Version classiqueVersion mobile

Bir allame-i cihan

 | 
Edhem Eldem
, 
Aksel Tibet
, 
Ersu Pekin
, 
et al.

2. cilt

Bizans’ta Öğrenciler

Brigitte Pitarakis
Traduction de Menekşe Tokyay

Texte intégral

Vincent Déroche, Maximilien Durand, Catherine Jolivet-Lévy ve Cécile Morrisson’a yardımları için teşekkürlerimi borç bilirim.

  • 1 B. Pitarakis, “The Material Culture of Childhood in Byzantium,” A. Papaconstantinou ve A.-M. Talbot (...)
  • 2 C. Hennessy, Images of Children in Byzantium, Farnham, Surrey ve Burlington, VT, 2008.
  • 3 Ayrıca, bkz. P. Lemerle, Le Premier humanisme byzantin: notes et remarques sur l’enseignement et cu (...)

1Çocukluk ve okul çağları, her ne kadar daha sonra pek anımsanmasa da (hele söz konusu kişi büyük bir âlimse), insan yaşamının belirleyici dönemleri arasında yer alır. Sevdiğimiz yakınlarımız günün birinde bizi bırakıp gittiklerinde, çocukluk ve okul çağlarını daha iyi tanımaya çalışmadığımız için bazen pişmanlık duyarız. Bu makalede, Bizans döneminde okul çocuklarından söz etmeyi tercih ederken ilk niyetim, bir zamanlar kendisi de ögrencilik döneminden geçmiş olan Stefanos Yerasimos’a dostça bir göndermede bulunmak ve eğitmen olana dek içinde yetiştiği eğitim geleneğinin kökenlerine dikkat çekmekti. Ancak, şu anda okumakta olduğunuz çalışma, aynı zamanda, 2006 yılı Mayıs ayında Washington, D.C.’de düzenlenen “Dumbarton Oaks Bahar Sempozyumu” çerçevesinde yaptığım bir sunumla başlayan, çocukların maddi kültürüne ilişkin çalışmalarımın da bir devami niteliğindedir. Gerek tebliğleri yakın zamanda yayınlanan1 bu sempozyum vesilesiyle, gerekse Cecily Hennessy’nin uzun süredir beklenen, Bizans’taki çocuk tasvirlerine ilişkin kitabının2 2008’de basılmasıyla uzun süredir görmezlikten gelinen, “Bizans çocukları” yeniden gün yüzüne çıkarıldı. Öğrenci dünyası, hagiografik (azizlerin hayatına dair) metinler başta olmak üzere Bizans dönemi edebiyatı üzerine yapılan çalışmalardaki yeri vesilesiyle, başlı başına ayrı bir kategori oluşturmuş ve yeterince kapsamlı bir kaynakçaya zemin hazırlamıştır.3

2Bu çalışmada benimsediğimiz yaklaşım, genellikle kendi araştırma alanlarına hapsolmuş şekilde bırakılan farklı kaynakları bir araya getirmek, böylece Bizans’taki öğrenciler hakkında genel bir tabloyu ortaya koymaya çalışmaktır. Bu başlık çerçevesinde, sadece Bizanslı öğrencilerin gündelik yaşantısına atıfta bulunmakla kalmayıp, edebiyat ve ikonografi alanındaki eserlerde yer alan tasvirlerine de değineceğiz. Söz konusu tasvirler, o günün dünyasına ilişkin dokunaklı yansımaları bize taşimakla kalmıyor, aynı zamanda eski bir geleneğe dayanan alegorik anlamları içeren zengin bir kaynak da sunuyor. Biz de söz konusu tasvirleri aşama aşama deşifre etmeye çalışacağız. Çalışmamız, esas olarak ilkokul öğretimine odaklanacak. Bir diğer deyişle, altı-yedi yaşlarından on bir-on iki yaşlarına kadarki yaş aralığını ele alacağız. İncelememiz, Antik Roma’dan Bizans sonrasına uzanan geniş bir zaman dilimini, mekânsal açıdan ise İmparatorluğun başkentinden, Anadolu, Yunanistan ve Mısır’a uzanan geniş bir alam kapsayacaktır. İlkokul öğretimi ve Bizans’taki aile içi ilişkiler hakkında bir girizgâhın ardından bakişımızı, Bizans ikonografisinde yer alan öğrenci tasvirlerine doğru çevireceğiz. Daha sonra da okullarda kullanılan araçlardan yola çıkarak talebelerin maddi/somut yaşantısına eğileceğiz.

İlkokul eğitimi ve aile içi ilişkiler

  • 4 M.-F. Auzépy (ed. ve fr. çev.), La Vie d’Étienne le Jeune par Étienne le Diacre, Birmingham Byzanti (...)

Bu aziz çocuğun ailesi, altı yaşına vardığında çocukluk eşiğini geştiğine ve dolayısıyla artık onun öğrenim sorununa odaklanılması gerektiğine kanaat getirdiğinde, kutsal harfleri öğrenmesi için ilkokula kaydını yaptırdılar. Çocuk da zaten, hiç aralıksız çalişmaktan büyük keyif aldığı için, sınıftaki herkesi geride bırakıp, sadece derslerine yoğunlaşmakla kalmadı, aynı zamanda başka erdemleri de edindi.4

38. yüzyılda yaşamış olan Genç Stefanos’un Hayatı’ndan alıntılanan bu bölüm, bizi, Bizans hagiografisinin bildik bağlamına yerleştiriyor. Gerçekten de, ‘okullu olmaya’dair anlatılan olaylar, 6. yüzyıl ila 12. yüzyıl arasındaki dönemde yaşamış kutsal kişilerin yaşantılarını konu eden anlatılarda sık sık karşılaşılan bir öğedir. Bizans dünyasında, προπαıδεία olarak adlandırılan ilkokul eğitimi, altılı-yedili yaşlarda başlar. Çocuk, okula gönderilir (σχολὴ των γραμμάτων) ve buradaki öğretmeninden (δıδάσxαλος, γραμματıστής), yazı yazmayı ve hesap yapmayı öğrenir. Bu eğitimin malzemesi, alfabedeki harflerdir (γράμματα). Bu harflere genellikle “kutsal harfler” (ίερὰ γράμματα) denirdi, zira bunlar kutsal metinlerden öğreniliyordu. İlkokul eğitiminde referans olarak alınan temel metin ise, Mezmurlar Kitabı ya da Zebur idi.

  • 5 A.-J. Festugière (ed.), Vie de Théodore de Sykéôn,, Subsidia Hagiographica 48, Brüksel, 1970, İlgil (...)
  • 6 Bkz. Kalogeras, “Education Envisioned,” s. 119-124; D. G. Angelov, “Emperors and Patriarchs as Idea (...)
  • 7 Puer senex kavramının tarihçesi için, bkz. T. C. Carp, “Puer senex in Roman and Medieval Thought, (...)
  • 8 İsa’nın Çocukluğunun Öyküsü... İsa’nın beş ila on iki yaşları arasındaki dönemini anlatan kısa bir (...)
  • 9 Tartışma ve kaynakça hakkında daha fazla bilgi için, bkz. M. Durand, “David lyricus ou Jupiter fulm (...)

4Genç Stefanos’un Hayatı, Konstantinopolis’te geçmektedir; ama kırsalda geçen pek çok başka anlatı (örneğin, Galatya’da Sykeon, Bitinya’da Medikion ve Atroa, Trakya’da Phileas/Dercos [Delkos, Terkos], köylerde de ilkokul eğitimi verildiğini göstermektedir.5 Hagiografik metinlerdeki öğrenciler, genellikle üstün yetenekli çocuklar idi. Bu çocuklar vaktinden önce gelen bilgelikleri ve zihinsel olgunluklarıyla diğerleri arasından sivrilirdi. Öyle ki, yaşıtlarının zevk aldıkları şeyleri yapmak ve oyun oynamak yerine çalışmayı yeğler, mucizeler yaratmaya da çok erken yaşlarda başlarlardi. Biyografik anlatıların bir başka olağan konusu ise otodidakt çocuklardır. Bu çocuklar oğretmenlerinden bile daha zekiydiler ve harfleri Kutsal Ruh’un yardımıyla kendileri öğrenirlerdi.6 Bu sıra dışı çocukların portrelerinde yer alan puer senex (yaşlı çocuk) kavramı, hagiografi sanatçıları tarafından kahramanlarının azizliğinin genç yaşlarından belli olduğunu göstermek için kullanılmaktadır.7 Bu edebi topos’a dair temel örnek, kuşkusuz, okul çağındaki İsa’dir. Kendisinin çocukluk dönemine dair anlatısı, bize apokrif bir metinle ulaşmıştır.8 Öte yandan, bu konuya, antikçağın sonuna denk gelen edebiyatta, özellikle Akhilleides’te9 oldukça sık rastlanmaktadır.

  • 10 Cavallo, “Apprendre à lire et à écrire,” s. 26-27, A. Vassiliev, Anecdota Graeco-Byzantina, Moskova (...)
  • 11 C. Laga (der.), Eustratii presbyteri vita Eutychii patriarchae Constantinopolitani, Corpus Christia (...)
  • 12 a.y, bölüm 1, satır aralığı: 241-248. Azizin gelecekteki kariyeri hakkında haber veren “kehanet oyu (...)

5İlkokul çağındaki çocuklara davranış modeli olarak sunulan, edebiyat alanında üstün yetenekli bu öğrencilerin tam karşısında, okulda öğrenme zorluğu çeken çocuklar yer almaktadır. Bu durumda, Bizanslılar, dualar ve özel ayinler aracılığıyla ilahi gücü devreye sokar, ondan medet umarlardı. Tembel bir çocuğu öğrenmeye hevesli bir hale getirmek için, örneğin kilise babalarına hitap eden şöyle bir duaya başvurulduğu olurdu: “Yeryüzünün ışığı Khrysostomos ve gökyüzünün bilge pırıltısı Basileios ve tanribilimci Gregorios, [şu yavrucağın] zihnini ve kalbini öyle bir aydınlatın ki, alfabenin harflerini sökebilsin.” Başvurulan bir diğer yöntem ise, dini ayinlerle büyünün harmanlandığı grafofaji idi: Çocuk kiliseye getirilir; kutsanmış şarap ve kâğıt parçalarından yapılan bir bileşimi yutması sağlanırdı. Kâğıt parçalarının üzerinde ise, alfabenin harfleri ve yüksek sesle tekrarlanan Öğrenmeyi kolaylaştıracak formüller yazılı olurdu.10 Çocuğun eğitimi sırasında uygulanan bir başka dini uygulamaya, Konstantinopolis Patrik’i Eutykhios’un (552-565, 577-582) Hayati’nda tanık olmaktayız. Kendisi, ilk eğitimini, Frigya’da Augoustopolis Kilisesi’nde papaz olan dedesinden almıştır. Dede, çocuğa, onun okulda başarılı olması için, vaftiz teknesine gelerek diz üstü çökmesini ve bu duayı düzenli olarak yinelemesini salık vermektedir: “Yüce Tanrım, kutsal harfleri öğrenmem ve sınıf arkadaşlarımdan daha başarılı olmam için bana zihin açıklığı ver.”11Azizin Hayati’nin yazarı (hagiograf) daha sonra, Eutykhios ve arkadaşlarının aralarından papaz ve yüksek yargıç olacakları seçmek için “kehanet oyunu” oynadıklarından söz eder: Oyunun kurallarına göre, Eutykhios, kazanmayı yürekten dilediği unvanı bir duvara yazar. Çocuk, o çocuksu harfleriyle kendisinin “Patrik Eutykhios” olduğunu yazmıştır!12

  • 13 Bkz. Kalogeras, Byzantine Childhood Education, s. 212-231.
  • 14 La Vie d’Étienne le Jeune, Bölüm 3.
  • 15 PG 120, Kol. 192 (= J.-P. Migne (der.), Patrologiae cursus completus, Series graeca, Paris, 1857-18 (...)
  • 16 E. Kurtz (ed.), “Zwei griechische Texte über die heilige Theophano, die Gemahlin Kaisers Leo VI,” M (...)

