Desktop versionMobile version

Bir allame-i cihan

 | 
Edhem Eldem
, 
Aksel Tibet
, 
Ersu Pekin
, 
et al.

2. cilt

İstanbullu “Büyük Rum” için birkaç Sevgi Sözcüğü...

Şirin Tekeli

Author's note

Stefanos’tan birkaç yıl sonra kaybettiğimiz, 21. yüzyıla girerken Türkiye kitabını yayına hazırlayan Semih Vaner, Stefanos’a ithaf ettiğimiz bu kitabın giriş satırlarında ondan böyle söz eder... (Kitap Yayınevi, 2009, s. 15).

Full text

1Çağatay benden bu kitap için bir yazı istediğinde ilk tepkim, “ben tarihçi değilim, yazamam” oldu. Onunla birkaç kitap/dergi projesinde birlikte çalışsak da, özel nedenlerle hemen hiçbir kitabi elimin altında değildi. Kitaplar olmadan nasıl yazabilirdim ki! Sonra düşündüm ve beynime birbirinden unutulmaz, canlı anılar üşüştü. Bu da böyle “kitapsız” bir yazı olsun, dedim. En iyilerinden biri olduğu tarihçilerin beni bağışlamasını umarak.

  • 1 Bu onun 1973’te Sorbonne’da savunduğu doktora teziydi. İstanbul, Gözlem yayınları, 1974, 1977, 1980

2Stefanos’la ilgili en eski anım, üniversitede asistan olduğum yıllara gider. O sırada o, İstanbul Teknik Üniversitesi’nde hocaydı ve dönemin (1960’ların ikinci yarısı) siyasi/ideolojik ortamının talep ettiği, üç ciltlik çok önemli bir kitap yazmıştı: Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye.1 Derslerimde Türkçe kaynak kıtlığı çekerken bu kitap imdadıma yetişti. Ondan çok şey öğrendim. O dönemde Stefanos “teorik” bir tarihçiydi. Marksist araçları kullanarak Türkiye’nin evrimine bakıyordu. Bugün eskimiş midir? Muhtemelen o sırada yazılan kitaplardan daha az. Çünkü, Stefanos aslında bir mimardı, şehirciydi, şehre tarihi perspektiften bakan bir bilim insanıydı. Somut gerçeklikle ilgilenen biri olarak, gerçekte şehirlerde ne oldu (ne olması gerekirden farklı olarak...) sorusuna cevap arıyordu. Mimarlık öğrencilerine “şehri” anlamanın tarihi arka-planını sunmaktaydı.

3Sonra 1971 askeri darbesi oldu. Stefanos üniversiteden ayrıldı. Türkiye üniversitelerinin tarih boyunca baskıcı devlet politikaları nedeniyle yitirdiği bilim insanları dizisinde o da, önemli bir kayıptı. Fransa’ya gitti. Dokuz dili ana dili gibi bilen ve kaynakları orijinal dillerinden okuyabilen “Büyük Rum” orada kendine bir kürsü buldu. Ama, Türkiye’den kopmadı. Yıllarca şehircilik bölümü öğrencilerini Anadolu’ya, Avanos’a getirdi. Üniversiteden ayrılmamdan bir yıl önce, 1980’de, ben de “şehir ve siyaset” konusuna merak sarmıştım. Bu bağlamda Avanos çalışmaları dikkatimi çekmişti. Ne yazık ki, bu ilgimi sürdüremedim. YÖK çıktı, ben de üniversiteden istifa ettim.

4Ondan sonra hayatım normal şartlarda Stefanos’la bir daha kesişmesi beklenmeyecek bir çizgide gelişti. Feminist harekette militan oldum. Ama, hayat karmaşıktır, kaotiktir, öngörülemeyene açıktır.

  • 2 Türk Metinlerinde Konstantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, İstanbul, İletişim, 1993, 1995 ve sonraki b (...)

5Biz de Stefanos’la bambaşka bir bağlamda yeniden karşılaştık ve ilk kez tanıştık. Üniversiteden istifa ettikten sonra hayatımı çeviri yaparak kazanmaya başlamıştım. Günün birinde onun Konstantiniye Efsaneleri2 kitabını okudum, adeta büyülendim. Stefanos bu kitabında, II. Mehmed’in İstanbul’u fethiyle birlikte “bir imparatorluk projesinin” ortaya çıkışını, Osmanlı Beyliği’nin bütün iç dengelerinin altüst oluşunu, onu gizli bir dille eleştiren “gazilerin” kaleme aldıkları eski metinlerden, mimari kararlara kadar (örneğin Mimarbaşı Azatlı’dan İustinianus’un imparatorluk simgesi Ayasofya’sının kubbesinden daha yüksek bir kubbe yapmasını ister ve mimar Fatih Camisi’nde bunu başaramayınca kafasını uçurtur...) çok ilginç kaynaklar kullanarak anlatmiştır. O sırada sevdiğim bir kitabı dost bir yayınevine önermek gibi bir lüksüm vardı. Hâlâ başyapıtı olarak gördüğüm bu eseri çevirmek için önce kendisine, sonra da İletişim Yayınları’na başvurdum. Önerim onay buldu.

