“Sen ve Kardeşin nasıl ortaya çıktınız?”
Barbaros Kardeşlerin Kökenlerine ilişkin Notlar
p. 691-716
Remerciements
Burada Benjamin Lellouch’a sonsuz teşekkürlerimi sunmak isterim. Kendisi, Stefanos Yerasimos’un anısına hazırlanan bu makaleyi ilk inceleyen kişidir.
Texte intégral
1“Gazavat-ı Hayreddin Paşa”1 adlı eserin yazarı Seyyid Murâd, eserinin giriş bölumünde, meşhur Barbaros Hayreddin ve erkek kardeşi Oruç’un “izin alınarak” hazırlanmış olan bu biyografi çalışmasının, Kanuni Sulṭân Süleyman’ın özel talebi üzerine ortaya çıktığını söyler. Kanuni, paşaya dönüp şöyle sormuştur:
İmdi sen ve karındaşun nice hurûc eyledügin ẓuhûruñuza ve hurûcuñuza sebeb ‘illet ne idügin ve sizler ne kimesne idügin ḳul ṭâ’ifesinden mi-dür ve hâricden mi-dür aṣli ve fer’i ile bu zamâna gelince dahi berrde ve bahirde kalîl ve kesîr her ne denlü ġazâlar ve ‘arbedeler kim eyledüñüz min ewelihi ilà âhirini anları heb bî-kusûr cem’edüb ‘ale-t-tafsîl nażm-ile ve nesr-ile iki kitâb edüb âstâne-i sa’âdetüme irsâl eyle kim anlar dahi bilâ ziyâdetin ve lâ noksânin ‘alè-t-tertîb benüm zamânumda vâki’olub yazılan tevârîhe bile ḳayd olsun.2
2Padişahın biricik endişesi, sadece saltanatının tarihini yazdırmak değildir; aynı zamanda, yaptığı büyük işler gayet iyi bilinmesine rağmen, kökenleri hakkında bir sır perdesi bulunan kaptan-ı derya hakkındaki merakını gidermektir.
3Gazavatname’nin ilk sayfalarında, özellikle 4b ila 25a arasında, Barbaros kardeşlerin ilk seneleri ve kökenleri hakkında bol miktarda ayrıntılı bilgi bulunmaktadır. Svat Soucek, 1971 ve 1972 yıllarında yayınlanan iki makalesinde bu konuya dikkat çekmiştir. Amacı, özellikle ünlü denizcilerin Mağrib’e, I. Selim’in 1512 yılında tahta çıkışından sonra gittiğini göstermektir3. Buradaki niyetim, daha çok bir önceki dönem ile ilgilenmek ve öncelikle bu dönemin kronolojisi ile olayların seyrini Seyyid Murad’ın anlattıklarına dayanarak ve bu anlatılanları tarihsel bir bağlama yerleştirerek sistematik bir şekilde ortaya koymaktır. Böylece, burada yatan art niyetleri sorgulamak ve Süleyman’ın Barbarosların kökenlerini neden bu kadar çok öğrenmek istediğini araştırmak mümkün olacaktır.
4Anlatı, tam olarak 4b-6 a arasında, Barbaros kardeşlerin ailevi kökenlerinin tanıtımıyla başlamaktadır. Babaları, Vardar Yeniceli (Selanik’in kuzey-batısına yaklaşık kırk kilometre uzaklıkta bulunan Giannitsa kasabasından) Yakub, Midilli adasının 1462 yılında fethinin ardından kale muhafızlığıyla görevlendirilmiş, II. Mehmed’in en gözde genç “kulcugazlan”4 arasında gösterilen yiğitlerdendi. Bu bekâr erkekler, yörenin kızlarıyla evlenebilmek için sultandan izin alırlardı. Böylelikle, ada üzerindeki yaşamın daha kolay bir hal alması ve sonunda II. Mehmed’in dile getirdiği siyasi açıdan kurnaz bir hesap doğrultusunda “Tâ kim ehl-i islâm-ile kâfirler alışub ortalarında ḥüsn-i mu’âmele olub ḳal’e beklenmesine sebeb ola” sonucunu doğurmaktaydı5. Bu uzun vadeli yerleşim politikası, yerel halk ile Osmanlı temsilcileri arasında yakınlaşma sağlayacağından, Hıristiyan donanmalarının henüz sona ermeyen tehditlerine maruz kalan ve Rumların aynı anda her iki tarafa da bağlılık göstermek gibi zor bir duruma düşebilecekleri bu bölge için büyük önem taşıyordu. Bu politikaya başka bir yerde daha işaret edilmektedir: Midilli kalesinin bekçiliği ile görevlendirilen Osmanlı görevlileri (kulları), Heath Lowry’nin Limnos defterlerinde karşılaştığı yeniçerileri anımsatmaktadır. Lowry, 1519 yılında adadaki tabyada yaşayanların, büyük ölçüde 1490’da sayımı yapılanların çocukları olduğunu göstermişti6. Bununla birlikte, Yakub bir yeniçeri olarak değil, “Selânîk kurbında Vârdâr Yeñicesinde Ya’ḳûb nâm bir sipâhî kim kendü dahi sipâdhîzâde idi”7 şeklinde tanımlanmıştı. Ama, bir tımarlı da sayılmazdı, çünkü II. Mehmed tarafından yerleştirilen genç yiğitler arasındaki bir kul olduğu açıkça belirtilmişti. Aile adıyla değil, coğrafi kökeniyle isimlendirilmiş olması da bunu teyit eder niteliktedir8. Bununla birlikte, Osmanlılara bağlı bir sipâhî oğlan olması olanaksızdı. Normal koşullarda sipahiler taşrada görevlendirilmezlerdi, kaldı ki bu olsaydı Hayreddin, babasının bu itibarlı teşkilattan olduğu konusunda daha ısrarlı olurdu. Her ne hal ise, kesin olan tek şey şudur: Hayreddin, kendini doğma-büyüme Müslüman ve Fatih Sultan Mehmed’e hizmet etmiş birinin oğlu olarak tanımlamaktadir. Annesine gelince, onun isminden hiç söz edilmez. Tek bilinen, adada yaşayan genç bir Rum olduğu ve Yakub’un onunla “Bir begendügi kızı kim hem kendü müstesnâ ola ve hem ehli ve köki eyüsin bâtileleri üzerine bir yarar kimesneler ola alub”9 evlendiği idi.
5Bu beraberlikten dört erkek çocuk dünyaya gelir. Yaşça büyük olan İshak, “İsḥâḳ kim büyük ḳarındaşları-dur kal’e-i mezkûrda mütemekkin ve mütavaṭṭın olub müteḳâ’id olur.”10 Buradan anlaşılması gereken, Limnos’ta hep olduğu üzere, İshak’ın tabyada babasının yerini almış olmasıdır. Hayatlarını kazanmak zorunda olan diğer üç kardeş ise, pek de yoksul köylü sayılmazdı:
Oruc dahi turub re’îslige heves edüb bir gemi édinür ve kendü gemüsiyle riyâset ve ticâret étmege başlar ve Hıẓır dahi kezalik bir gemi édinür ve kendü gemisiyle riyâset ve ticâret étmege başlar imdi bu mezkûrlar sâbiḳda hem kendü gemülerine re’îsler edüb hem ma’nàda merḳûmlar müsebbebler idiler ya’nî tâcirler idiler bir memleketden bir memlekete rencberlik ederler idi ya’nî [bir memlek]etüñ terekesin ve esbâbın bey’edüb varub alub bir [âhar] memleketde ṣatub fâ’idelenürler idiler herkiz kimesneye [ihtiy]âcları yoḳ idi ammâ Hızır Sîreze ve Selânike ve Aġribôza sefer etmege başlar ol taraflaruñ seferi aña hôş ammâ Oruca Miṣir ve İskenderiyye ve Trabûlus ve Şâm ḳaraları seferi hôş gelür ekser ol ṭarafa varub gelmekde...11.
6Seyahat edilen bölgeler göz önüne alındığında, özellikle Hızır Hayreddin’in hububat ticareti yaptığını, Oruç’un da Mısır’a odun ihraç ettiğini düşünebiliriz12. Her halükârda, hareket alanlarının neredeyse bir aile şirketi gibiymişçesine paylaştırılması karşısında şaşırmamak olanaksız... Bu konuda birçok sav ortaya atılmakta: Öncelikle, yapılan yatırımların kaynağı belirsiz, ama erkek kardeşlerin anne tarafından ailelerinin Midilli’de oldukça varlıklı bir tabakadan geldiklerini belirtebiliriz. Ayrıca, bir liman olmayan, ama aslen Vardar Yenice kasabasından olan Yakub’un büyük olasılıkla bağlantılarının olduğu Serez’den söz edilmesi de ilginç. Nihayet, en küçük kardeş İlyas’ın da sonunda Oruç’un teknesine katıldığını göreceğiz.
7Özetle, Barbaros kardeşlerin izledikleri yol, önceden belirlenmiştir: Yerel düzeyde büyük bir tüccar-armatör ailesi kurmaktadırlar. Ancak 1508’in yaz mevsimi sonunda13, bu kader bozulmaya başlar:
Bir gün ḳarındaşı İlyâsı bile alub gider Şâm Ṭarabûlus câniblerine sefer eyledükde nâgâh bir gün Rôdos gemilerine14 buluşub bî-hadd ceng éder âhır Ilyâs raḥmetü-llàhi ‘aleyhi anda şehîd olur ve ba'dehu düşmanlar gâlib olub gemilerin alub merhûm Oruc Re’îsi esîr édüb alub Rodôsa getürürler ḥabsedüb15.
8İlyas ölmüştür; Oruç ise özgürlüğünün yanı sıra tüm malını mülkünü yıtırmıştır. En azından, onu esir eden Mareşal Bertrand Corault’ya bu şekilde söylemektedir16. “Yâ Bôdûrumda ve gayrîde olan mâl benüm nem olur kim beni gemüm-ile ve mâlum-ile alduñuz?”17 Aslında, kardeşi Hızır Hayreddin bu kötü durumdan haberdar olmuş, yanında kardeşini geri almak için büyük miktarda para ile Rodos şövalyelerinin elindeki Bodrum’a gitmiştir. Rodos’taki herkes bu esaretin bedelinin yüksek olacağının farkındadır. Pazarlık ve ardından verilen fiyat teklifinde, kölenin sahibi onu azat etmek için 1.000 kızıl altın talep etmektedir. Bu da yaklaşık 50.000 adet gümüş akçeye karşılık gelmektedir. Araya bilirkişilerin girmesiyle (metinde, “ehl-ihibre” denmektedir) fidyeyi 25.000 akçeye düşürürler. O dönemde bir kölenin ortalama fiyatının 1.000 akçe olduğu düşünülürse, bu çok yüksek bir bedeldir. Oruç’un fıyatını yükselten kas gücü değil, ona veya ailesine atfedilen zenginliktir18.