6Söz konusu eğitim sadece oğlanlara özgü değildir; ancak kız çocuklara verilen eğitim genellikle aile içinde öğrenilen harflerin ötesine pek geçmemektedir.13 Örneğin Genç Stefanos’un Hayatı’nda, azizin iki kız kardeşinin okuma yazmayı annelerinden öğrendiği bilgisini edinmekteyiz.14 Azize Meryem’in ikonoklast dönemde kaleme alınan yaşantısı, Meryem’in İbranice harfleri babasının yardımıyla öğrenmekte olduğunu göstermektedir.15 Ama aile içinde çocukların eğitiminden sorumlu başlıca kişi annedir. Müstakbel imparatoriçe, 895 veya 896 Konstantinopolis doğumlu Theophano’nun annesi, kız henüz süt emme çağındayken ölünce, babası tarafindan altı yaşına basar basmaz papazların yanına eğitime verilir. Küçük kız çok zeki ve çalışkandır. Büyük bir hızla “kutsal harfleri,” Zebur’u, ilahileri öğrenir, günlerini okumak ve çalişmakla geçirir.16

  • 17 Jean Chrysostome, Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants, A.-M. Malingrey (der.) Sources ch (...)
  • 18 Y. Courtonne, Saint Basile. Lettres, c. II, Eleştirel yazı ve çeviri, Paris, 1956, s. 178; Basile, (...)

7Aile, çocuklara öncelikle din ve ahlak eğitiminin temellerini vermekle sorumludur. “Size yalvarırım; her şeyi bir kenara bırakın, çocuklarınızın eğitimiyle siz ilgilenin.” Kilise babası Ioannes Khrysostomos, bu sözlerle ailelere böyle bir girişimin, hem Tanrı’nın emrine uymak, hem de kendi çıkarlarına hizmet etmek anlamına geldiğini, göstermeye çalışmaktadır: “Şayet erdemli bir oğlun varsa, onun iyi niteliklerinden ilk sen faydalanırsın; senden sonra da Tanrı. Sen, kendin için çalışırsın.”17 Aile içinde, büyükanneler de, çocukların ahlaki eğitiminde temel bir role sahiptir. Bu kez, Kapadokyali bir kilise babası olan Kaesarea’lı [Kayseri] Basileios’un tanıklığına başvuralım: “Bizim inancımızı destekleyen bundan daha açık bir kanıt olabilir mi?” diye yazmaktadır, Neokaesarea’lı [Niksar] sakinlere yönelik olarak... “Güleryüzlü bir nine tarafindan yetiştirilmiş olmak gibisi var mı? Sözlü gelenekten belleğinde kaldığı kadarıyla Ermiş Gregorios’un (Şifacı) sözlerini bize öğreten ve bizim gibi küçücük çocukları imanın esaslarına göre eğiten, ünü yüce Makrina’dan söz etmek istiyorum.18

Resim 1

Resim 1

Marco Cornelius Status’un lahdinin cephesi: bir çocuğun hayatına dair bir anımsama

Louvre Müzesi, inv. Ma 659 (© Louvre Müzesi)

Okula götürülen öğrencinin görsel temsili

  • 19 Bkz. Durand, “David lyricus ou Jupiter fulminans?” Bizans elyazmalarında yer alan Achilleos’un yaşa (...)
  • 20 Tarışma hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Antonopoulos, “Παıδαρıογέρωv.”
  • 21 Bkz. J. Lafontaine-Dosogne, Iconographie de l’enfance de la Vierge dans l’Empire byzantin et en Occ (...)

8Bizans toplumu, çocukların eğitimiyle yakından ilgilenirdi. Dolayısıyla Bizans dönemine ait azizlerin yaşam öykülerindeki tasvirlerde bu sürece dair izlerin yer alması oldukça doğaldi. Antikçağ geleneklerinde de benzer örneklere rastlamak olasıdır. Mitoloji kahramanlarının yaşam çevrimi tasvirlerine örnek olarak, çocuk Akhilleus’a verilecek müzik, av ve jimnastik eğitiminin sorumluluğunu Kentauros Kheiron’a veren Thetis’i gösterebiliriz.19 Eğitim ayrıca, erken yaşta ölen çocuklara ait Roma dönemi lahitlerinin üzerine resmedilen klasik sahnelerden biridir (Res. 1). Bu lahitlerin ikonografisi, ileride göreceğimiz gibi, Bizans sanatında okul eğitimine dair sahnelerin araştırılması için önemli bir kaynaktır.20 Bununla birlikte şunu da belirtelim ki, Bizans sanatında az sayıda azizin çocukluklarında başlarından geçenlere dair anlatılar vardır. Meryem’in çocukluğunun yeterince bilinen yaşam çevrimleri dışında, genellikle resmedilenler, Vaftizci Yahya, Aziz Nikolaos ve Aziz Konstantinos’un çocukluklarıdır.21 Bir büyüğü tarafından okula götürülen öğrenci tasviri ise, Aziz Nikolaos’un yaşam çevriminde ve -daha az rastlansa da- İsa’nın ikonografisinde görülmektedir. Şimdi bu örneklere göz atalım:

  • 22 I. Ševčenko ve N. Patterson Ševčenko, The Life of Saint Nicolas of Sion, The Archbishop Iakovos Lib (...)

9Aziz Nikolaos’un yaşamına ilişkin anlatılar, kendisinin altılı yedili yaşlara ulaştığında, ailesi tarafından kutsal harfleri (είς μάθησıν τῶν γραμμάτων) öğrenmesi için okula gönderildiğini veya bir ilkokul öğretmenine emanet edildiğini aktarmaktadır. Günümüze kalmış en eski anlatı olan 6. yüzyılın ikinci yarısına ait Vita Nicolai Sionitae’ye (Sionlu Aziz Nikolaos’un Hayatı) göre, öğretmeni deneyimsiz çikinca genç Nikolaos’a Kutsal Ruh eşlik etmiş ve çocuk çok hızlı bir şekilde hece hece yazmayı öğrenmiştir.22 Azizin yaşantısından kesitler aktaran resimlerde, okullu olmasına değinilmesi önemlidir. Zira azizin okula götürülmesinin tasvir edildiği sahnenin ardından, normal koşullarda onun sırasıyla diyakoz, papaz ve piskopos makamına erişmesini gösteren sahneler gelir. İlk sahne azizin kilise içindeki kariyerinin başlangıç adımlarını ifade eder ve kendi başına bir evre oluşturur. Bu bileşim birçok sembolik okuma düzeyini içermektedir ve bunların her birini aşamalı bir şekilde aydınlatmaya çalışacağız. Ama ilk aşamada, bu sahnelerin çocuklarının eğitimini sağlamak üzere izleyicilerin heveslendirilmesine yönelik bir model teşkil edip etmediği de sorgulanmalıdır. Eğitim, sosyal ilerlemenin, an ve şeref kazanmanın en güvenilir kaynağıdır.

  • 23 Patterson Ševčenko, The Life of Saint Nicholas in Byzantine Art, s. 70-75. Ayios Nikolaos’un çocukl (...)
  • 24 Bu ikona ve 13. yüzyıla tarihlenmesine dair daha ayrıntılı bilgi için, bkz. N. Patterson Ševčenko, (...)
  • 25 Örneğin Lafontaine-Dosogne, Iconographie de l’enfance de la Vierge, fig. 86, 88, 89.

10Aziz Nikolaos’un yaşam çevriminin tasvirleri, Nancy Patterson-Ševčenko’nun monografisi sayesinde oldukça iyi biliniyor. Kendisi, 13. yüzyıldan 15. yüzyıla uzanan dönemde yapılmış anıtsal dekorlarda ve hagiografik çevrimlerle çerçevelenmiş ikonalarda “okullu olma sahnesi”ne dair 21 örnek saptamıştır.23 En sık rastlanan ikonografik şema, çocuğa annesinin eşlik ettiğini göstermekteyse de, Çocuğun yanında her iki ebeveynin veya sadece babasının bulunduğu örneklere de rastlanmaktadır. Bu son sahnenin ilk örneklerinden biri, Sina Yarımadası’ndaki Azize Katerina Manastırı’nda bulunan ve 13. yüzyıla tarihlendirilen bir ikonadır.24 Çocuk, genellikle bir ya da her iki yakını tarafindan, öne doğru uzatılmış sag el hareketi eşliğinde öğretmene doğru götürülür. Bu, Yoakim ve Anna’nın çocuk Meryem’i tapınağa doğru götürmelerini betimleyen tasvirlerde sık rastlanan bir el hareketidir. Yoakim ve Anna yazı tabletini havada sallayarak hızla oğretmenine doğru ilerleyen çocuğun önünden giderler. Bir diğer örnekte ise onu bileğinden yakalayıp çeken annesinin ardından sürüklenen bir çocuk gösterilmektedir.25 Aziz Nikolaos bu tasvirlerde kutsal hale ile çevrili olup canlı renklerde kenar süsleriyle bezeli kisa beyaz bir tünik giymektedir. Öğrenci olduğunu yazı tabletinden anlamak mümkündür. Aynı tableti, bazen okul öğretmeninin çevresine dizilmiş şekilde sahneye dahil edilen diğer oğrencilerin dizleri üzerinde de görmekteyiz. Tabletlerin üzerinde genellikle alfabenin harfleri yer almaktadır; bazen de harflerin başında bir haç işaretine rastlanır. Ama, zaman zaman, bir Zebur parçasına da yer verilebilir. Tıpkı Mezamir 1:1’de veya 103 (104)’te olduğu gibi... Aziz Nikolaos’un öğrencilik dönemine ait bir başka nesne de genellikle annesi tarafından taşınan sepetidir. Sepetin içine hem çocuğun ikindi kahvaltısı, hem de yazmak için kullandığı çubuklar veya ucu inceltilmiş kamışlar konurdu.

  • 26 Örnek için, bkz. G. Cavallo, “L’échelle du paradis,” Lire à Byzance, içinde, s. 108-110.
  • 27 Ch. Bakirtzis (ed.), Ayios Nikolaos Orphanos: The Wall Paintings, Atina, 2003, s. 70.

11Oğretmen, genellikle, başlığından veya değneğinden ayırt edilen bir keşiş yahut papaz şeklinde tasvir edilir. Öğretmenin bazen kutsal hale ile çevrildiği de görülür. Keşişin öğretmen şeklinde resmedilmesi, belki de manastır ortamında ilkokul eğitimi verilmesine göndermede bulunmaktadır.26 Diğer durumlarda öğretmenin ikonografisi, filozoflara özgü bir kıyafet giymiş ve sırt bölümü eğri bir sandalyeye oturmuş antik didaskalos ikonografisinden esinlenmiştir. Tüm bu tasvirler, antikçağa hayranliğın belirgin olduğu Paleologosların genel sanat eğilimi içinde konumlanmaktadır. Selanik’te yer alan, 14. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen Agios Nikolaos Orphanos Kilisesi duvar resimlerinde öğretmenin oturduğu sırtı yarım yuvarlak koltuk, synthronon’u çağrıştıran yuvarlak bir setin ortasında yer almaktadır.27 Böylece, derslerin yapıldığı sınıf, azizin sırasıyla papaz çömezi, papaz ve piskopos unvanlarını aldığı sunağı veya genel anlamda bir kiliseyi çağrıştırmaktadır.

  • 28 N. Chatzidakis, “Eıxόνα τοû άγίου Nıxoλάoν μέ βıογραΦıxές σxηνές. “Eνα άγνωστο ἔργο τΓεωργίου Kλ (...)
  • 29 Bu ikonaları yayınlamamıza izin veren İstanbul Ortodoks Rum Patriği I. Bartholomeos Hazretleri’ne t (...)
  • 30 113 x 73 cm.
  • 31 88 x 67 cm.
  • 32 108 x 81,8 cm.

