra 457/1065 yılında da Dicle Köprüsü’nü inşa ettirdi. Son Mervânî hükümdarı Nâsıruddevle Mansur ise 476/1083 yılında Amid’de burçlar inşa ettirdi. (Gabriel 1940 : 312-317).

Bibliografía

Debîr Siyâkî, Muhammed (Thk.) (1955). Nâsır-ı Hüsrev, Ebu’l-Muîn (ö. 453/1061), Tahrân, Sefernâme.

de Goeje, M. J., (Thk.) (1906). Makdisî, Şemseddîn Ebu Abdillâh Muhammed b. Ahmed (ö. 380/990), [Ahsenu’t-Tekâsim fî Ma‘rifeti’l-Ekâlim], Leiden, Brill.

Flury S. (1920). « Bandeaux ornementés à inscriptions arabes Amida-Diarbekr, XIe siècle », Syria 1(1),. s. 235-249. DOI : 10.3406/syria.1920.2844.

Gabriel, A., (1940). Voyages archéologiques dans la Turquie orientale et les provinces d’au-delà du Tigre, Paris, De Boccard.

İbn Şeddâd, İzzeddîn Muhammed b. Ali (ö. 684/1285) (1978). el-A‘lâk el-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, (Thk. Yahya Zekeriyyâ Abbâre), Dımaşk III/1-2.

İhsan Abbas ve Bekr Abbas İbn Hamdûn, (Thk.) (1996). (ö. 563/1167), et-Tezkiretu’l-Hamdûniyye, Beyrut, Daru’s-Sadır.

el-Khouly, Karim Farouk ve Baluken, Yusuf, (Thk.) (2014). İbnu’l-Ezrak el-Fârikî, Ahmed bin Yûsuf (ö. 577/1182), Tarihu Meyyâfârikîn, İstanbul, Nûbihar.

van Berchem M., (1907). « Arabische Inschriften Aus Armenien und Diyarbekr », Abhandlungen der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen Philologisch-Historische Klasse, IX, Berlin, Wiedmannsche Buchhandlung.

van Berchem, M. ve Strzygowski, J., (1910). Amida: matériaux pour l’épigraphie et l’histoire Musulmanes du Diyar-Bekr, Heidelberg, Winter/Paris, Leroux. DOI : ark:/13960/t05x2gh3c.

Zekkâr, Süheyl, (Thk) (1983). İbnu’l-Adim, Kemaleddin Ömer b., Ahmed b. Ebi Cerade, (ö. 660/1262). [Buğyetu’t-Taleb fi Tarihi Haleb, I-XIII], Dımaşk.

Índice de ilustraciones

Leyenda Foto 2 Keçi Burcu Kitabesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/2263/img-1.jpg
Archivo image/jpeg, 56k
Créditos Flury 1920: 242
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/2263/img-2.jpg
Archivo image/jpeg, 84k
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/2263/img-3.jpg
Archivo image/jpeg, 995k

Autor

Mardin Artuklu University Department of Islamic History and Its Arts
yusufbaluken@gmail.com

Salvo indicación contraria, el texto y otros elementos (ilustraciones, archivos adicionales importados) se puede utilizar bajo licencia OpenEdition Books License.

Leer

Open access

Comprar

Buscar en OpenEdition Search

Se le redirigirá a OpenEdition Search