9Oruç, adeta yıkılmıştır. Kardeşi bu denli yüksek bir meblağı ödememenin yollarını (ki bu da beklenen bir davranıştır) aramaktadır. Sorun, 1509 baharında kaçmasıyla çözülür19. Beklenilenin tersine, doğduğu adaya doğru kaçmaz, ama bu konuda Gazavatname’de herhangi bir açıklamaya da rastlanmaz. Dolayısıyla elimizde sadece bir dizi varsayım kalır; bir de Oruç’un kişilik özelliklerinin (kendisi, metinde çok cesur, onu zincire vurup daha yüksek fidye ödenmesi için ağır koşullarda çalıştıran Corault’ya karşı meydan okur şekilde betimlenmekte, bunlara olağanüstü kaçış öyküsü eklenmektedir) Midilli’ye yenik bir şekilde dönmeyi kabul etmesine izin vermeyeceği izlenimi oluşur. Nitekim ailesiyle bir daha, ancak küçük bir filonun başına geçip biraz eski gücüne kavuştuğunda, 1511 baharında görüşecektir (21a).
10Her ne olursa olsun, Oruç once Antalya’ya gider, orada Ali Reis isimli birinin hizmetine girer, onun teknesinde ikinci kaptan (yelken reisi) olur ve “kendünüñ bir büyük mülk ḳalyônı var idi ol kalyôn ile ol dahi dâ’imâ Mısır seferin eyler idi.”20 Antalya ve Mısır limanları arasında sürekli gidip gelen bu büyük yuvarlak gövdeli tekne, apaçık ki bir ticaret gemisidir. O tarihlerde, Oruç henüz gazi olmamıştır, ticaret gemilerinde çalışan barışçıl bir denizcidir hâlâ... Kaderinin akışı Mısır’da değişir. 1510 yazında21 Oruç, Sulṭân Kansu Gavri’nin bir kadırgasının kaptanlığını kabul eder. Olayların tarihsel akışı oldukça bildiktir: Memlûk Sultânı, Hint Okyanusu’ndaki Portekiz varlığı karşısında endişeye kapılıp 1505 yılından itibaren denizcilik alanında güçlenmeye çalışır. Ama insan gücü ve hammadde açısından Osmanlılardan destek almaya gereksinimi vardır. Mısır donanmasına 1507 yılından itibaren Osmanlılar tarafından düzenli olarak ikmal malzemeleri gönderildigi biliniyor. Ali Reis’in kalyonu da bu bağlamda kullanılmış olabilir. Ayrıca, Kemal Reis’in 1507 Eylülünde Kansu Gavri tarafından karşılanması ve 1507 sonbaharında denize açılan Memlûk donanmasında Selman Reis’in bulunmasının da gösterdiği gibi, Mısır’a askeri yardım da sağlanmaktadır22. Dolayısıyla, sultanın denizcileri işe aldığı dönemde Mısır’a gelmesiyle birlikte Oruç’a da cazip teklifler sunulmuş olması şaşırtıcı değildir. Böylece Oruç, özel bir ilgiden ziyade, Memlûklerin deneyimli insana gereksinimi sonucunda, deneyiminden başka bir şeyinin kalmadığı bu dönemde deniz ticaretini bırakıp, deniz savaşlarına yönelmiştir.
11Oruç, sultan tarafından Mısır’ın donanma için kereste tedarik etmek istediği Ayas/İskenderun Körfezi’ne kadirga kaptanı olarak gönderilmiştir. Memlûk donanmasıyla buradayken o da Rodos Şövalyeleri’nin saldırısına uğrar. Gazavatname’de değişik biçimlerde sözü edilen bu meşhur olay, 22 Ağustos 1510 günü cıvarında gerçekleşir. Gemisi diğerleriyle birlikte yakılan Oruç Reis, Antalya istikametine doğru yol alır23. Acaba yeniden, eski patronu Ali’nin hizmetine mi girmek istemektedir? Buna dair bir şey söylenmez. Zaten, Misir’dan yeni gelmiş olan Şehzade Korkud, Temmuz ayından beri şehre geri dönmüştür ve denizlerdeki etkinliği iyi bilinmektedir24. Yani, Oruç Reis’in bir firsat mi yakaladığını yoksa o sırada bir korsan gemisinde çalışmayı mi tercih ettiğini tam olarak söylemek zordur. Belki de, iki kez saldırısına maruz kaldığı Rodoslulardan öç almak istemektedir? Kim bilir...
12Gazavatname’yi okuyunca edindiğimiz izlenim de zaten bu yöndedir:
Bir gemücük yapmaġa destûr aldı varub ol tarafda bir limânda on sekiz oturaḳ bir gemi yapub ṭonadub deryâya çıḳarub Alláha ṣıġınub Rodôs cezîrelerinden yana revâne oldı ol kadar işler eyledi kim ol eṭrâfuñ kâfirleri gelüb Rodôs beglerine eyle şikâyet édüb (...) anlar dahi bir ḳaç pâre gemi ṭonadub mezkûrı limân be limân köşe be köşe arayub ‘âḳibet yine bir limânda bulub ġâfil baṣdılar ol dahi yoldaşlan-ile ḳaraya döküldi hele yoldaşları heb bî-kuṣûr yine bi’avni-lláh ṣaḳlayub küffâra vermedi ve andan gayrî haylî Firenk oġlanların bile ḳurtardı alub yine Sulṭân Ḳorḳuduñ sancagın sordılar meger kim merhûm Sulṭân Ḳorḳud ol zamânda Anṭaliyyeden ḳalḳub Ma’nisa vérilüb anda gelmiş idi25.
13Bu metinden yola çıkarak, o sırada zaten belirli bir önem kazanmış, adeta küçük bir kalita olmuş gemisinin donatımına şehzadenin mali açıdan destek sağladığı sonucuna varılması söz konusu değildir. Oruç o tarihlerde başka finansman kaynakları bulmuş olmalıydı. Buna karşılık, bir savaş gemisi inşa etmek için yetkili mercilerden izin almak gerekiyordu26; yani kurallara uygun hareket ediyordu. Rodos çıkarlarına karşı yapılan bu ilk sefere gelince, Şehzade Korkud’un Antalya’dan 1511’in Mart ayında ayrıldığı bilindiğine göre, bu her halde 1510’un yaz sonunda ve sonbaharında gerçekleşti. Bununla birlikte, belgelerde, o dönemde Osmanlıların resmi düzeyde olağandışı bir korsanlık faaliyeti yaptığına dair herhangi bir kanıt bulunmamakta27 ve Oruç’un küçük galyotunun faaliyetlerine dair ne Rodos Şövalyelerinin arşivlerinde ne de Marino Sanudo’nun Diarii (Günlükler) adlı eserinde herhangi bir referansa rastlayamadım. Hatta kendisinin ismi bile geçmiyor. Dönemin en meşhur hükümet destekli korsanları Kemal Reis ve Kurdoğlu iken, Oruç henüz pek tanınmayan bir denizciydi. Gazavatname, kahramanının açık denizlerde yaptığı gaza faaliyetlerini biraz abartsa da, Oruç’un o dönemde bölgede deniz akıncılığı yaptığını ve şövalyelerin donanmalarının baskısına uğrayıp 1511 kışında gemisini yeniden kaybettiğini varsaymak mümkündür. Bu konuda söylenen, Şehzade Korkud’un bu sırada Antalya’dan ayrılıp Manisa’ya gittiğidir. Bu yer değiştirmenin, 1511 Mart’ında gerçekleştiği biliniyor. Kaldı ki denizcilerin ve esirlerin karada olduğu bir sırada “limanda” saldırıya uğramalarından söz edilmesi, bunun kış mevsiminde gerçekleştiğini göstermektedir.
14Her halükârda Oruç, Şehzade Korkud’u efendisi olarak kabul etmektedir. Doğrudan şehzadeyle muhatap olmayıp onun has adamlarından biriyle, Piyale ile görütüğüne göre28, belki de öfkesinden çekinmektedir... Piyale’ye iki esir vermiş, dördünü de Korkud için ayırmıştı. Bunun yersiz bir tedirginlik olduğu anlaşılıyor. Zira, şehzadenin haberi olunca kâfirlere öfkelenir ve ona der ki: “Küffâr-ı haksâra bî-huzûr olub tiz bir emir vérüb ayıtdı kim var bu emri Izmîr kâdîsına ver dahi murâduñca bir gemi yapdur andan var ol la’înlerden intikâm-ıdînî al.”29 Bu öfke, siyasi içerikliydi. Kimin tahta geçeceğine dair kardeşleriyle girmiş olduğu nüfuz mücadelesi sırasında, kendisine ait bir savaş filosu olması, halk tarafından beğenilmesini sağlayabilirdi. Hele, bu filoyla İskenderiye’den Çanakkale’ye dek tüm Müslümanların nefretini üzerlerine çeken Rodoslulara saldırırsa bu şöhret tescillenirdi!
15Oruç’un yapım izni aldığı gemi bu kez 24 oturaklıdır (20a). Demek ki kendisine verilen değer giderek artmaktadır. Piyale’nin teşvikiyle kadırga tamamlandığı gibi Foça’ya gider. Oradan da Manisa’ya geçer ve şehzadenin huzuruna çıkar: “Divânda hil’atlayub ve Ḳorḳud Sulṭân-ı merhûm bir hayır du’â édüb destûr verdi.”30 Ama, şehzadenin zihnindeki plan, Oruç’un yeniden Rodosluların peşine düşüp onları canından bezdirmesi –ve belki de çok fazla ileri gitmemesi, zira filosuna gereksinimi olabilirdi– idiyse de, Piyale daha ileri görüşlüydü. Bizzat kendisi de açık denizlere yatırım yapmakta ve Oruç’a emanet ettiği bir gemisi bulunmaktadır. Oruç artık iki gemiden oluşan küçük bir filonun başındadır ve ona verilen şu tür talımatlarla hareket etmektedir: “Firengistâna sal bu deryâda yuzme var ulu gazâlar eyle.”31
16Böylelikle, Oruç, Midilli’deki ailesine uğradıktan sonra Adriyatik’e açılır, İtalya’daki Puglia kıyılarında korsanlık yapar ve iki barça ele geçirir, ardından ganimetiyle birlikte Doğuya döner (21a). Bu bilgileri doğrulayan başka kaynaklar da var: Sanudo’nun Günlükler adlı eserinin 12. bölümünde Oruç’un ismi geçmez, ama Türk filosunun Adriyatik Denizi’nde 1511 yazındaki ilerleyişinden söz edilir. Buna karşılık, Oruç Reis’in iki barça ele geçirdikten sonra daha da büyüyen filosuyla Derzi Kayası (Eğriboz yakınında), aslında Atika bölgesindeki Sounion Burnu yakınlarında32 üç kalyon ve bir barçaya karşı yürüttüğü zaferle sonuçlanan mücadeleden hiç söz edilmemesi –en azından ben rastlamadım– ilginçtir (21b-22a). Her neyse, demek ki açık denizlere doğu ve batıya yönelmesi, açıkça ortaya çıkan korsanlık niyetinin işaretleridir ve tarih olarak 1511 yılına rastlar. Yani, I. Selim’in tahta çıkmasından öncesine gider.