12Söz konusu sahnenin ikonografik bileşenleri, 16. yüzyıl Girit Okulundan 17. ve 18. yüzyıllara kadar uzanan Bizans sonrası sanatta yer almaktadır.28 Bunları, Aziz Nikolaos’un yaşamından sahnelerin betimlendiği İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi’nde muhafaza edilen üç ikona grubu çerçevesinde göz önüne sermeyi öneriyoruz.29 Biçim yönünden bakıldığında söz konusu ikonaları 17. yüzyıla tarihlendirmek mümkündür. Genellikle, okula başlama sahnesi azizin doğumunu anlatan sahnenin ardından gelmektedir. İlk ikonanın (Res. 2)30 üzerindeki Aziz Nikolaos’un doğum sahnesinde, bebeğin alışılageldiği şekilde yıkandığını resmeden sahne yerine beşiğinde uyuyan bebeğe göz kulak olan hizmetçi motifi kullanılmıştır. Bunun hemen ardından ise çocuğun öğretmenine doğru yöneldiği sahne gelmektedir (Res. 3). Okula başlayan çocuk elinde açık bir defter tutmakta, defterde alfabenin harfleri gözükmektedir. Çocuğun sol elinde ise bir sepet bulunmaktadır. Çocuk altın yaldız işlemeli kırmızı bir tünik giymektedir. Antikçağ filozoflarını andıran şekilde giyinmiş öğretmen ise çocuğu kutsamakta olduğuna dair bir el hareketi yapmaktadır. Sırt bölümü eğri bir sandalyeye oturmuştur, ayakları ise bir merdivenin basamağında durmaktadır. Sahne, ὁ ἃγıος Nıxόλαος σπουδάζωυ γράμματα –“Aziz Nikolaos harfleri öğrenirken”– ibaresiyle belirtilmiştir. Diğer iki ikonanın üzerinde, öğretmen, keşiş kılığındadır. İlk ikonada,31 Slavca bir ithaf bulunmaktadır. Sahne, ana figür olan Aziz Nikolaos’u ortalayacak şekilde iki bölüme ayrılmıştır (Res. 4). İlk bölüm talebe ile annesi üzerine odaklanmıştır ve çocuğun yıkanma evresini de içeren doğum sahnesiyle birleştirilmiştir. Profilden görünen anne dua edermişçesine kollarını yukarıya doğru uzatmıştır. Cepheden resmedilen çocuk ise yazı tabletini sol eliyle havaya kaldırmakta, sağ eliyle de göğsünü tutmaktadır. Üzerine beyaz bir tünik giyimiş ve bir kuşak takmıştır. Beyaz giysisi, siyah çizmeleriyle tezat oluşturur. Sahnenin ikinci, talebenin öğretmenine doğru yürüdüğü bölümü ise Aziz’in papaz olarak kutsanma sahnesiyle birleştirilmiştir (Res. 5). Burada talebe elinde bir yazı tableti tutmaktadır. Tabletin üzerinde bir haç ve Slavca yazılmış bir alfabe bulunmaktadır. Çocuğun açık alnı, Aziz Nikolaos’un yetişkin dönemine ait çizgileri ifşa etmekte ve çocuğun erken gelişmiş bilğeliğini ortaya koymaktadır (Res. 6). Öğretmen, başlıklı siyah bir elbise giymiş yaşlı bir keşiştir. Sırtlığı olmayan büyük bir sandalyeye oturmuş, eliyle kutsama işareti yapmaktadır. Ardından, genç bir delikanlı olmuş azizi, diyakoz giysisi giymiş, kolunun çevresine sarılmış orarion’uyla (bir tür etol), keşişin önünde eğilmiş olarak görüyoruz. Keşiş ise, İncil’i başının üzerine koyarak, ona papazlık payesi veriyor. Resim, öğrencinin tabletiyle İncil arasında güçlü bir görsel bağ kuruyor. Diğer ikonanın üzerinde (Res. 7-8)32 öğretmen sol eliyle keşiş âsâsını tutuyor, sağ elini de kollarını iki yana açarak kendisine doğru gelen çocuğu karşılamak üzere uzatıyor. Bir bölümü yaklaşmakta olan azize, bir bölümü de öğretmene doğru yüzlerini dönmüş iki öğrenci grubu yerde oturuyor. Aziz Nikolaos’un üzerinde yakası aşıboyalı, kisa bir beyaz tünik var; çizmeleri ise siyah. Aziz Nikolaos’un önünden ilerleyen annesi sol eliyle bir sepet tutuyor, sağ elini ise oğluna doğru uzatıyor.

Resim 2

Resim 2

Aziz Nikolaos ikonası. Çerçevesinde azizin yaşamından sahneler yer alır

İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi

Resim 3

Resim 3

Resim 2’den ayrıntı: Aziz Nikolaos okula giderken

Resim 4

Resim 4

Aziz Nikolaos ikonası. Çerçevesinde azizin yaşamından sahneler yer alır

İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi

Resim 5

Resim 5

Resim 4’ten ayrıntı: Aziz Nikolaos okula giderken ve Aziz Nikolaos rahip olarak kutsanırken

Resim 6

Resim 6

Resim 4’ten ayrıntı: Okula başlayan Aziz Nikolaos, yazı tabletini havada sallarken

Resim 7

Resim 7

Aziz Nikolaos ikonası. Çerçevesinde azizin yaşamından sahneler yer alır

İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi

Resim 8

Resim 8

Resim 7’den ayrıntı: Aziz Nikolaos okula giderken

  • 33 İsa’nın Çocukluğunun Öyküsü, bölüm. 6, 2-3: Ve Öğretmen Zacchaeus, babası Yusuf’a şöyle der: “Onu b (...)
  • 34 13. yüzyılın son çeyreğine ait bir başka örnek, Fransa’daki Milli Kütüphanede bulunmaktadır: BnF la (...)

13Bizans ikonografisinden bildiğimiz ikinci talebe ise İsa’dır. 13. ve 14. yüzyıllardan kalan ve eşine az rastlanan birkaç tasvirde, Meryem’in Çocuk İsa’yı bileğinden yakalayıp oturmuş şekilde bekleyen öğretmenine götürdügü sahne yer alır... Bu tasvirin metinsel kaynağı, kanonik dini metinlerde yer almıyor, ancak “İsa’nın Çocukluğunun Öyküsü” (veya “Thomas’a göre Çocukluğa dair İncil”) başlığıyla bilinen bir apokrifte bulunuyor. Apokrif metin, Yusuf’un oğlunu arka arkaya üç farklı öğretmene götürmesini ve her öğretmenin başlangıçta çocuğu kabul etmeye istekli görünmesine rağmen sonradan yaşanan terslikleri anlatmaktadır. Nitekim, bu üstün yetenekli çocuğun etrafindakileri küçümseyici ve onların bilgi düzeylerini sınamaya varan tavrı karşısında öğretmenler dehşete kapılmakta, şaşkına dönmekte ve hayranlıklarını gizleyememektedirler. Hatta kendisini aşagılanmış hissettiği için kızarak çocuğa vuran ikinci öğretmen, çocuğun tepkisi sonucu cansız yere düşer (tabi ki sonradan dirilmek üzere). En sonuncu öğretmen, Yusuf’a şöyle diyecektir: “Bana verdiğin bir öğrenci değil, öğretmenin ta kendisi.”33 Bu farklı farklı aşamalar ayrıntılı şekilde resmedilirken, onlara bu apokrifin 13. yüzyıldan kalma ve İtalya menşeli Batılı elyazmalarındaki Latince versiyonları eşlik etmektedir.34 Okula giden İsa ikonografisinin 13. ve 14. yüzyıl Bizans sanatına dahil olması muhtemelen Batı etkisine bağlıdır, ama Bizans tasvirinde onu diğerlerinden farklı kılan güçlü bir alegorik içerik bulunmakta ve bizi İsa’nın çocukluğunu dar kalıpların dışına çıkarak analiz etmeye davet etmektedir.

  • 35 N. J. Giannopoulos, “Les constructions byzantines de la région de Démétrias (Thessalie),” Bulletin (...)
  • 36 Y. Varalis, “Δύo ανάγλυΦες εıxόνες από τη Θεσσαλία στο Bυζαντıνό xαı Χρıστıανıxό Moυσείο Aθηνών,” i (...)
  • 37 A ve D mezarları hakkında daha fazla bilgi için, bkz. P. A. Underwood, The Kariye Djami, c.1, Histo (...)

14En iyi bilinen bir örneği incelemek gerekirse, bugün Yunanistan’da Ano Volos bölgesindeki Episkopi tepesinde yer alan Meryem’in Koimesis (Meryem’in Ölümü) Kilisesi’nde bulunan mermer kabartmayı ele alabiliriz (Res. 9).35 Kabartmanın tepesine yerleştirilen ibare (‘H Mαxρıνίτıσσα xαὶ Όξεıα Έπίσxεψıς), kabartmanın Maliasinoi ailesi tarafindan 13. yüzyılın başında kurulan Oxeia Episkepsis ve Makrinitissa manastırından getirildiğini göstermektedir. Resimde Çocuk İsa’yı öğretmenine götürmek üzere bileğinden tutan Meryem’i görmekteyiz. Oğretmen, resmin sag tarafında yer almakta ve yüzü izleyiciye dönük şekilde oturmaktadır. Sag eli ise ileriye, Çocuk İsa’ya doğru yönelmiştir. Meryem, resmin orta eksenine göre sola düşmektedir. Yukarıda incelediğimiz Aziz Nikolaos’un ikonalarında olduğu gibi bakışlarını öğretmene çevirmek yerine, Çocuk İsa’ya doğru dönmüştür ve ona Keşiş Leontios’un şefaat duasını uzatmaktadır. İsa ile Meryem arasındaki boşlukta yer alan dua şöyledir: Δέησıς εύτελοûς Λεοντίου μοναχού, “Mütevazı keşiş Leontios’un Deesisi [duası]”. Burada anlatısal bir sahneden söz etmemiz pek olanaklı değildir ama, sembolik anlamı olan bir dilekle ilintili görsel bir sunum söz konusudur. Resmin sağ tarafında kalan öğretmen figürüne kıyasla, Meryem ile Çocuk İsa’nın birbirine yakın durmaları, büyük olasılıkla, Meryem’in vücut bulmadaki (enkarnasyon) aracı rolünü ortaya koymaktadır. Çocuk İsa, kalın bir kemerle beli sıkılmış iki clavisi (renkli dikey bant) olan kısa bir tünik giymiştir. Kırılmış olan sol koluyla tuttuğu yazı tableti, kemerine asılmış izlenimi veriyor (Res. 10). Tabletin yüzeyine alfabenin harfleri oyulmuştur. İkonografi ve bu kabartmanın biçimsel yanları, Atina’daki Bizans Müzesi’nde yer alan Tapınak’taki İsa betimli hayli tahrip olmuş kabartmayla yakın benzerlikler taşımaktadır (bu kabartma 1936 yılında Meryem Makrinitissa Manastırı’nın kalıntılarına yakın bir yerde bulunmuştu). İki kabartma da, sadece aynı sanatçıya mal edilmekle kalmıyor; aynı zamanda, aynı süsleme öğeleriyle -ki bu, 14. yüzyılın ilk yarısında bu manastırın katholikonuna (manastırın ana kilisesi) gömülen Keşiş Leontios’un mezar anıtı olabilir- ilişkilendiriliyor.36 Tepesi kavisli ve hurma dalı biçimindeki kenar süslemeleriyle bezenmiş olan kabartma, Kariye Müzesi’ndeki (İstanbul) Mikhael Tornikes’in ve Theodoros Metokhites’in mezarlarıyla biçimsel benzerlikler taşımaktadır.37 Hatta, Keşiş Leontios’un kollarını İsa’ya doğru uzatmiş öğretmenin suretinde, aslında kendisini resmettirdiğini düşünebiliriz. Meryem ve Çocuk İsa ikilisine kıyasla daha geri planda duran öğretmen suretinin mekânda önemsiz kılınması, ithafta ifade edilen alçakgönüllülüğü vurguluyor olabilir.

Resim 9

Resim 9

Mermer kabartma, Ano Volos bölgesindeki Koimesis Kilisesi, Yunanistan. Meryem Çocuk İsa’yı öğretmenine götürüyor

Resim 10

Resim 10

Öğretmenine giden İsa’nın ve yazı tabletinin ayrıntısı

Resim 11

Resim 11

Eski Borghese koleksiyonundaki mermer lahdin cephesi

Louvre Müzesi, inv. Ma 319 (© Louvre Müzesi)

  • 38 Bkz. F. Cumont, Recherches sur le symbolisme funéraire des Romains, Paris, 1942, s. 286, 334-343; H (...)
  • 39 Söz konusu tartışma hakkında bilgi için, bkz. N. Tlili, “Les enfants intellectuellement doués en Af (...)
  • 40 Louvre Müzesi, Grek ve Roma Antikiteleri Departmanı, env. MA 319. Bkz. F. Baratte ve C. Metzger, Mu (...)
  • 41 Louvre Müzesi, Grek ve Roma Antikiteleri Departmanı, env. MA 1520. Baratte-Metzger, Musée du Louvre (...)