6Bu kitabın çeviri macerası, bir çevirmenin başına gelebilecek en mutlu serüvendir. Çünkü çevirmen, metni doğru anlayıp anlamadığı, terimlerin en iyi karşılıklarını bulup bulmadığı konusunda sürekli endişe duyan, içi içini yiyen biridir. Oysa, hayatımda ilk kez, bir çeviriyi yazarıyla karşılıklı konuşarak, sorunlu noktaları ona danışarak, başka bir deyişle yürek çarpıntısı yaşamadan yapıyordum. O sırada bilgisayar kullanımı bugün olduğu kadar yaygınlaşmamıştı, “internet” mucizesi henüz hayatımıza girmemişti. Ancak Stefanos, ailesini ziyaret etmek için yılda birkaç kez İstanbul’a geliyordu. Her gelişinde buluşup saatlerce kitap üzerinde tartıştık. Buluşma yerimiz, Teşvikiye’deki Viyana Kahvesi idi. Ona postayla gönderdiğim metinleri okumuş, düzeltmiş olurdu. Hatalarım konusunda hep hoşgörülüydü. Her zaman, ince, zarif, son derece kibar bir adamdı. Belki de “Büyük Rum,” hayatımda tanıdığım en ince, zarif, kibar adamdı, diyebilirim...

  • 3 Türkçeye “Türkler, Doğu, Batı, İslam ve Laiklik” olarak çevrilebilecek bu özel sayı, Yerasimos’un y (...)
  • 4 Stefanos’un dergideki sunuş yazısı, “Quel bonheur de se nommer Turc!” başlığını taşıyor, s. 15-55.
  • 5 Bu yazıya çok sık yapılan göndermeler için bkz. Ali Kazancıgil, Türkiye Üzerine Basmakalıp Düşüncel (...)

7O da bu çalışma sürecinde beni sevmiş olmalı ki, ertesi yıl Fransa’da yayınladığı Autrement dergisi’nin özel sayısı, Les Turcs, Orient et Occident, islam et laicité3 için benden Türkiye’de kadınlar ve kadın hareketi üzerine bir yazı istedi. Yazdım. Bu yayında Stefanos’un kaleme aldığı yazı ise, “Ne Mutlu Türküm Diyene” başlığını taşıyan, kanımca bugüne kadar Batılıların Türkiye’ye ve Türklere bakışını,4 meseleye bu kadar derinden nüfuz ederek anlatan ilk yazıdır. Bugüne kadar daha iyisi de yazılmadı. Çünkü, o yalnız pek çoğunu gün ışığına çıkardığı, kitaplarını yayınladığı Batılı seyyahların eserlerini değil, Aydınlanma filozoflarını ve 19. yüzyıl tarihçileriyle edebiyatçılarının kitaplarını da çok iyi bilmekteydi. Ne yazık ki, bu yazı Türkçeye çevrilmedi.5

  • 6 Milliyetler ve Sınırlar, Istanbul, İletişim, 1994-2010 (6. baskı).

8Stefanos’la yakın çalışma arkadaşhğımız orada kesilmedi. O, İstanbul’daki Fransız Anadolu Araştırmaları Merkezi’ne müdür olmak, memleketinde, ona hizmet ederek birkaç yıl geçirmek istiyordu. Bir gün beni telefonla aradı, “adaylığımı koymadan son kitabımın da Türkçe yayınlanmasını istiyorum. Çevirir misin?” dedi. Bu istek Stefanos’tan gelecek de ben kabul etmeyeceğim! Böyle bir şey düşünülebilir miydi ? Ondan sonraki bir yıl boyunca tıpkı Kostantiniye Efsanelerinde olduğu gibi, ara ara Viyana Kahvesi’nde buluşarak bu kitabı da, deyim yerindeyse “birlikte” çevirdik.6 Stefanos Milliyetler ve Sınırlar kitabında, yüzyıllarca Pax Ottomana (Osmanlı barışı) altında yaşamış karmakarışık bir etnik coğrafyanın (Balkanlar, Akdeniz, Kafkasya ve Ortadoğu), Osmanlı sonrasında nasıl dramatik biçimde çözüldüğünü anlatıyordu