17Fakat Svat Soucek’in de haklı olarak vurguladığı gibi, Oruç Reis’in batıya yönelmesine siyasi olaylar neden olmuştur, ama bu, yazdığına kıyasla daha geç bir tarihte gerçekleşmiştir. Aslında, Gazavatname’de yazılana göre Oruç’un Midilli’de bulunduğu sırada, “Anda Sulṭân Ḳorḳud merhûm ve magfûrun leh Sulṭân Selîm Han ‘aleyhi er-raḥmet ve-r-rıdvân ḥaẓretlerinden havf edüb ḳaçub gitdügin işidicek ol dahi havfédüb, âyed sen Sulṭân Ḳorḳudlusın diyeler deyü ol dahi bu diyâra çıkmayub andan turub gemilerden iki çekdürür gemi ve bir pare dahi bârça alub bâḳîsin oda yaḳub Miṣra gitdi.”33 S. Soucek buradan şu sonuca varır: Oruç, 1512’de Selim ile Korkud’un ilişkilerinin gerildiğini öğrenip İskenderiye’ye kaçar ve Cerbe Limanı’na 1513 ilkbaharında varır34. Bu kronolojik gelişim çızgısı, Gazavatname’deki anlatılardan öğrenilmiştir: kahramanın kaçışı, ancak 1511 dönemindeki başarıları anımsatıldıktan sonra anlatılır. Biraz daha yakından bakıldığında ise, sözü edilen olay Korkud’un “kaçışı”dır asında. Oysa Korkud, kardeşinin tahta çıkmasından sonra başkentten kaçmamış, törenle Manisa’ya gitmiştir. Ama Selim’in yeğenlerini öldürdüğünü öğrenince 1513 yılı başında kaçmıştır35. Sonunda yakalanıp boğdurulduğu tarih ise 3 Mart 1513’tür. Oruç’un Osmanı sularından kaçışı ise 1513 yılı Ocak ayının sonlarına doğrudur.
18Olayların bu şekilde sonlanmasında hemfikir olduktan sonra, Gazavatname’nin 1512 yılı hakkında hiçbir şey söylemeyip sessiz kalması konusunda biraz düşünmek gerekir. Oruç, Midilli Adası’nda yakınlarında iken buluşma mutluluğunun tadını mı çıkarıyordu? Bu kuşkuludur. Belki de, söz konusu yıla dair hiçbir şey anlatılmaması, olayların otuz yıl sonra kaleme alınmasından doğan bir unutkanlık sonucu, yani istem dışıdır. Ama bir yandan da bunun gayet bilinçli bir şekilde yapılmış olması olasılığını göz ardı edemeyiz. Şayet bu bilinçli bir tercihse, Korkud’un yakın çevresinde bulunan Oruç’un bu tarihi yılda gerçekleşen olaylardaki rolü üzerinde fazla durmak istemediği manasına gelebilir. Genç Süleyman’ı doğrudan etkilememiş olan bu krizin üzerinden geçen zaman ve Hayreddin’in o zamandan beri gösterdiği sadakat, belki de Oruç’un Korkud’un emrindeki hizmetlerinin daha çok kâfirlere saldırmak olduğuna dair kanıtlar sağlamıştır. Ama gene de şunu sorabiliriz: Boğdurulan şehzadenin safındaki Oruç acaba olaylara söylendiğinden daha fazla bulaşmış olamaz mıydı? Bu sorunun yanıtı, kendisinin kış ortasında aniden ayrılışını ve özgeçmişine ustaca gizlenmiş sessizliği açıklamaya yetecektir.
19Demek ki Oruç 1513 kışını Mısır’da geçirir. Orada soğuk bir şekilde karşılanır. Gazavatname’de sultana atfedilen sözler bunun bir kanıtıdır:
Benüm sâye-i saltanatumda her kangı tarafı kim beginüb anda ḳişlamaḳ dilersiz ḳışlan ve yen içüñ ‘âlem édüñ benüm devletümde ammâ hazer edüñ sizlerden kimesne şikâyete gelmesün ve mu’mînden kimesne sizlerden rencîde ve bî-huzûr olmasun zinhâr kimesne’i incitmeň36.
20Oruç, fazla güvenilmemesi gereken marjinal biri olmuştur. Memlûk Devleti’nin hizmetine girmeye niyeti var mıydır? Şayet var idiyse, karşılanış şekli böyle bir hayal kurmaya hiç de olanak vermiyordu! Elindeki tek çözüm, isteyerek veya istemeyerek, hükümet destekli korsan gemilerinin 15. yüzyıldan beri sığmağı olan Cerbe Limanı’nı mesken tutarak batıda maceraya atılmaktı37. 1513 ilkbaharında bu adımı attı, Osmanlı sularını terk etti. Hayatı bir dönüm noktasına gelmişti.
21Hızır Hayreddin’e gelince, o, erkek kardeşinin Osmanlı sularından aynldığı sırada, kendi gemisiyle denizcilik yapmakta ve ticaretle uğraşmaktadır. Ama Selim, İskender Paşa’nın komutanliğinda bir deniz ablukası düzenler. Amacı, kiş döneminde ve 1513 ilkbahar başında38 Korkud’un denize açilmasini önlemektir. Hayreddin, “Bu dahi Sulṭân Ḳorḳuda tâbi’–dür déyüb rencîde edeler deyü havfindan”39 –satır aralarından anlaşılması gereken, durumun gerçekten böyle olduğu mudur?– o sirada yapım aşamasında olan gemisini tamamlar tamamlamaz, 1513 ilkbaharında alelacele bulunduğu yerden ayrılır. Öte yandan, Gazavatname’de anlatıldığı kadarıyla, Oruç ile hiç görüşmemiş, ondan çok farklı bir hedefe yönelmiştir. Buğday yüklü –asıl işinin bu olduğunu unutmayalım– gemisiyle Mağrib’e gider; oradan siyahi köleler satin alır ve Preveze’ye döner. Orada gemisi için bir alıcı bulur ve birkaç at satın alır. Niyeti şuydu: “Eyle tedhîr eyledi kim bu ‘Arabları sata sava dahi uca gide ya’ni Semendire câniblerine varub anda uca segirde.”40 Yani, burada da, hayatını yeniden, ama tamamen farklı bir yönde düzenleme çabası söz konusudur. Hızır Hayreddin, açıkça “derya”dan vazgeçip Macaristan sınırlarında akıncı olarak yeni bir kariyere başlamayı düşünmektedir41.
22Ancak, kaderi bu olmayacaktır. Gerçekten de, Gazavatname’de anlatıldığı şekliyle, Molière komedilerini andıran bir dizi anı değişiklik sonucunda Barbaros kardeşlerin kökenlerine ilişkin anlatı şöyle sonuçlanır:
İttifâḳ gemisin alan kimesne bahâsın vérmeyüb ta’allül etmegin yine anda dönüb varub ani ber-ṭaraf etdükde Ayâmôrıda bir ḥâzır ḳayıḳ var idi anı ṭonadub küffâr-ı ḥâksâr câniblerine revâne oldı ve bir gemi dahi ṣatun alub anı aġaç ve kürekle memlû edüb Cerbeye göndermiş idi kendü dahi şikârın ederek Cerbeye vardı esbâbın çıkarub bey’etmek üzerine iken Oruç Re’îs dahi çıkageldi karındaşın anda bulub sevindi ve iki tarafdan gâyet-ile, âz-kâm oldılar ammâ Oruç Re’îs ol niyyete gelmiş idi kim esbâbın alub andan yine döne çûn kim ḳarındaşın anda buldı eyle ittifâḳ eylediler kim varuben gerü Tûnûsda olalar42.
23Böylece, borcunu ödemeyen alıcı yüzünden Tuna Nehri’ne gidemeyen Hayreddin, ansızın korsanlığa ilgi duyar ve Oruç’un tam da Selim’in huzuruna çıkıp af dilemeyi tasarladiği bir dönemde, 1513 yazında, Cerbe Limanı’na varır. Elbette ki, birbirlerine bu denli sadık iki kardeş kavuşunca, ikisinin de zenginliği yepyeni bir şekil alacaktı!
24Sonuç olarak, Gazavatname, Süleyman tarafından ortaya atılan soruya dürüstçe yanıt veriyor ve yeterince açık ve tutarlı biyografîk tespitler sağlıyor gibi görünmekte. Peki, bu bilgileri doğru kabul edip güvenmek gerekir mi? Svat Soucek, anlatıya genellikle güvenilebileceği değerlendirmesinde bulunmaktadir:
Buradaki sorun, elbette, Hayreddin’in gerçeği söyleyip sôyleme-digidir. Erkek kardeşini ve kendini yüceltmek için tarihsel anlatıyı yeniden kurgulamiş olabilir ve hiç kuşkusuz bunu yapmıştır da. Bununla birlikte, Oruç’u ve kendisini Korkud’un yandaşları olarak tanıtmaya niye gerek duymuştu ki? Gazavatname, Süleyman için ve verdiği emir üzerine hazırlanmıştır. Hayreddin’in kendini niçin Süleyman’ın babasının rakibi Korkud’un eski bir yandaşı ve sultandan kaçan biri olarak tasvir ettiğini anlamak zordur. En azından bu aşamada, Gazavatname büyük olasılıkla gerçeği söylemektedir ve bu gerçek 1540’lı yılların başında birçok gazi tarafından da hatırlanmaktadır43.
25Psikolojik bir muhakemeye dayanan bu sonuç, kabul edilebilir gôrünmektedir. Hatta daha ileri gidilip once 1512 yılına dair sessizlik anımsatılabilir (ki bence bu sessizlik daha hassas olaylarla açıklanmalıdır), amadaha önemlisi, anlatının değişik aşamalarına ilişkin ayrıntıların kronolojiyi desteklemenin ötesinde anlatıya tutarlı bir içerik kazandırmasıdır. Zira okur kendini, “uydurulması imkânsız” ayrıntılar karşısında bulmaktadır. Örneğin, Oruç’un Rodos’ta esir düşmesiyle ilgili verilen bilgiler oldukça sağlam, somut olaylara dayanıyor; tarihlerini, yazar tarafından ismi belirtilmeyen, ama ayrıntılı tarifleri sayesinde tanınabilen iki Rodos Şôvalyesi’nin işbaşinda olduğu dönemlere bakarak doğrulamak mümkündür44. Korkud’un sancak degiçtirmeleri ile Oruç’un maceraları arasındaki tarihsel tutarlılık ve Korkud’un sırdaşı Piyale’den söz edilen bölümler hakkında da aynı yorum yapılabilir.