15Bu kabartmadaki cenaze faktörü, okula giden İsa betiminin farklı açılardan okunabileceğini kavramamıza yardımcı olmaktadır. Bu bize, öncelikle, çocukların mezar kitâbelerini ve Roma devrinde çocuk lahitlerinin dekorunda resmedilen yaşam çevrimlerini anımsatıyor.38 Eskiler için, yetenekli öğrencilerin mütevazı bilgi dağarcığı, onların sanat tanrıçalarından feyz alanlar gibi kahramanlaştırılması için yeterliydi. Romalıların mezar kitabeleri, genellikle yeteneğini sanat tanrıçasından almış öğrencilerin bilgeliğine odaklanmıştı. Bu öğrencileri, okuldaki başarıları, olağanüstü zekâları ve hayranlik verici bilgileri için yüceltirdi. Öğrencilikteki başarıları onlara öteki dünyada güzel bir gelecek sağlamaktaydı.39 Örneğin MS 2. yüzyılın son çeyreğinden kalmış ve günümüzde Louvre Müzesi’nde bulunan, eski Borghese koleksiyonuna ait bir lahdin üzerinde, okuldaki öğrenim sahnesi, panonun diğer ucundaki yeni doğmuş bebeğin ilk yıkanma sahnesiyle paralel bir şekilde konumlandırılmıştır. Lahdin orta bölümünde ise, çocuğun mezarı başında yapılan bir prothesis (cenaze töreninde ölüye saygı duruşu) yer almaktadır (Res. 11). Okulda öğrenim görme sahnesinde, ayakta duran öğrenci, oturmakta olan ve üzerinde filozoflara özgü bir harmani bulunan öğretmenine daha önceden açmış olduğu bir ruloyu uzatıyor. Elinde bir sepet tutan genç bir hizmetçi ise öğrencinin arkasında duruyor. Erken gelişmiş bilğeliğin sahnelenmesi, ona öteki dünyada yapılacak karşılamanın ve gelecekteki hayatın getireceği mutulukların bir güvencesi olarak yorumlanmaktadır.40 Gene Louvre Müzesi’nde bulunan ve eski Campana koleksiyonuna ait, MS 3. yüzyıl sonundan kalma ikinci lahdin üzerinde (Res. 12), karşısında duran öğrencisinin dersini ezbere okumasını dinleyen öğretmen motifi yerine, bir kerevetin üzerine oturmuş, elinde yarı aralanmış bir rulo tutan, etrafı alınlarına bir tüy kondurulmuş dört sanat tanrıçasıyla çevrili ergen figürü bulunmaktadır. Bu dekor, çevresi sanat tanrıçalarıyla çevrili olması itibariyle, ölümsüzlüğü güvence altına alınan delikanlının entelektüel niteliklerine vurgu yapmaktadır. Delikanlının ölümsüzlüğünü ifade etmek için, lahitin en sağ bölümüne cenaze ziyafeti sahnesi konmuştur. Tüm bunlar kültür yoluyla kahramanlaştırılma temasına bir gönderme niteliğindedir.41

Resim 12

Resim 12

Eski Campana koleksiyonundaki mermer lahdin cephesi

Louvre Müzesi, inv. Ma 1520 © Louvre Müzesi

  • 42 Bkz. E. Struthers Malbon, The Iconography of the Sarcophagus of Junius Bassus, Princeton, N.J., 199 (...)
  • 43 Örneğin Junius Bassus’un meşhur lahiti ve benzer parçalar için bkz. Struthers Malbon, The Iconograp (...)

16Çevresi sanat tanrıçalarıyla çevrili ergenin ikonografisi, tapınaktaki alimlerle çevrili 12 yaşındaki İsa ikonografisiyle pekçok benzerlik taşımaktadır. Diğer yandan, öğretmeni tarafindan eğitime tabi tutulan çocuk ise öğrenci İsa betiminin öncüsüdür. Kutsal Kitap’ın İsa’ya ulaşmasının ve entelektüel yaşantının bir simgesi olan, bir şeyler okuyan filozof veya ögretmen figürü, merhumu simgeleyen Erken-Hıristiyan lahit dekorunda yeniden karşımıza çıkıyor.42 Bir öğretmen figürüyle simgelenen merhumun tasvirine yer veren cenaze töreni, Episkopi kabartmasında yer alan öğretmenin Keşiş Leontios’un ta kendisi olduğuna dair hipotezi güçlendiriyor. Öte yandan, Erken-Hiristiyan lahitlerdeki ikonografilerle paralellikler kurmayı sürdürürsek, bu kabartmada yer alan İsa’ya ait yazı tabletinin, İsa’nın okul dönemine ve öğretisine (traditio legis) gönderme yaptığı savunulabilir.43

  • 44 K. Gallas, K. Wessel, M. Bourboudakis, Byzantinisches Kreta, Münih, 1983, s. 248.
  • 45 Selanik Yüksek Kilise Akademisi’nde profesör olan Georges Fousteris’e ve bu kilisede İsa’nın öğrenc (...)
  • 46 Dikkatımızı bu esere çektiği için Aynoroz’daki Dionysiou Manastırı’nda keşiş olan Rahip Nikolaos’a (...)
  • 47 Aynı tasvir üzerindeki ikinci Latince grafiti 1455 tarihlidir.
  • 48 T. F. Matthews, The Clash of Gods. A Reinterpretation of Early Christian Art, Princeton, 1995 (biri (...)
  • 49 Vaftizci Yahya’nın figürünün, Anastasis’in bu ikonografik şemasına dahil edilmesi konusunda, bkz. A (...)
  • 50 Burada geçen İncil alıntılarının kaynaği, La Bible de Jérusalem (Kudüs İncil’i) denilen ve Fransızc (...)
  • 51 İsa’nın Çocukluğunun Öyküsü, bölüm 6,2b.
  • 52 Çünkü bize bir çocuk doğacak,
    Bize bir oğul verilecek.
    Yönetim onun omuzlarında olacak.
    Onun adı Harik
    (...)
  • 53 Bu konuda D. I. Pallas’ın tartışmasına bkz. “O Xρıστός ώς η θεία ΣοΦία: H εıxονογραΦıxή περıπέτεıα (...)
  • 54 Clément d’Alexandrie, Le Pédagogue I, (çev. ve der.) H.-I. Marrou et M. Harl, Sources chrétiennes 7 (...)

17Episkopi kabartması dışında, öğrenci İsa’nın ikonografisi sadece Girit’te, pek bilinmeyen, 13. ve 14. yüzyıllardan kalma kiliselerde bulunmaktadır. Aziz Nikolaos’un yaşamından bir kesitle ilişkilendirilen ilk örnek, Kyriakoselia/Apokoronas’daki Agios Nikolaos Kilisesi’nde, Hanya sancağında 1230-1236 senelerinden kalma freskler yer almaktadır.44 Diğer iki örnek, Girit’in güneydoğu kıyısında yer alan İerapetra ilçesinden geliyor. İçlerinden biri, Koutsoura ilçesinde, resimlerin kötü bir şekilde muhafaza edildiği Agios Antonios Kilisesi’nde bulunuyor.45 Daha iyi korunmuş durumdaki diğeri ise, Meseleroi’deki Agia Marina Kilisesi’nde yer alıyor ve gerek sanatsal niteliği gerekse ikonografik özgünlüğü açısından sıra dışı bir yapıt olarak karşımıza çıkıyor (Res. 13).46 Bu kilisede, daha öncekinde olduğu gibi, herhangi bir ithaf yazısına rastlanmıyor; ama Paleologoslar çağının iki büyük sanat merkezinin -Konstantinopolis ve Makedonya- etkisinde kalmış olan resimlerin stili ve Aziz Georgios’un tasviri üzerindeki 1373 tarihli Latince bir grafiti, dekorun, 14. yüzyıl başı veya biraz daha önceki bir döneme ait olduğunu gösteriyor.47 Meryem ve İsa’nın oluşturduğu çiftin ikonografik açıdan ele alınışı, Episkopi kabartmasına benzemektedir. Hafifçe sola doğru dönmüş olan Meryem, Çocuk İsa’yı bileğinden tutuyor; İsa ise bakışları annesine doğru çevrilmiş bir şekilde (Res.14), sağ koluyla, bir sicime asılmış gibi duran ve üzerinde alfabe harflerinin yazılı olduğu yazı tabletini sallıyor. Alfabenin en sonunda küçük bir süs motifi bulunuyor. Bu ikonografik şemanın özgünlüğü ise, resmin sağ tarafindaki öğretmen yerine, Vaftizci Yahya’nın figürünün yeğlenmesinde yatıyor. Bir nevi, İsa’nın değişik safhalardan geçen görünürdeki yaşının ve Thomas Matthews’in deyişiyle “bukalemun” gibi değişken bir kimliğin yarattığı alışık olmadiğımız bir “Deesis”le (Bizans sanatında “Evrenin Efendisi” Isa, Meryem ve Vaftizci Yahya figürlerinden oluşan üçlü kompozisyon) karşı karşıyayız.48 İsa’nın okullu olarak betimlendiği tasvir, Kurtancı’nın Doğumu’nun tanığı olarak Vaftizci Yahya’nın rolünü vurgulamak için kullanılmıştır. Bununla birlikte, Çocuk İsa’yı öğretmenine doğru çeken Meryem’in el hareketi, aynı zamanda, Anastasis (Diriliş) sahnesinde Adem’i bileğinden tutan İsa’yı da anımsatıyor. Bu sahneye, 10. yüzyılın ortalarından itibaren, sağ tarafta geri planda duran ve parmağıyla İsa’yı işaret eden Vaftizci Yahya’nın figürü de eklenmiştir.49 Meryem’in, Episkopi kabartmasında olduğu gibi bu resimde de edindiği merkezi roi, vücut bulmanın başlıca aracı olarak varlığını vurgulamaya yöneliktir. Vaftizci Yahya, bedenini uzun bir harmaniyle sarıp sarmalamış, ileri doğru uzattığı sağ koluyla, zarif bir hareket yapıyor. Bunun karşılığında Çocuk İsa da kolunu ona doğru uzatıp bir denge sağlıyor. Vaftizci Yahya’nın uzattığı ve hafifçe kavisli görünen parmak, havada yılankavi bir çizgi çiziyor ve İsa’nın eliyle buluşuyor. Sol elinde tuttuğu açılmış rulo üzerindeki Kutsal Kitap alıntısı, alışılageldiği gibi “Yahya ertesi gün İsa’nın kendisine doğru geldiğini görünce şöyle dedi: ‘İşte, dünyanın günahını ortadan kaldıran Tanrı Kuzusu!’” (Yuhanna 1:29)50 yerine “Kendisi için, ‘Benden sonra biri geliyor, O benden üstündür. Çünkü O benden önce vardı’dediğim kişi işte budur.” (Yuhanna 1:30) diyen ve sonsuzluköncesi Logos’un (Söz) varlığına vurgu yapan bir ayettir. Benzer içerikteki sözler, İsa tarafından da çocukluk öyküsünü anlatan apokrifte, öğretmen Zaccheaus’a yönelik olarak söylenmişti: “Aslında, sen doğmadan önce de ben buradaydım”.51 Bu sahneyi çizen ressam, apokrif sahneye göndermede bulunmak istemiş olabilir, ama sembolik mesajı güçlendirmek için anlatıyı dönüştürmeyi tercih etmiş. Vaftizci Yahya’nın rulosuyla Çocuk İsa’nın yazı tableti arasındaki paralellik, bu tableti kutsal metinlerin bir alegorisi olarak görmemizi sağlıyor. Tevrat’ın gelişini haber verdiği bir delikanlı şeklinde tasvir edilen Mesih’e (İşaya, 9:5 [9:6])52 ve sonsuzluk öncesinde Logos’un (Söz) varlığına yapılan gönderme, okula giden İsa tasvirinin, aynı zamanda, teolojik düşüncede kutsal metinlerin kaynağında bulunan İlahi Bilgelik’i temsil ettiğini gösterir.53 Bu noktada İskenderiyeli Klimentos’un Paidagogos (Eğitici) isimli eseri akla geliyor. Klimentos, İşaya’nın kehanetine (İşaya, 9:5 [9:6]) dair yaptığı bir yorumda, şöyle der: “Ah mükemmel çocuk! Bu küçücük çocuk tarafından verilen ve biz çocuklarına ulaşan eğitim nasıl olağanüstü olmasın ki? Hele, bu çocuktan daha küçük yaştakileri bile yönlendirebilmişken!”54 Bu tablo, İsa’nın sözlerine de göndermede bulunuyor (Markos, 10:15): “Size doğrusunu söyleyeyim, Tanrı’nın egemenliğini bir çocuk gibi kabul etmeyen, bu egemenliğe asla giremez.”