9Ve “Büyük Rum” 1994’te İstanbul’a, o çok sevdiği ve tarihini farklı açılardan anlatmaktan vaz geçmediği şehrine döndü. IFEA’nın müdürü oldu. Projeleri vardı. Onu, Fransız Sarayı’nın bahçesindeki hem büro hem de konut olarak kullanılan hoş mekânda ziyarete gittiğimde gözüm duvarlardaki çok ilginç tablolara takıldı. Hem pastelle, hem de pastel renklerle yapılmış, “soyut” resimlerdi bunlar. Kendimi alamadım ve sordum: Kim yaptı bu resimleri? Karısı, hayat arkadaşı Belkıs yapmıştı. Böylece Stefanos’la dostluğumuza yeni bir halka eklendi. Belkıs’tan, o sırada Haliç’teki Kadın Eserleri Kütüphanesi binasının giriş katındaki küçük ama harika sergi salonunda bu eserleri sergilemesini istedim(dik). Bu hakikaten bizim sergi salonumuzda açılan en iyi sergilerden biriydi. Stefanos sayesinde yeni bir dost kazanmıştım.

  • 7 Sultan Sofraları, 15. ve 16. yüzyılda Osmanlı Saray Mutfağı, İstanbul, Yapı Kredi yayınları, 2002.

10İkisinin birlikteliği büyüleyiciydi. Birlikte ikisinin de tutkusu olan “gastronomi”den yola çıkarak Sultan Sofraları7 kitabını yazdılar. Biri arşivde belgeleri keşfediyor ve okuyor, öbürü de bu yemek tariflerini mutfakta deniyor, bir yandan da kitabı resimliyordu. Kanımca Türk mutfağının tarihiyle ilgili çok önemli bir kaynak üretmenin ötesinde (böylece Osmanlıların koyun eti ve kurutulmuş sebze düşkünü olduklarını ôğrendik... Zeytinyağlı taze sebzeler, tıpkı şarap gibi, bu topraklarda Osmanlıdan önce yerleşmiş halkların mutfağına aitti), yemek kitabi nasıl yazılır sorusuna çok özgün bir cevap da getirmişlerdi.

11Stefanos’la son buluçmamız, sevgili Semih Vaner’in yönetimi altında devasa Türkiye kitabını yazarken oldu. Kitap internetin sağladığı olanakla, tüm yazarların birbirlerinin yazılarıyla ilgili eleştiri ve yorum yaptıkları hoş bir etkileşim ortamında yazıldı. Unutulmaz bir deneyimdi. En unutulmaz ve acı yanı ise, Stefanos’un, hastanelerin tatil rehavetine girdikleri temmuz ayında acil servise kaldırılıp çok hızlı ilerleyen hastalığa yenik düşmesi, ayın 19’unda aramızdan ayrılmasıydı. Son yazısının yayınlanmış biçimini göremedi.

12Semih ise, ondan üç yıl sonra, 2008’de gene hiç beklemediğimiz şekilde hayata erken veda etti. O da, en önemli kitabının Türkçede yayınlanmış halini göremedi. Bu iki iyi dost belki bir yerlerde buluştular. Ama, bizi yalnız, çaresiz bıraktılar. Tek tesellim, bu çok özel ve çok güzel iki insanı yakından tanıma mutluluğuna erişmiş olmak. Her ikisi de bilimsel yetkinliklerinin ötesinde, insanları seven, ince, hassas, kibar ve yerine göre kırıcı olmadan ironik olmayı bilen kişilerdi. Yani çok ender rastlanan insanlardı.

Notes

1 Bu onun 1973’te Sorbonne’da savunduğu doktora teziydi. İstanbul, Gözlem yayınları, 1974, 1977, 1980.

2 Türk Metinlerinde Konstantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, İstanbul, İletişim, 1993, 1995 ve sonraki baskılar.

3 Türkçeye “Türkler, Doğu, Batı, İslam ve Laiklik” olarak çevrilebilecek bu özel sayı, Yerasimos’un yönetiminde yayınlandı, Paris, Autrement, 1994.

4 Stefanos’un dergideki sunuş yazısı, “Quel bonheur de se nommer Turc!” başlığını taşıyor, s. 15-55.

5 Bu yazıya çok sık yapılan göndermeler için bkz. Ali Kazancıgil, Türkiye Üzerine Basmakalıp Düşünceler, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2010.

6 Milliyetler ve Sınırlar, Istanbul, İletişim, 1994-2010 (6. baskı).

7 Sultan Sofraları, 15. ve 16. yüzyılda Osmanlı Saray Mutfağı, İstanbul, Yapı Kredi yayınları, 2002.

Author

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

This digital publication is the result of automatic optical character recognition.

Buy

Print version

amazon.fr
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search