26Bu tür metinlerde göz önünde bulundurulması gereken kuşkuculuk bir yana, Gazavatname’nin içeriği, Barbaros kardeşlerin ilk yılları konusunda güvenilir bir kaynak sunmaktadır. Ama gene de önceki sayfalarda belirtilmiş olan art niyeti de tamamen yok saymamak gerekiyor. Onun için bu konulara dönmek bana hiç de gereksiz görünmüyor.
27İlk olarak Oruç Reis’in dindarlığı konusunda çok ısrarcı bir anlatım göze çarpmaktadır. Tanrının inayetine sığınmadan ne bir yerden ayrılırmış, ne de denize açılırmış! Nitekim, batıya doğru yolculuğa çıkarken, “Ey Bârî Hüdâ γâ n’ola bu bir avuc turâba iltifat nazarı ile bir nazar edesin a’dâ-yi dine her yerde gâlib olub ulu ġazâlar eyleyem”45 diye dua eder ve Gazavatname’nin yazarı şu sonuca varır: “Şekk degül-dür kim bir mübârek sâ’ata râst gelüb du’âsı maḳbûl oldı.”46 1513 kışında İskenderiye’de denizcilerin karadaki yaşantıları hakkında ettiği dokunaklı sözler de bu yöndedir: “Ol ḳış, anda ḳişladı ve ‘ibâdetine meşgûl oldı.”47 Rodos’ta esir alınma hikâyesi ise başlı başına örnek niteliğindedir. Sahibinin kötü niyetli tavırları karşısında Oruç tek sığınabileceği kişinin tanrı olduğunu anlar: “Gece ve gündüz Ḥaḳḳ te’âla ḥaẓretlerine tazarru’ve niyâz edüb resûlü-llah ḥaẓretlerini şefi’getürmekde idi.”48 Kuşkusuz, Anadolu kıyılarına yakın bir kadırgadan kaçıp kurtulması kendi çabalarının ürünüdür, ama tanrı sadece kendi kendilerine yardım edenlere yardım ederdi: “Meger kim bundan evvel dahi Rodôsda iken henüz merhûm Oruc Re’îs timurınuñ birin kesüb yine berkidüb dururdi kimesne bilmez idi ve ol gece dahi firṣat bulub bir timurın dahi kesüb i’tiḳâdi berekâtında Ḥaḳḳ te’âla yol verüb hem-ân kendüyi deryâya biraġub Ḥaḳḳ te’âlàya ṣıġınub Allah Allah deyüb gidüb yüze yüze kendü’i kenâra çıkardı.”49 Tüm bu yaşananlar, bir nevi mucizedir, zira bu mutlu sondan az önce kahraman ile ona Hıristiyanlığı benimsetmek isteyen Hıristiyanlar arasında bir diyalog geçer. Kahraman bu teklifı kibarca reddeder ve konuşmanın seyri Hıristiyan ikonalarının ne denli etkisiz olduğuna kayar. Hıristiyan grup Muhammed’in onun için neler yapacağını tartışma konusu yapınca, Oruç Reis şu şekılde karşılık verir: “İmdi ben dahi kendümi ‘an ṣamîmi-l-ḳalb Ḥaḳḳ subḥânehu ve te’âla ḥaẓretlerine iṣmarlayub ṭururum ve ol iki ciḥân fahri Muḥammed Muṣṭafayı şefi’getürmişem-dür elbetde beni dahi maḥrûm ve na-ümîd ḳomaz gelüb bir gün ḳurtarması vardur.”50 Kuşkusuz burada bir dizi klişe söz konusudur; özellikle onu din değiştirmeye itenler karşısında direnen bir esir hakkında anlatılanlar... Bununla birlikte, çok büyük bir önem atfedilmese de bir mümin olan Oruç’un içinde yaşadığı dini atmosferi anımsatmak açısından tüm bunlar gereklidir. Unutulmamalidir ki Gazavatname asında bir propaganda metnidir.
28Barbaros kardeşlerin dar anlamda sosyal kökenlerinden söz edersek, babalarının II. Mehmed’in bir kulu oluşunun göz ardı edilemez etkileri olmuştur. Buna göre, kahramanlarimiz sadece doğuştan Müslüman olmakla kalmaz, ayrıca Osmanlıların hizmetindeki bir aile geleneğinden gelirler. Anneleri Rum’dur. Ama, Yakub’un eş olarak seçtiği bu kişinin “iyi, soylu bir aileden geldiği ve bu evliliğin geleneklere uygun olduğu” konusu yazar tarafından büyük bir titizlikle işlenmiştir. Kısaca, ailevi kökenleri sorgulandığında Hayreddin’in, biraz da züppe bir edayla, Midilli’deki asilzade tabakadan hali vakti yerinde bir aileye mensup olduğunu soylediği bilinmektedir. O “kadın” hakkında hiçbir şey söylenmemesi, hatta adından bile söz edilmemesi –oysa, kendisinin “sıra dışı bir insan” olduğu vurgulanır– iletilmek istenen asıl mesajın bu olduğu izlenimini güçlendirmektedir. Yukarıda sözü edilen, iki erkek kardeşin gemilerinin donanımını sağlayabilecek zenginlikte bir aileden geldiği; “Kimesneye [iḥtiy]âcları yoḳ idi”51 yolundaki ifade de aynı şekilde yorumlanabilir. Barbaros kardeşler, hiç mi hiç, Rum asıllı basit halkın içinden çıkmış maceraperestler olarak kabul edilmemelidir!
29Gazavatname’nin üzerinde ısrarla durduğu, şaşırtıcı görünebilecek üçüncü nokta ise, iki kardeşin hiçbir şekilde deniz akıncılığı yapmak gibi bir niyetlerinin olmadığı iddiasıdır. Oruç’un ve biraz daha az olmakla birlikte Hayreddin’in maceralarının romanvari anlatımını izlersek, onları oldukları konuma getiren şeyin, kendi istemleri dışında bağımsız olarak gerçekleşen rastlantıların sıralanması olduğu anlaşılır. Tercihlerini deniz ticareti yönünde kullanmışlardır. “Onlar tüccarlık yaparlardı,” denmekte ve özellikle şu vurgulanmaktadır: “Bir ülkeden diğerine deniz ticareti yapmaktaydılar. Bir ülkeden hububat veya başka mallar alarak başka bir ülkeye satıp kâr elde ederlerdi.” Hayreddin’in Mağrib’e gitmeden once bu mesleği icra etmekte olduğunu gördük. Oruç ise, onu esir alan Bertrand Corault’nun parasal isteklerine karşı koymak için Rodos’tayken deniz ticareti yaptığını söyler: “Ben sultânzâde miyem ben bir rencber kimesneyem cûnkim beni satma dilersün bir gemiye ḳoy göndür miḳdâruma göre bahâ bulub vereyin.”52 Zaten kurtuluşunun ardından bulduğu ilk iş de bir ticaret gemisinde çalışmak olmuştur.
30Şüphesiz bu konuda bazı kuşkular uyanabilir. Örneğin, “sonu gelmeyen bir mücadele sonucunda” Oruç’un gemisi ele geçirilir ve erkek kardeşi İlyas da şehit düşer53. Şehitliğin savaşla ilgili olmayan sıradan tüccarlar için bir değer olması şaşırtıcıdır. Şu da bir gerçek ki dönemin Doğu Akdeniz bölgesinde, insanın kendini savunması bir zorunluluktu. Ama bazen tam da bu nedenden ötürü, rolleri değiştirme yönünde oldukça yaygın bir eğilim vardı. Oruç’un Rodos’ta tanıştığı ve yardımına çağırdıgı Santirlôoğlu denen biriyle kurduğu iyi ilişkiler konusunda da şüpheye düşülmesi mümkündür: “Şântirlô oglı nâm kâfir ile anda bilişmegin aña varub ayıtdı kim hele sen bir eyü kişisin lütf edüb beni sen ṣatun al dilerseñ yine ṣatasın ve eger dilemezseñ her nice kim isterseñ eyle edesin hele bârî senüñ elüñde olam dedi hâṣṣaten kim sen esîr ahvâlin bilürsin.”54 Bu cesur adam kahramanımıza yardım etmeyi hemen kabul eder. Kuşkusuz 1541 yılında unutulmuştu ama asıl ismi Nicolas Centurione olan bu adam tanınmış bir korsandı. Osmanlılara esir düşmüş ve Rodos Şövalyeleri büyük üstadından gelen talep üzerine padişah tarafından biraz tereddütle de olsa azat edilmişti: Padişahın gözünde, bu adam sıradan bir korsandı sadece55. Belki de sırf bu nedenden dolayı, Gazavatname’de iki adamın Rodos’ta karşılaştığı ve birbirlerine yakınlık duyduğuna dair bir ifade yer alıyor. Bu yorum kulağa oldukça mantıklı da geliyor. Ancak, yine de insan kendi kendine sormadan edemiyor: Acaba bu yakınlık, esaret deneyimlerinin paralelliğinin vurgulanması, korsanların dinler ve milletler ötesi dayanışmasının bir kanıtı olamaz mı? Bu açıdan, Oruç’un başka bir dine geçmesi için kendisine yapılan baskıları reddetmesi de dikkat çekicidir. Anadolu kıyılarına doğru yol alırken bir Rodos kadırgasında Oruç’a kimin bu şekilde önerilerde bulunabildiğini bilmek olanaklı değil. Konuşma, Oruç’un iyi bildiği günlük dilde, Rumca gerçekleşmektedir. O halde, Oruç’un Rodoslu Rum denizcilerle konuşmuş olması da pekala mümkündür56. Öte yandan, bir süredir orada bulunan şövalyeler, Rumca konuşmayı çatpat öğrenmiş olmalıydılar. Yoldan çıarıcılar Oruç’a şöyle der: “Kâfir ol müslimânlıḳdan ne olur kâfirlik eyü-dür usta sen bizüm lisânumuz da bilürsin bizüm ortamuzda bir eyü kişi olursın.”57 Rodos’ta “iyi bir kişi” olmak, yani yükselmek için neye sahip olması gerekirdi? Bir kez din değiştirdi mi Osmanlı topraklannda bir daha serbestçe ticaret yapamazdı. Madem ki deneyimli bir denizci olarak tanınıyordu, kendine korsanlık dünyasında iyi bir yer edinebilirdi . Hayreddin’e gelince, Smederevo’ya gitmekten vazgeçtiği an, onu bir korsan gemisi donatmaya iten güç ne olabilirdi? Oysa geçimini ticaretle sağlamayı rahatlıkla sürdürebilirdi.