Resim 13

Resim 13

Talebe İsa, vaftizci Yahya’ya doğru yönelirken

Resim 14

Resim 14

Resim 13’ten ayrıntı: İsa okula giderken

Okul gereçleri ve ilkokul öğreniminin farklı boyutları

18Okullarda kullanılan yazı tabletleri, yanında cilt kordonunun geçtiği deliklerin bulunduğu tahta levhalardı. Birçok levha bu şekilde bir araya getirilip defter halini alabiliyordu. Levhalar, genellikle balmumuyla sıvanmıştı; üzerlerine bir çubuk yardımıyla yazı yazılmaktaydı. Ama tahtayı beyaza boyamak ve üzerine kamiş ve mürekkeple yazmak da mümkündü. Çubukların bir ucu, harfleri defterdeki balmumun üzerine işleyebilmek için oldukça sivri olurdu. Diğer ucu ise, yazılanları silebilmek için yassılaştırılmıştı. Alfabedeki harfleri Öğrenmek için kullanılan esas araç olan yazı tableti, Bizansli öğrencilerin en değerli varlıkları idi; zira çocukluktan bir üst aşamaya geçişlerinin bir anlamda göstergesiydi. Bu yazı tabletine tutkuyla bağlanırlardı. Tıpkı, çocukluklarının çıngırağına veya tahta atma bağlandıkları gibi... Ama artık büyüdüklerini kaıntlamak için, yazı tabletlerini kaybettiklerinde veya tabletleri yıprandığında daha olgun bir tavır takınıp öfkelenmemeleri gerekiyordu. Günlük hayatta her an karşımıza çıkabilecek bu tür kazalar, çocuklara huylarını terbiye etmek için iyi bir ders de olabilirdi. En azından, çocukluğun ruh halleri üzerine oldukça detaylı bir analiz gerçekleştiren kilise babası İoannes Khrysostomos’un bakiş açısı bu yöndedir.

  • 55 Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants, bölüm 73, s. 174-176.

Hizmetçilerden birinin çubuğu (γραΦίδα) kaybettiğini veya kamışlardan (xάλαμον) birini kırdığını görürsen, hemen hiddetlenme ve ona hakaret etme. Hoşgörülü ol, anlayışlı davran. Böylece, önemsiz şeylerden yola çikarak, ileride örneğin yazı tabletinin çevresindeki kayışın (ίμάντα περì τὴν πıναxίδα) veya bakır zincirin (ἅλυσıν χαλxῆν) zarar görmesi gibi daha ciddi zararlara tahammül etmeyi öğreneceksin. Aslında, bu tür kayıplara çocuklar tahammülsüz olurlar: eşyalarına bir zarar gelmesi halinde, bunun cezasız kalmasındansa ölmeyi tercih ederler. İşte tam bu noktada öfkelerini dindirmek gerekir. İnsan şunu bilmelidir ki, sorunların karşısında kayıtsız ve sessiz kalıp adam olmayı yeğleyen biri, daha sonra başına gelecek her türlü kayba da tahammül edecektir. Bir çocuk hayal edelim: İyi kalite bir tahtadan yapılmış temiz bir tableti (πıναxίδα έx ξυλου), bakır zincirleri (άλύσεıς χαλxαî), gümüş gibi parıldayan çubukları (γραΦίδες) ve işine yarayacak her şeyi olsun. Ola ki okula giderken ona eşlik eden esir, bunları kaybediyor veya zarar veriyor. Böyle bir durum karşısında çocuk öfkelenmezse, büyük bir bilgelik örneği vermiş olur. Ona zarar veren şeyleri hemen satin alip öfkesini dindirmeye çalışma, ama hiçbir talebi olmadığını ve kayıtsız durduğunu görürsen, mağduriyetine bir çare bul.55

  • 56 Gregorii Nysseni De pauperibus amandis orationes duo, A. van Heck (der.), Leiden, 1964, s. 3.
  • 57 Cavallo, “Apprendre à lire,” s. 28; A. Kaldellis, The Byzantine Family ofMichael Psellos: Mothers a (...)
  • 58 Bkz. R. Cribiore, Writings, Teachers, and Students in Graeco-Roman Egypt, American Studies in Papyr (...)

19Yazı tabletleri, geç antikçağ ve Bizans’taki eğitim yöntemi hakkında sağlam bilgiler sağlamaktadır. 4. yüzyılda yaşamış olan Nyssa’lı Gregorios, bir konuşmasında, Hiristiyanlığa geçmek isteyenlere katekümen eğitimi veren rahipleri henüz yeniyetme çocukları alip, balmumuna alfa ve diğer harfleri kazıyan, bu harfleri okuyup yazmayı öğreten, ardından hecelere geçen ve nihayetinde de kelimeleri telaffuz etmeyi öğreten ilk oğretmenlere benzetmiştir.56 11. yüzyılda, dokuz yaşındaki kızı Styliane için okuduğu cenaze duasında, saray yazarı Mikhael Psellos, hece toplulukları ve kelimelerin birleşimi konusunda son derece yetenekli olan ve bu süreçte Davut’a gönderilen Mezâmirleri incelemeye koyulan küçük kızını betimlemiştir.57 Genç öğrenciler tarafından yapılan okul ödevlerinin maddi kalıntilarına, Roma ve Bizans dönemi Mısır arkeolojisinde de sik sik rastlamak olanaklıdır.58 Bu belgeler, okul yaşantisının en gizli kalmış köşelerine nüfuz etmemizi sağlıyor. En yaygın kullanılan araç yazı tabletidir, ama ostraka adı verilen sırlanmamış –fazla pahalı olmayan- çanak çömlek kırıkları ve papirüs parçalarına da rastlamak olanaklıdır. Tüm bu malzemelere genel bir bakiş, öğrencilerin çalışmalarındaki ilerlemenin ana hatlarını ve eğitim süreçlerinin farklı boyutlarını görmemizi sağlıyor. Öğrenci, öğretmeninin önerdiği modeli birçok kez arka arkaya ve bazen harflerin yüksekliğini bozmamak için başlangiçta çizilen iki paralel çizgi arasına yazardı. Model yazının düzgün ve tecrübeli bir elle yazılmasına karşılık, öğrencinin tereddütlü ve düzensiz yazısı insanın içini burkan bir çelişki oluşturuyor. Önce öğretmen çocuğun elinden tutar ve tablete çizilen harfler üzerinde parmaklarını gezdirmesini sağlar. Yazmayı öğretmenin bir başka yolu ise tahta bir levha üzerine kazinmiş harferdir. Çocuğun yapacağı tek şey yüzeydeki çizgi sarmal biçimindeki girinti veya çikıntıları izlemektir. Öğrenci önce alfabedeki harfleri gelişigüzel bir sırayla tek tek yazar, ardından alfabenin tümünü yatay, dikey, sıralı ve tersten yazmayı öğrenirdi. Bu aşamada adını da yazmaya başlardı. Eğitimin genellikle ilkokul düzeyini geçemediği bir toplumda, ismini yazabilmek temel bir ayrıcalıktır. Ardından heceleri öğrenmeye koyulur. Sütunlar veya sıralar halinde yazılan tek tek hecelerden sonra, önce çift heceli, ardından üç, dört ve beş heceli kelime listeleri gelirdi. Kelimeler destanlardan, tarihten, İncil’den, coğrafyadan veya günlük hayattan alınırdı. Sık sık yinelenen bir çalişmada öğrencinin adını, ardından kisa bir cümleyi ve tarihi yazması istenirdi. Öğrenciye sayıları öğretmek için uygulanan çalişmalar da vardır. Bunun için önce kardinal ve ordinal sayıların isimleri harf ve rakam şeklinde yazılır, ardından toplama ve çarpım tablolarına ve nihayet tam sayılarla yapılan işlemlere geçilirdi. Ayrıca, ardından ay isimleri gibi isim listelerinin de geldiği çarpım tablolarına rastlamak mümkündü.

  • 59 Cribiore, Writings, Teachers, and Students, s. 39; J.-L. Fournet, “Au sujet du plus ancien chalinos(...)
  • 60 Clément d’Alexandrie, Les Stromates, A. Le Boulluec (ed.) ve P. Voulet (çev.), Sources chrétiennes (...)
  • 61 Quintilien (Marcus Fabius Quintilianus), I, J. Cousin (der. ve çev.), De l’Institution oratoire, Pa (...)

20Sözcük listeleriyle birlikte yapılması önerilen bir diğer egzersiz ise, öğrencinin telaffuz etmesi çok güç olan formülleri –ki bunlara khalinoi ya da öğrenme tuzakları ya da engelleri deniyordu- tekrar tekrar yazmasıdır.59 İlkokul eğitimine ilişkin bir bağlamda, İskenderiyeli Klimentos şu ifadeyi kullanır: ύπογραμμòς παιδιxός, yani “çocuklara verilen model cümle.”60 Öğrencilere verilen alfabetik khalinoiler anlamsız hecelerin birbiri ardına dizilmesinden oluşmaktaydı. En yaygın verilen ve Grek alfabesindeki tüm harflerin bir araya getirildiği örnek şudur: xναξζβιχθυπτησΦλεμοδρωΨ. Bizanslılar, bu yöntemleri antikçağdaki eğitim sisteminden devralmışlardır. Quintilianus’a göre, “bu yaştaki çocukların konuşmalarının daha akıcı ve tane tane olması için, bir araya geldiklerinde söylenmesi son derece zor hecelerin bileşiminden oluşan sözcük veya dizeleri çok hızlı biçimde söylemeleri için uğraşmak, hiç de zararlı değildir.”61 Papirüsle yapılan eğitime ilişkin arşive göre, Bizans’taki eğitim sisteminde bu tür formüllere, öncelikle, öğrenciye yazma alışkanlığı kazandırmak için başvurulurdu. Aslında, antikçağdaki eğitim, öğrencinin öncelikle yazması, ardından okuması üzerine tasarlanmıştı. Sözlü alıştırmalar, yazmayı öğrendikten sonra ikinci aşamada devreye girerdi.

Resim 15

Resim 15

El-Aschmunein’de (Mısır) bulunmuş yazı tableti

Ăgyptisches Museum, Berlin, inv. ÄM 17759 (Ägypten, Schätze aus dem Wüstensand’den alıntı, no. 186, s. 192)

  • 62 Berlin, Ägyptisches Museum, env. ÄM 17759; 11.5 x 17.3 cm. Voir Ägypten, Schätze aus dem Wüstensand (...)
  • 63 Bunun bir trimetre olması için iki ayak eksik kalıyor. Bkz. J.-L. Fournet ve M. Pézin, “Une inscrip (...)
  • 64 Paris, Louvre Müzesi, Mısır Antikiteleri Departmanı, env. AF 1195; 27 x 16 cm; Bkz. Cribiore, Writi (...)
  • 65 Mezamirin okulla ilgili belgelerde kullanılması konusunda bkz. B. Boyaval, “Psaume 92 sur deux tabl (...)
  • 66 P. P. Vindob.G 29274; bkz. Cribiore, Writings, Teachers, and Students, no. 403, s. 280, pl. LXXV-LX (...)