31Elbette, din değiştirme teklifi gibi şüphe uyandıran, hele bir esaret hikâyesinin beylik ve sonucu önceden bilinen kalıpları üzerine kurulu bir anlatı kanıt oluşturmaz. Belki de, kahramanlarımız gerçekten dönemin talihsizliklerinin yoldan çıkardığı namuslu tüccarlardı. Asında öykünün şöyle ya da böyle olmasının da fazla bir önemi yok. Altı çizilmesi gereken tek husus, Hayreddin’in, Seyyid Murad’ın sorularına yanıt verirken gençliğiyle ilgili böyle bir izlenim vermeyi tercih etmesidir.
32Üstelik, Oruç’un silah kullanma konusundaki ilk deneyimi de saygıdeğer bir nitelik taşımaktadır: Memlûklere ait düzenli bir donanmada görevli olarak çalıştıktan sonra, devlet görevlilerinin izni ve teşvikleriyle –vali konumundaki bir yöneticiden, Şehzade Korkud’dan söz ediyoruz– İslam düşmanlarına karşı sefere çıkmak için peşpeşe iki gemiyi silahlandırmıştır. Ardından, şehzadenin huzuruna çıktığında kendisine giydirilen kaftan aracılığıyla şeref nişanları takdim edilmiştir. 1513’ün siyasi olayları, Oruç’un Mağrip’te bağımsız bir korsan ve bir maceraperest haline gelmesini zorunlu kılmış olsa da, 151I-1512 yılları arasındaki konumu çok daha saygıdeğerdi. İmparatorluk donanmasında görevli (hassa reisi) değildi, ama hanedanın hizmetinde olmadığı da söylenemezdi. Kahramanı batıya ilk seferinden 1511 yazında döndüğünde Seyyid Murad’ın özellikle vurguladığı gibi:
Nice ṭuyum olmaya kim âl-i ‘Osmândan du’â aldı her kim âl-i ‘Osmândan du’â ala lâ-budd anun ṭutduġı ḳolay gelür zîrâ kim bunlar ulu ocak-dur her kim bunlardan... bir hayır du’â ala her kârı âsân olur her kim bunlara kec nażar ede anun başı aṣaġa olur ve Hayrü-d-dîn Beg dahi diyâr-ı ’Arabdan ol sebebden geldi kim pâdişâh-i’âlem-penâh ḥazretlerinden bir hayır du’â ala gelüb aldı yine az zamân geçmedin gör kim beglerbegilik verildi58.
33Hayreddin’e yapılan bu anakronik gönderme asında oldukça aydmıatıcıdır. Gazavatname’nin ilerleyen sayfalarında Oruç’un Osmanlı topraklanna dönmeyi düşündüğü, aynı şekilde Hayreddin’in de nihayet oralara geri döndüğü okununca pek çok şey aydınlanıyor. Metinde, tam da iki gazi kardeşin uzak batıdaki maceraları anlatılmaya başlandığı sırada gündeme gelen bu beklenmedik “Osmanlılık” sonucunda bu maceraların özel niteliği inkâr edilmiş ve her şeye rağmen –ki I. Selim’in davranışlarından endişe duymuş olabilirlerdi– gazilik niteliklerine yaraşır bir şekilde, hiçbir zaman hanedanın emrindeki kullar olmaktan vazgeçmedikleri, babaları Yakub’un izinden gittikleri ifade edilmiştir. Dikkat çekici bir başka nokta da, Barbaros kardeşlerin biyografisini konu alan bu ilk bölüm boyunca, hiçbir zaman “levend” olarak tanımlanmış olmamalarıdır. Muğlak bir ifade olan “levend” hem donanmadaki “dürüst” gönüllü denizcileri, hem de adi korsanları (bu durumda, daha net bir ifade kullanmak için her zaman olmasa da, bazen onlara “harami levend” dendiği olurdu) anlatmak için kullaılıyor. Bu terim ve sonuçları hakkında bir makale yazmış olan Sophia Laiou, “levend”in esas olarak toplumun kıyısında yaşayan biri olduğu, yasallık, yasalar ve yasaklar arasında sürekli gidip geldiği sonucuna varır59. Gazavatname’ye bakılırsa, Oruç da, Hayreddin de bu özellikleri hiçbir zaman taşımamışlardır.
34Hanedanla aralarındaki, sanki kendiliğinden gelişmiş gibi gözüken bu güçlü bağı bu şekilde vurgulamanın amacı nedir? Korsanlığa olan eğilimi bu denli ısrarlı şekilde reddetmek ne anlama gelir?
35Τüm bu sorulara yanıt verebilmek için Gazavatname’den yarım yüzyıl sonra yazılmış ve daha once Sophia Laiou tarafından incelenmiş bir metin aracılığıyla biraz konu dışına çikmama izin verin. Söz konusu metin, Gelibolulu Mustafa Âlî tarafından yazılan Meva’idü’n-nefa’is if kava’idi’lmecalis’in II. bölümüdür60. Bu bölümde ele alınan mesele, “Rahzenân levend-i deryâ der garb ve şarḳ ve limânhâ-yı keştîgân beyânındadur” diye ifade edilir. 1599’da kaleme alınan ve müthiş bir mizah ve taşlama içeren bu sayfalarda Gelibolulu Mustafa Âlî, Mağripli korsanları Anadolu’dan gelmiş korsanlar olarak tanımlar61: Birkaç serseri, haraçgüzâr kâfirlere (yani, padişaha vergi ödeyen gayrimüslimlere veya tebası padişah tarafından korunan dış güçlere) ait bir gemiciği ele geçiriyorlardı. Ardından, adaları kolaçan ediyorlar, karşılarına çıkan her yeri yağmalıyorlar, çocukları öldürüp yetişkinleri esir alıyorlar, giderek zenginleşip silahlanıyorlar, daha büyük gemilere (once bir fırkata, ardından bir kalita) sahip oluyorlardı. Bu gemileri, yerel kapudanhrla –yani, imparatorluk donanmasındaki yerel filoların komutanlarıyla– suç ortaklığına girip Mora veya Ayamavra kıyılarında veya yerel kapudanlarla aralarında husumet var ise, Sisam’da satın alıyor veya yaptırıyorlardı. Böylelikle, Mağrib’e gidip kış aylarını Cezayır bölgesinde geçiren korsanların “Kapudan loncaları”na girebiliyorlardı. Artık ne Müslümanlara, ne tüccarlara, ne de vergi ödeyen kâfirlere saldırıyorlardı. Artık cihad ve gaza dışında bir nedenle adadan ayrılmıyorlar, geçmiş günahları için nedamet getiriyorlardı. Bir gün bile namazlarını aksatmıyor, kendilerine rehber olarak iyi ahlak ve dini alıyorlardı62.
Pes bu mertebeden sonra müslimîn ve tüccâra ve küffâr-ı harâcgüzâra ta’arruẓ étmezler. Cihâd ve gaza a’mâli cezâ’irinden bir ḳadem ṭaşra gitmezler. Ḥatta evvelki günâhlarına tevbeler eylerler. Bir vakit namâzların ḳaẓâya ḳomayub ṣalâh ve diyânet pîşvâ edinürler63.
36Ve yazar şunu eklemekteydi:
Fe-lâ-cerem gerek Hayrü-d-dîn Paşa nâmındaki Barbarôça gerek Ṣâliḥ Paşa ve Yaḥyà Paşa ve Turġudça hep bu tarîk-le peydâ olmişlardur. Sâhil-i halîç-i Rûmdaki kariyyelerde ve kasabâtuñ birinden żuhûr edüb evvelâ rahzenlikle dahi sânîyen keştî-şikenlikle selâsen gerçekden kâlitaya mâlik olub riyâset nâmındaki merd-efgenlikle i’tilâ bulmışlardur64.
37Metnin çok açık ironik yapısı üzerinde ısrar etmeyi gereksiz buluyorum. Âlî’nin, Hayreddin’i “bir serseri iken, korsan (pirate) olup, ardından dürüst bir levent reisine (corsaire) dönüştü” şeklinde tarif ettikten sonra, Süleyman zamanında Midilli ve Limnos kıyılarında artık hiç korsan olmadığını eklemesinde ve bir fetva parodisi havasında: “Fî nefsi-l-emr eger Zeyd ola ve eger ‘Amr her kim ki ḳapûdân-ı deryâ ola gemisinde üç fener götürüb ümerâ-ı deryâ meyânında engüşt-nümâ ola lâyıḳ olan bu-dur ki bu fesâdâti andan soralar”65 demesinde şaşırtıcı bir yan yoktur. Denizlerin bekçiliğini kaptan-ı deryanın üstlenmesi isabetli bir karardır, çünkü bu ortamı çok iyi bilmektedir.
Zîrâ ki ḳâlyôndan bir ṣandala inince büyük küçük anun ma’lûmıdur. Fener götürüb sancaḳ çeker deryâ beglerinden bir ‘azab maryôla varınca düzd-i büzürg ol ‘azîzün mefhûmı-dur. Eger bilmezim derse ḳôrsân degüldür. Ḳôrsân olmıyan hôd ol manṣıba lâyıḳ ḳapûdân degüldür66.
38Gerçek bundan daha açık bir şekilde ifade edilemezdi: Padişahın donanmasının akıbeti, kendilerine güvenilmesi zor görünen, az-çok tövbekâr olmuş eşkıyanın elindeydi. Âlî’nin ironisi biraz ağır görünebilir, ama ilgili belgelerin incelenmesi sonucunda görülüyor ki korsanlığın önlenmesi, konuyla ilgili birçok kişinin aynı dünyaya ait olmasından dolayı hiç de kolay değildi. Üstelik, sahil bölgesinde ve adalarda yaşayan topluluklar, Türklerin öteden beri korsanlığa eğilimli olduğunu bildiklerinden, bundan rahatsızık duymaktaydılar. Şöyle bir varsayımda bulunabiliriz: Mustafa Âlî’nin abes noktalara götürülmüş betimlemesi, ortaya adeta karikatür gibi bir durum çıkarıyordu. Ama bu, inandırıcı olmaması demek değildi. Öylesine güvensiz bir tablo çızıyordu ki Hayreddin bile kariyerinin son dönemlerinde kendini savunma gereksinimi duymuştu. Beylerbeyi ve kapudan paşa olduğunda, leventlerin dünyasıyla arasındaki köprüleri yıkmamıştı, hatta “gönüllü reisler”e (görüldüğü üzere “levent” sözcüğü kullanılmamış) emanet ettiği özel bir gemi filosunun yönetimini de paralel olarak yürütmekteydi67. Oysa, bu gönüllü reislerin itibarı hiç de yüksek değildi. Sultâna 1545 yılı Mart ayında sunulan bir tensipten de görüleceği gibi, kaptan-ı derya, onların gerekliliği ve meşruluğunu vurgulayarak, hararetle savunuculuğunu yapmakta, bir yandan da sancak beylerinin (özellikle İnebahtı sancak beyinin) bu reislere karşı sakınımlı ve düşmanca tavırlarına karşı çıkmaktadır. Mustafa Âlî’nin de aynı doğrultuda bir açıklamasını anımsamakta yarar var:
Büyük emirlerin emiri, adaların Beylerbeyi Hayreddin Paşa, yüce kapıma (Osmanlı) bir mektup yazdı. [Bu mektupta şunu belirtti:] Şaban Reis, Yusuf Reis, Köse Musa ve diğer benzeri gönüllü kaptanlar, ellerine silah verildiğinde donanmaya katılıyorlar, sefere çikiyorlar, gittikleri yerlerden ulakları ele geçirip beraberlerinde getiriyorlardı. Bunun dişında, hazineye giden pencik paylarını odüyorlardı. Bu kaptanlar iyi korunmuş topraklara gelip, kış mevsimini burada geçirdiklerinde ise, denizdeki düşmanları ve zararlı kişileri ortadan kaldırmak için büyük gayret gösteriyorlard. Bununla birlikte, aynı kaptanlar kâfirlerin ülkelerine gidip orada yeni kâfirler satin alıp esir ettikten sonra, İnebahtı’ya gelip kışı burada geçirmek istediklerinde, oranın sancak beyi tarafından engellenmişler, haksız yere tutuklanıp hapse atılmışlar, her çeşit zulme uğratılmışlardır. Söz konusu kaptanlar her zaman padişahın emrinde yer alan çok becerikli kişilerdir, dedikten sonra Hayreddin benden onların eziyete ugramamasını, istedikleri yerde kışı geçirmelerini ve gemilerini tamir etmek için odun topladıklarında kimsenin onlara karşı çıkmamasını sağlayacak bir ferman istedi68.
39Elbette, İnebahtı beyinin 1544-45 kışında yaptıkları, özel ve hatta kişisel nedenlerle veya rakip kişiler arasında çıkması muhtemel bir geçimsizlikle açıklanabilir. Bununla birlikte, Süleyman’ın verdiği ve kuşkusuz kapudan paşanın etrafındakilerin lehine olan ferman da bir hayli ikirdkliydi. “Reisler kim müşârun ileyh Cezâyir beglerbegisinin ï’timâdı olub ‘arzetdügi üzere devlet-ihümâyûna müte’allık hidmetlerde bulunmaları memlekete zararlı olmayub müşârun ileyhin ma’lûmu ola anun gibilere mâni olmayasın.”69 Diğer bir deyişle, Hayreddin Paşa’nın verdiği teminat bu insanların lehine olmalıydı, ama bu kendine has bir durumdu ve İnebahtı beyinin onlara karçı duyduğu givensizlik, üstü kapalı olarak kabul edilmekteydi. Sophia Laiou da zaten, 1565-1571 yıllarına ait ve bu güvensizliği açıkça gösteren imparatorluk fermanlarından önemli bir bölümünü gün ışıgına çıkarmıştır. Söz konusu güvensizlik, bir limana girmek isteyen korsanların bir kefil bulmak zorunda kalmalarında ifadesini buluyor70. Gönüllü reisler son kertede levend’den başka bir şey değillerdi. Padişah onları duruma göre kullanıyordu, ama itibarları yoktu.
40Bana göre, Osmanlı korsanlarının acıklı şam (Gelibolulu Âlî’nin 16. yüzyıl sonunda yazdıkları bunun en açık örneğidir), kuşkusuz haklı nedenlerle, 1540’lı yıllara gelindiğinde oldukça yaygınlaşmış idi. Gazavatname’nin ilk sayfalarının hangi zihinsel koşullarda yazıldığını anlamak için bu gerçeği göz önünde bulundurmak gerekir.
41Sonuç olarak, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin, kuşkusuz çok iyi bildiği Gazavatname’nin kahramanları koruyan bölümlerine muzip bir gönderme yaparak ortaya attığı soru, Osmanlının ilk kaptan-ı deryasının aslen çulsuz bir serseri ve bir korsan olmasının yerleşik kurallara uygun olup olmadığı idi.
42Aynı sorunun yüzyılın ortasında da sorulmuş olduğu varsayılabilir. Hayreddin’in sıradişi yükselişi hakkında çok fazla söylenti ortaya atılmış olmalı71; hatta bu söylentilerin Batılı geleneklerde de sürdüğü düşünülebilir. Demek ki Süleyman’ın Hayreddin’in kökenlerinin araştırılmasını neden istediği, salt “merak” unsuruyla açıklanamaz. Kahramanlıklarının hikâyesi, kendi saltanatının zaferlerle süslü tarihinin bir parçası olduğu için, çağdaşlara ve daha sonra geleceklere Barbaros kardeşlerin saygınlığını anlatmak önemliydi: Barbaros kardeşler, doğuştan Müslüman, mümin ve iyi aile çocuklarıydı. Dürüst bir şekilde tüccarlık yaparlarken, kendilerine rağmen, rastlantıların cilvesiyle imanın korsanlarına dönüşmüşler, “Cezayır kralı” olmuşlar, ama sultanın emrindeki alçakgönüllü hizmetkârlar olmayı da sürdürmüşlerdi.
43Seyyid Murad’ın becerisi, genellikle aslına uygun gibi gözüken bir hikâyeyi usta bir belagatle halkın hoşuna gidecek şekilde anlatarak bu siyasi talebe yanıt vermek olmuştur.
Notes de bas de page
1 “Gazavât-ı Hayreddin Paşa” adlı eser ve yazarı hakkındaki kaynaklar için, bkz. Aldo Gallotta tarafindan yapılan baskının önsözü: “Il’Gazavât-ı Hayreddin Pasa’di Seyyid Murâd,” Studi MagrebiniXIII (1981). Escorial kütüphanesindeki elyazmasına dayanan bu baskı, eleştirel bir titizlikle hazırlanmıştır. Gallotta, 1a-13b arasındaki sayfaların Latin harflerine aktarımını yapmış ve İtalyancaya çevirmiştir: “Le Gazavât di Hayreddin Barbarossa,” Studi Magrebini III (1970), s. 79-160. Latince harflere aktarılmış başka baskılar da vardır, ama dayandıkları elyazmaları o kadar sağlıklı değildir: M. Düzdağ tarafından hazırlanmış ve iki ciltten oluşan Barbaros Hayreddin Paşa’nın Hatıraları (İstanbul, 1973), Yılmaz Öztuna’nın Barbaros Hayreddin Paşa’nın Hatıraları (İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1989, Hayat Tarih Dergisi’nde 1965 yılındaki ilk baskısının tekrarı), Mustafa Yıldız’ın Gazavât-ı Hayreddîn Pasa, (Göttingen, Verlag Shaker, 1991), Murâdî’nin Hayreddin Paşa Gazavatnamesi (Ankara, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 1995).
2 Şimdi sen ve kardeşinin niçin ortaya çıktığınızı, yükselişinizin sebebini, sizin kimlerden, kul mu, hariçten mı olduğunuzu, bu zamana kadar karada ve denizde yaptığınız savaşları ayrıntıları ile şiir ve düzyazı olarak anlatan iki kitap oluşturarak âsitâneme gönderin. Onlar da eksiksiz ve abartısız olarak benim zamanımda olanları yazan tarih kitapları arasına kaydedilsin” (Gazavatname, 3a).
3 Svat Soucek, “The rise of the Barbarossas in North Africa,” Archivum Ottomanicum III (1971), s. 238-250; “Remarks on some Western and Turkish sources dealing with the Barbarossa brothers,” Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi I (1972), s. 63-76. İsmail Ḥaḳḳı Uzunçarşılı da, “İkinci Beyazıt’ın oğullarından Sulṭân Korkut” isimli makalesinin 560-561 sayılı sayfalarında (Belleten XXX/120 - 1966, s. 539-601) bundan bahsetmiştir. Rhoads Murphey’nin daha yakın bir zamanda yaptığı çalışmada ise (“Seyyid Muradî’s prose biography of Hızır Ibn Yakub, alias Hayreddin Barbarossa,” Acta Orientalia Academiae Scientarum Hungaricae 54/4, 2001, s. 119-132), Oruç’tan ziyade Hızır’ın kariyeriyle ilgilenilmektedir.
4 Kulcugaz (kulcuklar): “Şefkat göstermeyi” ifade eden bir sonekin uzatılmış hali (Jean Deny, Grammaire de la langue turque (dialecte osmanli), Paris, Ernest Leroux, 1920, s. 321). İzleyen cümle de zaten bu adamlar onun kulcukları olduğu için II. Mehmed’in onlara iyi davrandığını söylüyor. Demek ki sevgi gösterme niyeti açıktır.
5 “Müslümanların ve kâfïrlerin birbirine alışması ve aralarında iyi ilişki kurulması sonucu kalenin daha iyi korunmasına sebep olsun” (Gazavatname, 5b).
6 H. Lowry, Fifteenth Century Ottoman Realities. Christian Peasant Life on the Aegean Island of Limnos, İstanbul, Eren, 2002, s. 18-25.
7 Gazavatname, 5b: “Kendi de bir sipahioğlu olan bir sipahi.”
8 Hayreddin’in Cezayır’de yaptırdığı (ve sonradan ortadan kaybolmuş) camideki yazıtın üzerinde, Yakub’un da Türk kökenlerden geldiğini belirten, ama isminin verilmediği bir ibareye rastlamaktayız: “Es-Sulṭân el-Mücâhid fî sebîlillâhi Rabbi’l-âlemîn Mevlânâ Hayreddin ibn el-Emîr eş-şehîr el-Mücâhid Ebû Yûsuf Ya’kûb et-Türkî.”(bkz. S. Soucek, “The rise of the Barbarossas in North Africa,” a.g.e., s. 248, not: 40.)
9 “Hem kendisi, hem de ailesi özel bir kızı beğenip almıştır” (Gazavatname, 5b-6a).
10 “Büyük kardeşleri Ishak, adi geçen kalede yaşamiş orayı yurt belleyip emekli olmuştur” (Gazavatname, 6a).
11 “Oruç, reisliğe heves edip bir gemi edinir ve kendi gemisiyle ticaret yapmaya başlar. Hizir da (geleceğin Hayreddin’i) bir gemi edinir ve kendi gemisiyle ticaret yapmaya başlar. Demek ki, ikisi de geçmişte bir memleketten bir memlekete gidip, bir memleketin ürünlerini alıp başak bir memlekette satarak kâr ederlerdi. Kimseye ihtiyaçlan yoktu. Hızır, Serez, Selanik ve Eğriboz’a gitmeye başlar ve bu seferlerden hoşlanır. Oruç da Mısır, İskenderiye, Trablus ve Suriye sahillerine gider ve bu seferlerden hoşlanır” (Gazavatname, 6a-b).