21İlkokul müfredatının daha ileri bir aşamasında ise, Mezamir metinlerinden alınan kisa bölümlerin, özdeyişlerin ve dizelerin yazılması öngörülmüştü. “Kendini dersine ver” veya “iyi çalış!” (Φιλοπόνει) gibi emir kipleri, öğretmenin öğrencilere en sık verdiği tavsiyelerdir. Gerek Bizans gerekse Roma’da okullarda kullanılan yazı tabletlerinden çoğunda, bu cümlelere rastlamak olanaklıdır. Berlin’de muhafaza edilen, el-Aschmunein’den [Hermopolis, Misir] gelme, 4.-5. yüzyıllardan kalmış tahta bir tabletin üzerinde bulunan (Res. 15), öğretmen tarafından hazırlanmış yazı modelinde, iki satıra sığdırılmış Grek alfabesinin ardından, “Фιλοπόνει” emir kipi gelmektedir.62 Daha gelişkin başka okul belgelerindeki tavsiyeler arasında “Фιλοπόνει γράΦων” yani “Yazmaya Çalış” veya “Φιλοπόνει, παî, μὴ δαρῇς” yani “Dayak yemekten kork ve kendini dersine ver” gibi farklı formüllere rastlanır.63 Buradan bedensel cezaların –özellikle falaka cezasının– sık uygulanan bir yöntem olduğunu görüyoruz. Daha ileri bir aşamaya ait olan bir başka yazı modeli ise, halen Louvre Müzesi’nde bulunan, en erken 5. yüzyıla ait, Antinopolis’ten gelme bir tahta tabletin üzerinde yer almaktadır.64 Tabletin her iki yüzü de yazılıdır. A yüzünde, tamamlanmamış alfabe serileri bulunuyor (Res. 16a); B yüzünün kısa bölümünde ise (Res. 16b), öğretmen önce bir özdeyiş, ardından da talebenin ismini –Isakios oğlu Flavios Kollouthos– yazmış. Öğretmenin yazı stili oldukça düzgün ve ustaca görünüyor. Harfler büyük, zarif ve okunaklı. Şöyle yazmış: άρχὴ μεγίστη τοû Φρονεîν τά γράμματα, yani “düşuncenin başlıca kaynağı harflerin incelenmesidir.” Öğrenci ise, kararsız bir elin yazdığı acemi yazıda, bu özdeyişi iki sütun boyunca birçok kez tekrarlamış. Her yeni satıra başlarken kelimeleri yanlış yerlerden kesmesi, kelimenin hangi heceden bölüneceğini bilmediğini ve özdeyişi anlamadan gelişigüzel kopyaladığını gösteriyor. Mısır’daki Bizans tabletleri incelendiğinde de, tabletin bir yüzüne yazilmiş olan harflerin, diğer yüzde birçok kez kopyalanmış bir mezamir alıntısıyla ilişkilli olduğu görülüyor. Yukarıda sözünü ettiğimiz gibi mezamir, Bizans’ta ilkokul egitiminde kullanılan başlıca kaynaktır.65 Mezamirin okuma egzersizlerinde kullanımını gösteren ilginç belgelerden birisi de, Viyana Ulusal Kütüphanesi’nde muhafaza edilen, 4.-5. yüzyıllara tarihlenen, her biri 5 x 9, 5 cm boyutunda, ancak kalitesiz bir papirüsten yapılmış dört yaprakı bir defterdir (Res. 17).66 Defterdeki yazı stilleri, üç farklı el tarafından yazıldığını ortaya koyuyor: Biri Mezamir 32.9-15’i; ikincisi Kopt dilinde yazılmış İncil’den bir alıntıyı; üçüncüsü de alfabeyi sırayla ve tersten yazmış. Bu el aynı zamanda, Mezamir 32’yi de yazmaya başlamış.

Resim 16

Resim 16

Antinopolis’de (Mısır) bulunmuş yazı tableti. Solda a yüzü; sağda b yüzü

Louvre Müzesi, inv. AF 1195 © Louvre Müzesi

  • 67 Bkz. Histoire des saints et de la sainteté chrétienne, Tome II, La semence des martyrs 33-313, A. M (...)
  • 68 Prudence, Le livre des couronnes - Dittochaeon - Épilogue, M. Lavarenne, (ed. ve çev.), Les Belles (...)

22Ufacık talebeler tarafından yazılmış, bu masum olduğu kadar acemi yazı örnekleri, onların günlük yaşantılarına dair dokunaklı izler bırakmıştır; zira onlar çocukluklarını, hagiografik anlatılardaki üstün yetenekli çocukların aksine, öğretmenlerin baskısı altında ve falaka korkusuyla geçirmişlerdir. Yazı tableti ve çubuklar, öğrencilerin dünyasına dair güçlü simgelerdir; ancak bunlar, zaman zaman, pek hoş olmayan amaçlara hizmet etmek için asıl amaçlarının dışında da kullanılmışlardır. Bu noktada, öğrencileri tarafından öldüresiye işkenceye maruz bırakılan, ciddi ve katı bir öğretmen olan İmolalı Aziz Cassius’un çektiği acıların konu edildiği anlatı akla geliyor.67 Bu acılar, 5. yüzyılda yaşamış İspanyol asıllı Hıristiyan şair Prudencio tarafından aktarılmış, öğretmenlerinin suratına yazı tabletlerini atarak kıran öğrencilerin intikamı onun ağzından öğrenilmiştir. Bu öğrenciler, kalem yerine geçen çubukları kullanarak öğretmenlerinin yüzünü delmiş ve yazıyı andıran kanayan izler bırakarak derisini parçalamışlar, hatta etini kesmek için de çubuklarını tersine çevirip yassı ucunu kullanmışlardır. İçlerinden bazıları, bir yandan adamcağızı hırpalarken, bir yandan da iğneleyici sözlerle onu alaya almış ve işi zamanında onlara öğrettiği yazı hareketlerini adamın üzerinde uygulamaya kadar vardırmışlardır.68

Resim 17

Resim 17

Okulda kullanılan papirüs. Viyana Ulusal Kütüphanes, P P. Vindob. G 29274 (Cribiore’den alıntı, Writings, Teachers, and Students, no. 403)

Sonuç

  • 69 H. Eideneier (ed), Ptochoprodromos, 3, 57, Köln, 1991, s. 119.

23Metin ve ikonografiye dayalı kaynakların, elimize ulaşan nesnelerle karşılaştırılması sayesinde, Geç antikçağ ve Bizans’taki öğrencilerin yaşantılarına dair gerçeklere ulaşabiliyoruz. Örneğin alfabenin harfleri veya Bizans ikonografisinde yer alan yazı tabletlerinin üzerindeki Mezamir alıntıları, arkeoloji tarafından bize ulaştırılan okul arşivleri ve metinlerin gün yüzüne çıkardığı eğitim yöntemlerinin yansımalarıdır. Ancak, hagiografik anlatılardaki öğrenci tasvirleri daha çok kahramanın azizliğini yüceltmeye ve ermişlik derecesine daha o yaşta eriştiğini kantlamaya yarayan klasik tasvirlerdir. Dini ikonografideki öğrenci motifi ise, güçlü bir kurtuluş/selamet yarı anlamıyla yüklüdür. Kaynağını Bizans ikonografisinden aldığı şekilde öğretime yapılan övgü, teolojik içeriğini bir yana bırakırsak, o çağın toplumunda çocukların eğitimini özendirmeye katkıda bulunmuş olabilir. Bu çalışmada derlenen tanıklıklar, Bizanslıların çocuklarının eğitimiyle yakından ilgilendiklerini göstermektedir. Onları okula göndermişler, okul gereçlerini satin almışlar, çocukları öğrenme güçlüğüyle karşılaştiğı zaman ise bu belanın üstesinden gelmek için Tanrı’dan yardım istemişlerdir. Dindar bir toplumda eğitim, Tanrı’nın bilgisine ve selamete ermeye olanak sağlayan bir yoldur; ama beraberinde getirdiği pratik yararları da göz ardı edemeyiz. Eğitim, kiliseyle ilintili bir kariyerin olduğu kadar, sivil veya askeri bir göreve de kapı açabilirdi ve tüm aileler, bunu yürekten dilemekteydiler. 12. yüzyıl şairi Ptokhoprodromos’un dizeleri bunun bir kanıtıdır: τέxνον μoυ, μάθε Yράμματα, xαὶ ὡσὰν ὲσέναν ἔχεı; yani “Oğlum, harfleri öğrenirsen şan ve şöhret de beraberinde gelecektir.”69

Notes

1 B. Pitarakis, “The Material Culture of Childhood in Byzantium,” A. Papaconstantinou ve A.-M. Talbot (ed.), Becoming Byzantine: Children and Childhood in Byzantium, Washington, D.C., 2009, s. 167-251.

2 C. Hennessy, Images of Children in Byzantium, Farnham, Surrey ve Burlington, VT, 2008.

3 Ayrıca, bkz. P. Lemerle, Le Premier humanisme byzantin: notes et remarques sur l’enseignement et culture à Byzance des origines au xe siècle, Paris, 1971, s. 99-100; A. Moffatt, “Schooling in the Iconoclast Centuries,” Papers Given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975, A. Bryer ve J. Herrin (ed.), Birmingham, 1977, s. 85-92; N. M. Kalogeras, Byzantine Childhood Education and its Social Role from the Sixth Century until the End of Iconoclasm, Doktora Tezi, Chicago Üniversitesi, Ann Arbor, MI, 2001; a.g.y., “Education Envisioned or the Miracle of Learning in Byzantium,” Byzantinoslavica 64, 2006, s. 111-124; A. Kiousopoulou, Χρόνος xaı ηλıxίες στη βυζαντıνη xοıνονία: H xλίμαxα των ηλıxıών απο τα αγıολογɩxά xείμενα της μέσης εποχής (7oç-11oç aı.), Atina, 1997, s. 69-75; G. Cavallo, “Apprendre à lire et écrire,” Lire à Byzance, Séminaires byzantins 1, Paris, 2006, s. 23-34; B. Chevallier Caseau, “Childhood in Byzantine Saints’Lives,” Becoming Byzantine, s. 154-156.

4 M.-F. Auzépy (ed. ve fr. çev.), La Vie d’Étienne le Jeune par Étienne le Diacre, Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 3, Aldershot, 1997, bölüm 8.

5 A.-J. Festugière (ed.), Vie de Théodore de Sykéôn,, Subsidia Hagiographica 48, Brüksel, 1970, İlgili bölümler: 5, 10, 13. É. Sargologos (ed. ve çev.), La vie de saint Cyrille le Philéote moine byzantin (†1100), Subsidia Hagiographica 39, Paris, 1964, bölüm 2, 1.

6 Bkz. Kalogeras, “Education Envisioned,” s. 119-124; D. G. Angelov, “Emperors and Patriarchs as Ideal Children and Adolescents. Literary Conventions and Cultural Expectations,” Becoming Byzantine, s. 116; Th. Pratsch, Der hagiographische Topos: griechische Heiligenviten in mittelbyzantinischen Zeit, Berlin, 2005, s. 103-105.

7 Puer senex kavramının tarihçesi için, bkz. T. C. Carp, “Puer senex in Roman and Medieval Thought,” Latomus 39, 1980, s. 736-739. Ayrıca bkz. E. Antonopoulos, “Παıδαρıογέρωv: H απεıxόνıση της πρωίμης σοΦίας,” χρόνοı της ıστορίας γıα μıα ıστορία της παıδıxής ηλıxίας xαı της νεότητας, Atina, 1998, s. 215-231. Puer senex konusuna, Plutarkhos’ta da rastlamak olanaklıdır. Örneğin Themistokles’in çocukluğuna dair tespitlerinde şu ifadelere başvurur: “Tahsil çalışmalarından ona kalan boş zamanlarda oyun oynamazdı; diğer çocukların çoğu gibi dinlenmeyi de tercih etmezdi. Zihninde kurguladığı konuşmaları kendi kendine ezberden okurdu. Bu konuşmalarda, ya diğer arkadaşlarını suçlar ya da onları savunurdu. Öğretmeni ona sik sik şöyle derdi: “Yavrum, sen vasat birisi olmayacaksın. Eminim ki, iyi ya da kötü, ama yüce biri olacaksın.” Themistokles’in hayatı, 2, 1-2. Alıntı yapılan bölüm için bkz. C. Jouanno, “Récits d’enfances dans la littérature byzantine d’imagination,” PRIS-MA 12, no. 23, 1996, s. 40.