12 Bu dönemde Mısır’a yapılan odun ticareti konusunda, bkz. Nicolas Vatin, L’Ordre de Saint-Jean-de-Jérusalem, l’Empire ottoman et la Méditerranée orientale entre les deux sièges de Rhodes (1480-1522), Paris-Louvain, Peeters, 1994, s. 73-77.
13 Bu tarihsel bilgi hakkında, bkz. Nicolas Vatin, “À propos de la captivité à Rhodes d’Oruç Re’is dans les Ġazavâ-ı Hayrü-d-dîn Paşa,” s.1001-1002, U. Marazzi (der.), Turcica et Islamica. Studi in memoria di Aldo Gallotta, Naples, Università degli Studi di Napoli “L’Orientale” 2003, II, s. 995-1011.
14 İfade bu Rodosluların kimler olduğunu anlamaya yetmiyor: Rodos limanına kayıtlı korsanlar mı, kendi başlarına hareket eden şövalyeler mi yoksa Rodos donanmasınndan kişiler mi?
15 “Bir gün kardeşi İlyas ile Trablusşam tarafına sefer ederken ansızın Rodos gemilerine rastlar ve büyük bir savaş yaparlar. Bu savaşta İlyas, “Allah’in rahmeti üzerine olsun,” şehit olur. Savaşın sonunda düşmanlar galip gelir, gemilerini ele geçirirler ve Oruç Reis’i esir alıp Rodos’a götürüp hapsederler.” (Gazavatname, 6b).
16 Bu kişinin kim olduğu hakkında, bkz. N. Vatin, “À propos de la captivité à Rhodes d’Oruç,” a.g.e., s. 1002.
17 “Benim gemimle malımı aldınız, Bodrum’da ve diğer yerlerdeki malımın bana ne faydası var?” (Gazavatname, 11a).
18 Gazavatname 8b. İlk fidye teklifi olan 50.000 akçe, pazarlığın 22.500 akçeye (yani, 50.000’in yarısı) sonuçlanacağı varsayımı üzerine kurulmuştur. Venedik dukasının değeri, o dönemde 54-55 akçeye karşılık gelmektedir. (Bkz. Şevket Pamuk, A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge, Cambridge University Press, 2000, s. 64), ama sözü edilen altın paralar, aynı zamanda Mısır eşrefi altını da olabilir. Şevket Pamuk’un adı geçen eserinde, bu altınların 1500 yılında 52 adet gümüş sikkeye, 1512 yılında ise 50-55 adet sikkeye karşılık geldiği belirtilmektedir. Özellikle Rodos piyasasında esirlere ve kölelere biçilen fiyatlar için, bkz. N. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean..., s. 61-62.
19 Anlatıdan edinilen bir başka bilgi ise (IIb), Antalya’dan 1509 yılı Mayıs ayında ayrılmış olan Şehzade Korkud’un, söz konusu kaçış sırasında orada bulunduğudur.
20 “Kendisinin büyük bir kalyonu vardı ve bununla daima Mısır’a giderdi” (Gazavatname, 17b.).
21 Gazavatname bu konuya açıklık getirmektedir (18b): Oruç Reis, bir Memlûk donanmasının kereste getirmek üzere Ayas/İskenderun Körfezi’ne yola çıkmasından birkaç gün once işe alınmıştır. Donanma ise, 22 Ağustos 1510 tarihinde Rodos donanmasının saldırısına uğramıştır (Bkz. N. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean.... s. 317).
22 Bkz. Palmira Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery, Albany, SUNY, 1994, s. III.
23 Gazavatname, 18b-19a. Bkz. N. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean, s. 317-318.
24 Bkz. N. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean..., s. 308-309; Nabil Sirri Al-Tikriti, Şehzade Korkud (ca 1468-1513) and the Articulation of Early 16th Century Ottoman Religious Identity, yayınlanmamış tez, Chicago, 2004, s. 101.
25 “Korkud Oruç’a küçük bir gemi yapma izni verdi. Gidip limanda on sekiz oturak bir gemi yapıp donattı ve onu denize çıkardı. Tanrıya sığınıp Rodos adalarına doğru yola çıktı. O kadar işler yaptı ki, etraftaki kâfïrler, Rodos beylerine şikâyette bulundular. (...) Beyler de birkaç gemi hazırlayıp onu, liman liman ve köşe bucak aradılar ve sonunda bir limanda bulup ansızın bastılar. O da yoldaşlanyla karaya çıktı. Tanrının yardımıyla yoldaşlarının hiçbirini kâfirlere vermedi. Ayrıca birçok Frengi kurtarıp onlarla birlikte Sulṭân Korkud’un bulunduğu sancağı aradılar. Meğer Sulṭân Korkud o sırada Antalya’dan kalkıp, kendisine verilen Manisa’ya gelmişti” (Gazavatname, 19a).
26 Bkz. Colin Imber, “The navy of Süleyman the Magnificent,” Archivum Ottomanicum VI (1980), s. 247; Sophia Laiou, “The levends of the sea in the second half of the 16th century: some considerations,” Archivum Ottomanicum XXIII (2005-06), s. 233-247 (s. 239-240).
27 Bkz. N. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean.... s. 128.
28 Şehzadenin yakın çevresinde oldukça etkili olan bu kişi (Saadettin, s. 231, onu şehzadenin sadık bir sırdaşı ve kulu olarak tanıtır (bende-i mahremi ve râzdâr-ı hemdemî) ona sadık kalan son kişidir. Kısa süreli esareti ve kaçışı sırasında hep yanında bulunmuştur. Ardından, Bursa’ya çekilip, orada I. Selim’in emriyle öldürülen efendisinin türbesinin türbedarlığını yapmaya başlar. Bkz. I.. H. Uzunçarşılı, “İkinci Sulṭân Beyazıt’ın Oğullarından,” a.g.e., s. 587-590; Ahmed Uğur, “The Reign of Sultan Selîm I in the Light of the Selîm-nâme Literature,” Berlin, Klaus Schwarz, 1985, s. 218-220; Gelibolulu Mustafa Âlî, Kitabü’t-Tarih-i Künhül-Ahbâr, Ahmed Uğur vd, “I/II, Kayseri,” 1997, s. 1063-1065, Hoca Sadettin Efendi, “Tacü’t-Tevarih” İstanbul, 1279, II, s. 231-234. l.H. Uzunçarşılı (a.g.e., s. 590, not. 144), Sardes yakınlarında bu kışı tarafından bir vakıf kurulduğunu belirtir. Vakıfta bir adet muallimhane, mescit ve zaviye bulunmaktadır. Gelibolulu Mustafa Âlî, onu şehzadenin yakın çevresindeki “ağalardan” biri olarak tanıtır (s. 1063), ama hiçbir şekilde haremağası olarak nitelendirmez, zira Korkud’un üzerine kayıtlı malların envanterinde “bey”olduğuna dair bir kayıt bulunmaktadır (Bkz. I.. H. Uzunçarşılı, a.g.e., pl. 9, son satır).
29 “Bir emir verip ‘Bu emri lzmir kâdısına ver, istediğin gibi bir gemi yaptır ve o kâfırlerden dinin gerektirdiği intikamını al‘ dedi” (Gazavatname, 20a).
30 “Divan’da kendisine kaftan giydirildi, merhûm Şehzade Korkud hayır duaları edip [gaza] izni verdi. (Gazavatname, 20b).
31 Gazavatname, 20b: “Frenklerin ülkesine git. Bura sularında oyalanma. Git ve büyük savaşlara giriş.” Bazı Batılı kaynaklarda burada Piyale’nin de bir rolünün bulunduğuna dair -oysa gelenek bu rolü çarpitmiştir- savlar ileri sürülmektedir. Bkz. Haëdo (Diego de), Histoire des rois d’Alger, H.-D. de Grammont çevirisiyle, Saint-Denis yeniden basımıyla, Bouchène, 1999, s. 20: “Bu tanınmışlık sonucunda, Türk asıllı tüccarlar gelip, ona ortaklaşa donattıkları bir geminin kaptanlığını yapmasını, karşılığında da ganimetlerden pay almasını teklif etmişlerdi– o zaman şimdi de olduğu gibi âdet böyleydi.” Buna benzer bir anlatıya, Lopez de Gomara (Francisco)’nın Crónica de los Barbarrojas, Memorial Histórico Español adlı eserinin VI. cildinde (Madrid, Real Academia de la Historia, 1853) 354. sayfada rastlamak mümkündür. Ama, her iki yazarda da bu yatırımcılar İstanbulludur ve Oruç onları kandırıp Mağrip’e gidebilmek için gemiyi ellerinden alır.
32 Bkz. Pîrî Re’îs, Kitâb-i Bahriye, F. Kurtoğlu (der.), İstanbul, 1935, s. 277-287 ve Harita s. 129-130.
33 “Sultan Korkud’un Sultan Selim Han’dan korkup kaçtığını duyunca, kendisi de “‘sen Korkud’un emrindesin’ derler diye korkup kaçtı. Gemilerinden iki çekdiri ve bir barçayı alıp geri kalanları yakarak Mısır’a gitti” (Gazavatname, 22b).
34 Bkz. S. Soucek, “The rise of the Barbarossas,” s. 244-245.
35 Bkz. Nicolo Justinian isimli bir Venedik elçisi tarafından, 20 Ocak 1513 tarihinde Bursa’dan gönderilen mektup. Bu mektup, Sanudo tarafından yeniden basılmıştır, Diarii XVI, Venedik, 1886, s. 44: “Selim tüm yeğenlerini öldürüp, Bodrum’a gitmekte olduğu söylenen Korkud’un peşine düştü.”
36 Gazavatname, 23a: “Benim sultanlığımın gölgesindeki istediğin yerde kal, istediğin yerde kışla. Ye, iç, refah dönemimin keyfini çıkar. Ama size karşı kimse şikayetçi olmasın. Hiçbir mümini rencide etmeyin, huzursuz kılmayın, sakın kimse incinmesin.”
37 23a. Cerbe üzerine, bkz. S. E. Tlatli, Djerba et les Djerbiens, Tunus, 1942.
38 Bu tarihler hakkında daha fazla bilgi için, Bkz. Venedik elçisi tarafından 1512 Aralık-1513 Şubat döneminde gönderilen mektuplardaki bilgiler. Bu mektuplarda, Selim tarafından Korkud’a karşı 15 kadırganın ve 15 fustanın gönderilmesi konu edilmektedir (Sanudo, Diarii XV, Venedik, 1886, 547). Rodos Şövalyeleri ise, 1512 Aralık’ında, Osmanlıların denizde egemenlik kurmasından endişe duymaktadırlar (Malta Şövalyeleri Arşivleri, La Valette, 83-53a-8). Nihayet, Kıbrıs rezimento’suna [askeri birlik] iletilen bir mektupta, 25 Nisan 1513 tarihinde Marmaris kadırgalarının Antalya ve İskenderun’a kadar ulaşıp devriye gezdiği haber verilmektedir (Sanudo, Diarii XV, Venedik, 1886, 438).
39 Oruç’un Sultân Korkud ile yakın ilişkileri sebebiyle baskıya maruz kalma korkusundan” (Gazavatname, 24a).
40 “Mağrip’te satın almış olduğu siyahî köleleri elden çıkarıp, kurtulmak, daha sonra sınırı geçip, Semendire’ye doğru yol almak, oradan da Sırbıstan sınırını geçmektir” (Gazavatname, 24a).
41 Hatırlandığı kadarıyla, Hızır Hayreddin ticaretle uğraştığı sırada, Makedonya ile bağlantılar kurmuştur ve Rumeli’yle tanışıklığı o dönemden gelmektedir.
42 “Anlaşmayla sattığı gemisinin parası verilmeyince oraya dönüp konuyu halledip Ayamoru’da bulunan kayığı donatıp kâfirlerin bulunduğu taraflara yöneldi. Bir gemi daha satın aldı, onu ağaç ve kürekle doldurup Cerbe’ye göndermişti. Kendisi de avını avlayıp Cerbe’ye gitti. Yükünü boşaltıp satmak üzereyken Oruç Reis çıkageldi. Kardeşini bulduğuna çok sevindi. Oruç Reis mallarını satıp geri dönmek maksadıyla gelmişti. Kardeşini burada bulunca, Tunus’a dönerek orada yerleşmeyi kararlaştırdılar” (Gazavatname, 24a-b).
43 S. Soucek, “The rise of the Barbarossas,” a.g.e., s. 246.
44 Bkz. N. Vatin, “À propos de la captivité à Rhodes,” a.g.e.
45 “Ey Rabbim, bana yardım etsen de, din düşmanlarına galip gelip her yerde büyük savaşlar yapsam ne iyi olurdu” (Gazavatname, 21a).
46 “Hiç kuşku yok ki, mübarek bir anda yapılan bu dua kabul oldu.” (a.y.)
47 Gazavatname, 23a: ”O kışı karada geçirdi ve kış boyunca gece gündüz ibadet etti.”
48 “Gece gündüz yüce tanrıya dualar edip peygamberinden yardım dilemekteydi” (Gazavatname, 11b).
49 “Daha once, Rodos’ta olduğu sırada merhum Oruç Reis, kendisini bağlayan kelepçelerden birini kırmış ardından hemen onarmıştı. Kimse de anlamamıştı. O gece uygun bir firsat yakalayıp diğer kelepçeyi de kırdı ve yüce tanrının yardımıyla kaçış yolu önüne açıldı. Derhal denize doğru koştu, yüce tanrıya sığınıp “Allah, Allah!” nidaları ederek yüzdü ve kıyıya ulaştı” (Gazavatname, 14a).
50 “Yüce tanrıma gönülden bağlıyım ve her iki dünyada da peygamberin şefaatine nail olmayı dilerim. Eminim, beni bundan mahrûm bırakmaz, gelip bir gün kurtarır” (Gazavatname, 13a-b).
51 Gazavatname, 6b: “Kimseye ihtiyaçları yoktu.”
52 “Ben bir şehzade miyim? Hayır. Ben sadece bir tacirim. Beni satmak istiyorsan, bir gemiye bindir gönder. İstediğin meblağa ulaşınca bunu sana getiririm” (Gazavatname, na).
53 “Bî-ḥadd ceng éder âhır Ilyâs raḥrnetü-lláhi ‘aleyhi anda şehîd olur ve ba’dehu düşmanlar gâlib olub gemilerin alub” (Gazavatname, 6b).
54 Gazavatname, 7b-8a: “Hadi cesur ol, bana arka çık. Beni sen satın al. İstersen sonra satarsın, ya da ne isterseñ onu yaparsın. Yeter ki sana ait olayım. Sen esirliğin ne olduğunu bilirsin.”
55 Bkz. N. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean..., s. 464-465.
56 Gerekli olduğunda, şövalyeler işçi pazarına gidip yerel kürekçileri işe alırdı (Bkz. N. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean..., cit., p. 139).
57 Gazavatname, 12a-b: “Kâfir ol. Müslüman olmak sana ne kazandırıyor? Kâfir olmak daha iyidir. Hem sen bizim dilimizi de biliyorsun. Bizim aramızda kolayca yükselirsin.”
58 “Osmanoğlu’ndan dua alan herkes kazançlı çıkar, tuttuğu her iş iyi sonuçlanır. Zira bunlar ulu ocaktır. Her kim bunlardan hayır duası alsa, her işi kolay olur. Her kim bunlara kötü nazarla baksa, onun başı aşağı olur. Hayreddin Bey de Osmanlı padişahından dua almak için Arap diyarından geldi, duasını aldı ve kısa süre sonra kendisine beylerbeyilik verildi” (Gazavatname, 21a-b).
59 S. Laiou, “The Levends of the sea,” a.g.e., s. 245-247.
60 Burada, M. Cavid Baysun tarafından yayınlanmış bir tıpkıbasıma başvurdum: Gelibolulu Mustafa Ali, Meva’idü’n nefa’is fi kava’idil-mecalis, İstanbul, Osman Yalçın Matbaası, 1956, s. 54-59. Ayrıca, bkz. Mehmed Çeker tarafından “Gelibolulu Mustafa Âli” ve “Meva’idü’n-nefa’is fi kava’idil-mecalis” ismiyle yayınlanmış ve Latince harflere çevrilmiş çalışma (Ankara, TTK, 1997), ayrıca Douglas S. Brookes’un notları ve İngilizce çevirisiyle: “The Ottoman Gentleman of the Sixteenth Century: Mustafa Âlî’s Mevâ’idü’n-nefâ’is fî kavâ’idi’-mecâlis ‘Tables of Delicacies Concerning the Rules of Social Gatherings’,” Harvard, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, Harvard Un. Press, 2003.
61 54. daha açık bir şekilde, Edremit Körfezi’nin kuzey kıyısında yer alan Kaz Dağı’ndan (diğer ifadesiyle, İda Tepesi) söz edilmektedir. Aslında, Türk korsanlar, o dönemde Anadolu’nun Batı kıyısından (Ayvalık’tan Balat’a) çıkmaktaydılar. Bkz. N.Vatin, L’Ordre de Saint-Jean..., s. 81-88 ve yine aynı yazarın, “L’Empire ottoman et la piraterie en 1559-1560,” E. Zachariadou tarafından derlenen, The Kapudan Pasha, his Office and his Domain, Rethymnon, Crete Un. Press, 2002, s. 371-408 (s. 379) içinde.
62 Bu bağlamda, dost güçlerin (örneğin, Venedik veya Fransa) uyruklarını iyi tanımlamak gerekir. 1569 yılında Fransa’ya verilen kapitülasyonlar uyarınca, Fransız uyruklarının korsanlardan korunması gerekir. 16. yüzyılın son yıllarında bu konu giderek ateşli bir hal almıştı. Zira, Mustafa Ali, II. Mehmed’in fermanlarının yeniden ele alınmasını sağlayacak şekilde, kendi ahdnamesini kaleme alıyordu. 1601-1603 yıllarında görevde olan Hoca sadettinzade Mehmed Çelebi Efendi’nin bir fetvası, ahdnameye riayet edilmesinin yasal bir zorunluluk olduğunu belirtmektedir. Bkz. Viorel Panaite, “French commerce, North African piracy, and Ottoman law in the Mediterranean (close-sixteenth and early-seventeenth century),” Revue Roumaine d’Histoire, XLVI/1-4 (2007), s. 69-81.
63 “Cihat ve gaza dairesinden bir adım dışarı çıkmıyorlardı. Ayrıca, geçmiş günahlarından utanç duyuyorlar, dualarını bir an olsun aksatmayıp, iyi ahlak ve dini kendilerine rehber alıyorlardı” (Gelibolulu Mustafa Âli, Meva’idü’n-nefa’isfi kava’idil-mecalis, s. 56).
64 “Gerçekte gerek Hayreddin Paşa adındaki Barbaroça, gerek Salih Paşa, Yahya Paşa ve Turgudça hep bu yolla ortaya çıkmışlardı. Rum sahillerindeki köy ve kasabaların birinden çikip üç aşamada yükselmiçlerdir: once yol kesici (eşkıya), sonra korsan, daha sonra da kalitaya sahip olup askeri yeteneklerini göstermişlerdir.” (Gelibolulu Mustafa Âlî, Meva’idü’n-nefa’isfi kava’idi’l-mecalis, s. 56).
65 “Gerçekte Zeyd veya Amr her kim olursa kapdan-ı derya olsa, gemisinde üç fener götürüp derya reisleri arasında parmakla gösterilse, bütün bu fesatların ona sorulması gerekir” (Gelibolulu Mustafa Âlî, Meva’idü’n-nefa’is fi kava’idil-mecalis, s. 57).
66 “Çünkü kalyondan sandala büyük küçük hepsi onun bilgisi dahilindedir. Fener götürüp sancak çeken derya beylerinden bir köleye kadar bütün hırsız reisi onun bilgisindedir. Eğer bilmem derse, korsan değildir. Korsan olmayan, o makama layık kaptan değildir” (a.y.).
67 Bkz. Gilles Veinstein, “La dernière flotte de Barberousse,” E. Zachariadou (ed.), The Kapudan Pasha, his Office and his Domain, Rethymnon, Crete Un. Press, 2002 içinde s. 81-200 (s. 196-197), (burada, söz konusu belgeye özellikle referans verilmiştir.)
68 380 sayılı belge, Topkapı Sarayı Arşivleri H-12 321, Halil Sahillioğlu tarafından yayınlanmıştır, Topkapı Sarayı Arşivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühime Defteri, İstanbul, IRCICA, 2002, s. 28L.
69 “Adalar beylerbeyinin güvendiği ve yüce devletin hizmetinde olduklarını söylediği reislere, etrafa zarar vermedikleri takdirde engel çıkardmasın.” (a.y.)
70 Bkz. S. Laiou, “The levends of the sea,” a.g.e., s. 239-240.
71 Rhoads Murphey, Lütfi Paşa’dan bir alıntı yaparak 1533’ten sonraki dönemde bile Hayreddin’in bazılarının gözündeki “şüpheli” imajının yok olmadığına dikkat çekiyor. Ondan şüphelenen kişiler, temel olarak, kendini zamanında Cezayır krali bile ilan edebilen bir maceraperestin ne denli güvenilir olduğunu sorgulamaktaydı. Bkz. R. Murphey, “Seyyid Muradî’s prose biography of Hızır”, a.g.m., s. 520.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012