8 İsa’nın Çocukluğunun Öyküsü... İsa’nın beş ila on iki yaşları arasındaki dönemini anlatan kısa bir olaylar derlemesidir. İsa, mucizeler yaratan ve herkesten üstün entelektüel bilgilerle donatılmış müthiş bir çocuk olarak tanıtılmaktadır. Bu apokrif daima, “Thomas’a Göre Çocukluğa Dair İncil” aldatıcı başlığı altında yayınlanmıştır. Bkz. C. Tischendorf (ed.), Evangelia Apocrypha, Leipzig, 1853, s. 134-155. Bu adlandırmanın temeli, Thomas’a göre İncil’de yer alan yanlış bir özdeleştirmeye dayanmaktadır. Metin, Grekçe yazılmış; çok erken bir tarihte –4. ve 7. yüzyıllarda– ise Suryaniceye çevrilmiştir. Burada başvurduğumuz edisyon: (S. J. Voicu (der. ve çev.), Histoire de l’Enfance de Jésus, Écrits apocrypes chrétiens I, F. Bovon ve P. Geoltrain (der.), Paris, 1997, s. 191 içinde (S. J. Voicu’nun giriş yazısıyla), 197-204.

9 Tartışma ve kaynakça hakkında daha fazla bilgi için, bkz. M. Durand, “David lyricus ou Jupiter fulminans? Une Achilléide copte,” Cahiers archéologiques 50, 2002, s. 59-61 ve not: 43.

10 Cavallo, “Apprendre à lire et à écrire,” s. 26-27, A. Vassiliev, Anecdota Graeco-Byzantina, Moskova, 1893 içinde, s. 342.

11 C. Laga (der.), Eustratii presbyteri vita Eutychii patriarchae Constantinopolitani, Corpus Christianorum, Sériés Graeca 25, Turnhout, 1992, bölüm 1, satır aralığı: 210-215.

12 a.y, bölüm 1, satır aralığı: 241-248. Azizin gelecekteki kariyeri hakkında haber veren “kehanet oyunları,” genellikle, hagiografik metinlerde doğrulanır. Bkz. Caseau, “Childhood in Byzantine Saints’ Lives,” s. 152-153.

13 Bkz. Kalogeras, Byzantine Childhood Education, s. 212-231.

14 La Vie d’Étienne le Jeune, Bölüm 3.

15 PG 120, Kol. 192 (= J.-P. Migne (der.), Patrologiae cursus completus, Series graeca, Paris, 1857-1866); H.-G. Beck, Kirche und Theologische Literatur im byzantinischen Reich, Münih, 1959, s. 513.

16 E. Kurtz (ed.), “Zwei griechische Texte über die heilige Theophano, die Gemahlin Kaisers Leo VI,” Mémoires de l’Académie impériale des Sciences de Saint-Pétersbourg, VIII. seri, Tarih-Felsefe III Sınıfı, 2, Saint-Pétersbourg, 1989, bölüm 5, s. 3.

17 Jean Chrysostome, Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants, A.-M. Malingrey (der.) Sources chrétiennes 188, Paris, 1972, bölüm 19-20.

18 Y. Courtonne, Saint Basile. Lettres, c. II, Eleştirel yazı ve çeviri, Paris, 1956, s. 178; Basile, Epist. CCIV, 6 (PG 32, 752 C); ayrıca bkz. Epist. CXXIII, 3: “Tanrı hakkındaki ilk fikrimi, çok sevdiğim anneciğim ve ninem Makrina’dan edindim” (PG 32, 825 C).

19 Bkz. Durand, “David lyricus ou Jupiter fulminans?” Bizans elyazmalarında yer alan Achilleos’un yaşamına ilişkin sahneler için, ayrıca bkz. K. Weitzmann, Greek Mythology in Byzantine Art, Princeton, 1951, s. 165-168.

20 Tarışma hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Antonopoulos, “Παıδαρıογέρωv.”

21 Bkz. J. Lafontaine-Dosogne, Iconographie de l’enfance de la Vierge dans l’Empire byzantin et en Occident, 2 cilt., Brüksel, 1992; A. Katsioti, Oı σxηνές της ξωής xαı o εıxονογραΦıxός xύxλος του αγίου Iωάννη Προδρόμου στη βυξαντıνή τέχνη, Atina, 1998; C. Walter, The Iconography of Constantine the Great, Emperor and Saint with Associated Studies, Leiden, 2006, s. 111-125. Yaşam çevrimlerinden çok fazla söz edilmeyen kutsal kişiler için bkz. C. Walter, Art and Ritual of the Byzantine Church, Londra, 1982, s. 94-115.

22 I. Ševčenko ve N. Patterson Ševčenko, The Life of Saint Nicolas of Sion, The Archbishop Iakovos Library of Ecclesiastical and Historical Sources 10, Brookline, Mass., 1984, bölüm 3; N. Patterson Ševčenko, The Life of Saint Nicholas in Byzantine Art, Torino, 1983, s. 71-72.

23 Patterson Ševčenko, The Life of Saint Nicholas in Byzantine Art, s. 70-75. Ayios Nikolaos’un çocukluk dönemine ait ikonografisi, ayrıca şu eserde de tartışılmıştır: Hennessy, Images of Children, s. 124-128.

24 Bu ikona ve 13. yüzyıla tarihlenmesine dair daha ayrıntılı bilgi için, bkz. N. Patterson Ševčenko, “The Vita Icon and the Painter as Hagiographer,” Dumbarton Oaks Papers 53, 1999, s. 149-165.

25 Örneğin Lafontaine-Dosogne, Iconographie de l’enfance de la Vierge, fig. 86, 88, 89.

26 Örnek için, bkz. G. Cavallo, “L’échelle du paradis,” Lire à Byzance, içinde, s. 108-110.

27 Ch. Bakirtzis (ed.), Ayios Nikolaos Orphanos: The Wall Paintings, Atina, 2003, s. 70.

28 N. Chatzidakis, “Eıxόνα τοû άγίου Nıxoλάoν μέ βıογραΦıxές σxηνές. “Eνα άγνωστο ἔργο τΓεωργίου Kλόντζα,” Δελτίον της Xρıστıανıxής Αρχαıολογıxής Eταıρείας 22, 2001, s. 393-416; A. Drandaki, Greek Icons14th-18th Century: The Rena Andreadis Collection, Atina, 2002, no. 19, s. 92-95.

29 Bu ikonaları yayınlamamıza izin veren İstanbul Ortodoks Rum Patriği I. Bartholomeos Hazretleri’ne teşekkürü borç biliriz. Ayrıca, Aynoroz’daki Dionysiou Manastırı’nda keşiş olan Rahip Nikolaos’a ve Alexander Konstanda ile Thanassis Kalaphatis’e süreçteki destekleri için saygılarımızı sunmak isteriz.

30 113 x 73 cm.

31 88 x 67 cm.

32 108 x 81,8 cm.

33 İsa’nın Çocukluğunun Öyküsü, bölüm. 6, 2-3: Ve Öğretmen Zacchaeus, babası Yusuf’a şöyle der: “Onu benim yanıma ver ki gerektiği gibi eğitebileyim.” Ve onu şefkatli bir şekilde okula götürür. İsa, içeri girer girmez susar. Zacchaeus Oğretmen, alfa harfinden başlamak suretiyle ona alfabeyi birkaç kez yineledikten sonra ezbere söylemesini ister. Çocuk yine susmaktadır. Bunun üzerine öğretmen çocuğa kızar ve kafasına vurur (...) hemen sonra, İsa, alfabedeki tüm harfleri omega’ya kadar ezbere söyler ve tek bir hata dahi yapmaz. Ve şöyle ekler: “Alfa’yı bilmeyenler beta’yı nasıl öğretecekler?”, bölüm 14, 1-2: Yusuf, çocuğun zekâsını fark edip okuma yazmayı öğrenebilmesi için onu başka bir öğretmene götürür. Yeni öğretmen, çocuğa “Alfa harfini söyle” der ve ekler: “Beta harfını söyle.” İsa ise şöyle karşılık verir: “Bana önce alfa harfının ne olduğunu söyle ki, ben de sana beta’yı söyleyeyim.” Oğretmen, bunun üzerine sinirlenir ve çocuğa vurur. Anında cansız yere düşer.

34 13. yüzyılın son çeyreğine ait bir başka örnek, Fransa’daki Milli Kütüphanede bulunmaktadır: BnF lat. 2688, y. 30, 32, 34, 35v, 36v, 38, 40 v, 55 v, 57v; ilgili tartışma için bkz. E. Antonopoulos, “Παıδαρıογέρων,” s. 225 ve bu eserde alıntılanan kaynak: F. Avril ve M.-Th. Gousset, Manuscrits enluminés d’origine italienne, ii, xiiie siècle, Paris, 1984, no. 162, s. 133-135, pl. XC; Dix siècles d’enluminure italienne (vie-xvie siècles), Sergi Kataloğu, Paris, 1984, no. 37, s. 48-49; P. Riché et D. Alexandre-Bidon, L’Enfance au Moyen Âge, Paris, 1994, s. 121, 124, 130. Aynı ikonografi için, ayrıca bkz. I. Ragusa, “Il manoscritto ambrosiano L.58 Sup: l’infanzia di Cristo e le fonti apocrife,” Arte Lombarda 1987/4, s. 5-19.

35 N. J. Giannopoulos, “Les constructions byzantines de la région de Démétrias (Thessalie),” Bulletin de Correspondance Hellénique 44, 1920, s. 192-195; A. Xyggopoulos, “Tò άνάγλυΦον τῆς ‘Eπıσxοπής Bόλου,” Έπετηρίς Έταıρείας Bυξαντıνών Σπουδων 2, 1925, s. 107-121; R. Lange, Die byzantinische Reliefikone, Recklinghausen, 1964, s. 115-117, fig. 44; "ExΘεση yiά τά έxατò χρόνıα τής χρıστıανıxής Άρχαıολογıxής’Eταıρείας (1884-1984), Sergi Katalogu, Atina, 1984, no. 2, s. 13-14. İncelediğimiz bağlam içinde E. Antonopoulos’un başlattığı tartışma için, “Παıδαρıογέρωv,” s. 222-226.

36 Y. Varalis, “Δύo ανάγλυΦες εıxόνες από τη Θεσσαλία στο Bυζαντıνό xαı Χρıστıανıxό Moυσείο Aθηνών,” in A. Mazarakis-Ainian (ed.), Αρχαıoλoγıxό Έργο Θεσσαλίας xαı Στερεάς Eλλάδας 2 (2006), Πραxτıxά Eπıστημονıxής συάντησης, Bόλoς, 16. 3 - 19.3.2006, c. I, Volos, 2009, s. 506-508.

37 A ve D mezarları hakkında daha fazla bilgi için, bkz. P. A. Underwood, The Kariye Djami, c.1, Historical Introduction and Description of the Mosaics and Frescoes, New York, 1966, s. 270-272, 276-280, pl. 533a et 537; Ø. Hjort, “The Sculpture of Kariye Camii,” Dumbarton Oaks Papers 33, 1979, fig. 61, 66, s. 249-255.

38 Bkz. F. Cumont, Recherches sur le symbolisme funéraire des Romains, Paris, 1942, s. 286, 334-343; H. Marrou, Mουσıxòς άνήρ. Étude sur les scènes de la vie intellectuelle figurant sur les monuments funéraires romains, Grenoble, 1938, özellikle s. 199-201; J. Huskinson, Roman Children’s Sarcophagi: Their Decoration and Social Significance, Oxford, 1996.

39 Söz konusu tartışma hakkında bilgi için, bkz. N. Tlili, “Les enfants intellectuellement doués en Afrique romaine,” Que reste-t-il de l’éducation classique? Relire “le Marrou," Histoire de l’éducation dans l’Antiquité, J.-M. Pailler ve P. Payen (der.), Toulouse, 2004, s. 155-170.

40 Louvre Müzesi, Grek ve Roma Antikiteleri Departmanı, env. MA 319. Bkz. F. Baratte ve C. Metzger, Musée du Louvre: Catalogue des sarcophages en pierre d’époques romaine et paléochrétienne, Paris, 1985, no. 5, s. 33-35.

41 Louvre Müzesi, Grek ve Roma Antikiteleri Departmanı, env. MA 1520. Baratte-Metzger, Musée du Louvre: Catalogue des sarcophages, no. 4, s. 31-33.

42 Bkz. E. Struthers Malbon, The Iconography of the Sarcophagus of Junius Bassus, Princeton, N.J., 1990, s. 16-17, 138, fig. 11.

43 Örneğin Junius Bassus’un meşhur lahiti ve benzer parçalar için bkz. Struthers Malbon, The Iconography of the Sarcophagus of Junius Bassus, s. 49-53; Baratte-Metzger, Catalogue des sarcophages en pierre, no. 204, s. 306-307 ve s. 212, s. 312-316 (lahitin solundaki küçük köşede, İlyas Peygamber’in miracı ve Musa Peygamber’e Evamira Aşere’nin yazılı olduğu kil tabletlerin gökten indirilmesi resmedilmiştir.) Ayrıca bkz. J.-M. Spieser, Autour de la Traditio Legis, Selanik, 2004; B. Snelders, “The Traditio Legis in Early Christian Sarcophagi,” Antiquité Tardive 13, 2005, s. 321-333.

44 K. Gallas, K. Wessel, M. Bourboudakis, Byzantinisches Kreta, Münih, 1983, s. 248.

45 Selanik Yüksek Kilise Akademisi’nde profesör olan Georges Fousteris’e ve bu kilisede İsa’nın öğrencilik dönemine ait tasvir konusunda bize bilgi veren Thanassis Kalafatis’e teşekkürü borç biliriz.

46 Dikkatımızı bu esere çektiği için Aynoroz’daki Dionysiou Manastırı’nda keşiş olan Rahip Nikolaos’a ve sağladıkları kaynaklar için Georges Fousteris ile Thanassis Kalafatis’e saygılarımızı sunmak isteriz. Bkz. S. N. Maderakis, “Oı τχoγραΦίες της Aγίας Mαρίνας στους Mεδελέρους Ιεραπέτρας,” Χρıστıανıxή Αρχαıολογıxή Eταıρεία. Δέxατο ıέταρτο συμπόσıο βυζαντıνής xαı μεταβυζαντıνής αρχαıολογίας xαı τέχνης / Société d’archéologie chrétienne. Quatorzième symposium d’archéologie et d’art byzantins et post-byzantins, Atina, 1994, s. 25-26.

47 Aynı tasvir üzerindeki ikinci Latince grafiti 1455 tarihlidir.

48 T. F. Matthews, The Clash of Gods. A Reinterpretation of Early Christian Art, Princeton, 1995 (birinci basım tarihi: 1993), s. 139.

49 Vaftizci Yahya’nın figürünün, Anastasis’in bu ikonografik şemasına dahil edilmesi konusunda, bkz. A. D. Kartsonis, Anastasis: The Making of an Image, Princeton, 1986, s. 12-13, 160, 217-226.

50 Burada geçen İncil alıntılarının kaynaği, La Bible de Jérusalem (Kudüs İncil’i) denilen ve Fransızcaya çevirisi Kudüs İncil Okulu yönetiminde gerçekleştirilen eserdir (Paris, Éditions du Cerf, 2000).

51 İsa’nın Çocukluğunun Öyküsü, bölüm 6,2b.

52 Çünkü bize bir çocuk doğacak,
Bize bir oğul verilecek.
Yönetim onun omuzlarında olacak.
Onun adı Harika Öğütçü, Güçlü Tanrı,
Ebedi Baba, Esenlik Önderi olacak (İşaya, 9:5 [9:6])

53 Bu konuda D. I. Pallas’ın tartışmasına bkz. “O Xρıστός ώς η θεία ΣοΦία: H εıxονογραΦıxή περıπέτεıα μıάς θεολογıxής έννοıας,” Δελτίον τής χρıστıανıxής Αρχαıολογıxής Εταıρείας 15 (1989-1990), 1991, s. 119-144. İlahi Bilgelik’e dair ikonografinin diğer boyutları J. Meyendorff’un eserinde incelenmiştir: “L’iconographie de la Sagesse Divine dans la tradition byzantine,” Cahiers archéologiques 10, 1959, s. 259-277.

54 Clément d’Alexandrie, Le Pédagogue I, (çev. ve der.) H.-I. Marrou et M. Harl, Sources chrétiennes 70, Paris, 1960, bölüm 24,1.

55 Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants, bölüm 73, s. 174-176.

56 Gregorii Nysseni De pauperibus amandis orationes duo, A. van Heck (der.), Leiden, 1964, s. 3.

57 Cavallo, “Apprendre à lire,” s. 28; A. Kaldellis, The Byzantine Family ofMichael Psellos: Mothers and Sons, Fathers and Daughters, Notre Dame, Indiana, 2006, § 9, s. 121.

58 Bkz. R. Cribiore, Writings, Teachers, and Students in Graeco-Roman Egypt, American Studies in Papyrology 36, Atlanta, GA, 1986. Bu eserde 400’den fazla örnek sıralanmaktadır. Eadem, Gymnastics of the Mind: Greek Education in Hellenistic and Roman Egypt (Princeton, 2001) adlı eserde de pek çok örnek verdir. J. Debut’nün sentezlerine de bakmak yararlı olacaktır, “Les documents scolaires,” Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 63, 1986, s. 251-278; keza, “De l’usage de listes de mots comme fondement de la pédagogie dans l’Antiquité,” Revue des Études Anciennes 85, 1983, s. 261-274; A. Blanchard, “Les papyrus scolaires: apprentissage de l’écriture et ductus," Atti del XXII Congresso lnternazionale di Papirologia, Firenze 1998 içinde, I. Andorlini, G. Bastianini, M. Manfredi, G. Menci (der.), Floransa, 2001, c. 1, s. 121-136; J.-L. Fournet, “Nouveaux textes scolaires grecs et coptes,” Bulletin de l’Institut Français d’Archéologie Orientale 101, 2001, s. 159-181.

59 Cribiore, Writings, Teachers, and Students, s. 39; J.-L. Fournet, “Au sujet du plus ancien chalinos scolaire: chalinoi et vers alphabétiques grecs,” Revue de philologie 74, 2000, s. 61-82.

60 Clément d’Alexandrie, Les Stromates, A. Le Boulluec (ed.) ve P. Voulet (çev.), Sources chrétiennes 278-279, Paris, 1981, V, 8, 46, 3 ve 48, 5-8.

61 Quintilien (Marcus Fabius Quintilianus), I, J. Cousin (der. ve çev.), De l’Institution oratoire, Paris, 1975. 1 37.

62 Berlin, Ägyptisches Museum, env. ÄM 17759; 11.5 x 17.3 cm. Voir Ägypten, Schätze aus dem Wüstensand: Kunst und Kultur der Christen am Nil, Sergi Kataloğu, Wiesbaden, 1996, no. 186, s. 192.

63 Bunun bir trimetre olması için iki ayak eksik kalıyor. Bkz. J.-L. Fournet ve M. Pézin, “Une inscription sur albâtre à Périgueux,” Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 91, 1992, s. 103-106 (daha eski kaynakça da verilmektedir). Okuldaki Φıλοπονία kavramı için bkz. E. Ziebarth, Aus dem griechischen Schulwesen, Leipzig-Berlin, 1914, s. 115 ve 121.

64 Paris, Louvre Müzesi, Mısır Antikiteleri Departmanı, env. AF 1195; 27 x 16 cm; Bkz. Cribiore, Writings, Teachers, and Students, no. 160, s. 211; keza, Gymnastics, s. 39-40; Blanchard, “Les papyrus scolaires,” s. 128, pl. III.

65 Mezamirin okulla ilgili belgelerde kullanılması konusunda bkz. B. Boyaval, “Psaume 92 sur deux tablettes scolaires,” Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 17, 1975, s. 145-150.

66 P. P. Vindob.G 29274; bkz. Cribiore, Writings, Teachers, and Students, no. 403, s. 280, pl. LXXV-LXXVI.

67 Bkz. Histoire des saints et de la sainteté chrétienne, Tome II, La semence des martyrs 33-313, A. Mandouze (der.), Paris, 1987, s. 83-86.

68 Prudence, Le livre des couronnes - Dittochaeon - Épilogue, M. Lavarenne, (ed. ve çev.), Les Belles Lettres, Budé Latince Serisi Koleksiyonu, Paris, 1951 (2. basım, 1963), Hymne IX, 43 ila 92 arasındaki dizeler.

69 H. Eideneier (ed), Ptochoprodromos, 3, 57, Köln, 1991, s. 119.

Table des illustrations

Titre Resim 1
Légende Marco Cornelius Status’un lahdinin cephesi: bir çocuğun hayatına dair bir anımsama
Crédits Louvre Müzesi, inv. Ma 659 (© Louvre Müzesi)
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 56k
Titre Resim 2
Légende Aziz Nikolaos ikonası. Çerçevesinde azizin yaşamından sahneler yer alır
Crédits İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 164k
Titre Resim 3
Légende Resim 2’den ayrıntı: Aziz Nikolaos okula giderken
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 104k
Titre Resim 4
Légende Aziz Nikolaos ikonası. Çerçevesinde azizin yaşamından sahneler yer alır
Crédits İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 124k
Titre Resim 5
Légende Resim 4’ten ayrıntı: Aziz Nikolaos okula giderken ve Aziz Nikolaos rahip olarak kutsanırken
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 100k
Titre Resim 6
Légende Resim 4’ten ayrıntı: Okula başlayan Aziz Nikolaos, yazı tabletini havada sallarken
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-6.jpg
Fichier image/jpeg, 64k
Titre Resim 7
Légende Aziz Nikolaos ikonası. Çerçevesinde azizin yaşamından sahneler yer alır
Crédits İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-7.jpg
Fichier image/jpeg, 176k
Titre Resim 8
Légende Resim 7’den ayrıntı: Aziz Nikolaos okula giderken
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-8.jpg
Fichier image/jpeg, 112k
Titre Resim 9
Légende Mermer kabartma, Ano Volos bölgesindeki Koimesis Kilisesi, Yunanistan. Meryem Çocuk İsa’yı öğretmenine götürüyor
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-9.jpg
Fichier image/jpeg, 104k
Titre Resim 10
Légende Öğretmenine giden İsa’nın ve yazı tabletinin ayrıntısı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-10.jpg
Fichier image/jpeg, 80k
Titre Resim 11
Légende Eski Borghese koleksiyonundaki mermer lahdin cephesi
Crédits Louvre Müzesi, inv. Ma 319 (© Louvre Müzesi)
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-11.jpg
Fichier image/jpeg, 56k
Titre Resim 12
Légende Eski Campana koleksiyonundaki mermer lahdin cephesi
Crédits Louvre Müzesi, inv. Ma 1520 © Louvre Müzesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-12.png
Fichier image/png, 1,6M
Titre Resim 13
Légende Talebe İsa, vaftizci Yahya’ya doğru yönelirken
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-13.jpg
Fichier image/jpeg, 100k
Titre Resim 14
Légende Resim 13’ten ayrıntı: İsa okula giderken
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-14.jpg
Fichier image/jpeg, 120k
Titre Resim 15
Légende El-Aschmunein’de (Mısır) bulunmuş yazı tableti
Crédits Ăgyptisches Museum, Berlin, inv. ÄM 17759 (Ägypten, Schätze aus dem Wüstensand’den alıntı, no. 186, s. 192)
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-15.jpg
Fichier image/jpeg, 72k
Titre Resim 16
Légende Antinopolis’de (Mısır) bulunmuş yazı tableti. Solda a yüzü; sağda b yüzü
Crédits Louvre Müzesi, inv. AF 1195 © Louvre Müzesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-16.png
Fichier image/png, 987k
Titre Resim 17
Légende Okulda kullanılan papirüs. Viyana Ulusal Kütüphanes, P P. Vindob. G 29274 (Cribiore’den alıntı, Writings, Teachers, and Students, no. 403)
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1954/img-17.jpg
Fichier image/jpeg, 402k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search