Osmanlı Sultanının İktidarı ve Adaleti
p. 407-421
Note de l’auteur
Bu çalışma, David El Kenz yönetiminde hazırlanan Le massacre, objet d’histoire (Tarihin bir Nesnesi: Kıyım) adlı eserde Fransızca olarak yayınlanan makalenin biraz değişik bir versiyonudur (Paris, Gallimard, 2005, s. 171-182). Eserin İtalyanca tercümesi, Il massacro nella storia ismiyle 2008 yılında yayınlanmıştır (Torino, UTET).
Texte intégral
İran ve Mısır Cephelerinde Gerçekleştirilen Kıyımlar
1Sultan Selim 1512’de Osmanlı tahtına çıktığında, imparatorluğun otoritesi, Anadolu’nun birçok yöresinde ciddi biçimde tehdit altındaydı. Şeyhleri İsmail’i İran’da iktidara getiren Şii Safevi tarikatınca benimsenen mehdilik inancı, Osmanlılaştırma politikasına karşı süregelen direnişleri yeniden alevlendirince, bölgedeki egemenliğini tekrar kurma iradesini gösteren Osmanli İmparatorluğu, Şah İsmail ile askeri bir mücadeleye girişmişti. 23 Ağustos 1514’te, Van Gölü’nün kuzeydoğusunda yer alan Çaldıran’da, Safevi şahı ve büyük ölçüde Anadolu’daki Türkmen aşiretlerinden toplanan, Kızılbaş tabir edilen mürit ve yandaşları mağlup edildi. Osmanlıların Orta ve Doğu Anadolu’ya doğru ilerleyişi, Memlûklerle mücadelenin önünü açmıştı. Çoğunluğu Çerkes kökenli olan bu eski köleler, sosyopolitik statüleri ve yiğitliği yücelten kültürleriyle, Mısırlı ve Suriyeli toplulukların geri kalanından açık bir şekilde ayırt edilebilen nitelikte birkaç bin dolayında bir askeri güç oluşturuyordu. Sadakati baştan beri şüpheli olan Bedeviler de, âdet olmadığı halde, Memlûklerin yanında, aynı safta savaşmaktaydı. Ancak, Memlûk ordusu ve müttefikleri tam bir bozguna uğratıldılar. Haleb’in kuzeyinde yer alan Merc-i Dabık’ta 24 Ağustos 1516’da kazanılan zafer, Suriye’yi Osmanlı İmparatorluğu’na katmış, 1517 yılında ise Mısır fethedilmişti.
2Mısır ve Osmanlı vakanüvislerinin yanı sıra, Venedikli gözlemciler, Osmanlıların, 1514-1517 yıllarındaki seferleri sırasında gerçekleştirilen kıyımın boyutları karşısında şaşkınlıklarını gizleyememektedirler. Nitekim Sultan Selim, savaş esirlerine birer “ganimet” gibi davranmamış, doğrudan öldürülmeleri emrini vermiştir. Burada, öncelikle söz konusu kıyıma dair veriler sunulduktan sonra, bazı yorumlarda bulunulacaktır.
Olgular
3Çaldıran zaferinin yanı sıra, padişahın Memlûkler karşısında elde ettiği diğer zaferler, tüm cephelerde çok sayıda ölüme yol açacak niteliktedir. Sadece Osmanlıların kullanabildiği ateşli silahlar yüksek tahrip gücünden ziyade korkutma etkisine sahipti. Ancak, sipahilerin saldırılarının da gayet şiddetli olduğunu belirtmek gerek. Yaşanan kırım sonunda Osmanlı askerleri, âdet gereği, ertesi gün Divan-ı Hümayun’da sergilemek üzere, düşman cesetlerinin başlarını kesip alırlardı. Böylelikle ya divandan bir ikramiye elde edecekler ya da silahla elde ettikleri başarıyla orantılı olarak maaşlarında bir artış olacaktı.1 Ayrıca, padişahın yokluğunda ayrı müfrezelerde savaşanlar, Divan-ı Hümayun’a düşman kellelerini uzaklardan getirirlerdi.2 Nakil sıkıntıları bazen sadece kesilmiş burunların gönderilmesine neden olabilmekteydi.3 Hatta bazen bacaklar ve kolların da kesilmesi söz konusu olabiliyordu.4
4Osmanlıların, öldürülmüş Κızılbaş ve Memlûklerin erkeklik organlarını yaktıklarını5 veya 29 Ağustos 1526’da Macarlara karşı elde edilen Mohaç zaferinin ertesinde olduğu gibi, kesik başlarına saldırıp, gözlerini oyup, kaşlarını yolup, ardından da “sâirlerine ibret ola” diye başlarını sancak direklerine astıklarını kanıtlayan herhangi bir kaynak bulunmamaktadır.6 Buna karşılık, Osmanlıların, kesik başları Kahire halkına sergilediği bilinmektedir. Sultan Selim, kentin çevresindeyken, birçok kez sırıklara ip bağlayıp üzerlerine kesik başları astırmıştır.7 1517 Nisan ayı başında, Osmanlı ordusu mızrakların ucuna yerleştirilmiş kellelerle Kahire sokaklarında dolaşmıştır.8 Abbasi döneminde fakihlerin kınadığı bu âdete, Osmanlı tarihinde oldukça sık rastlanmaktadır. 1657 yılında, muzaffer askerler, Özi’de öldürülmüş Kazakların derisi yüzülmüş başlarıyla süslenmiş mızraklarıyla geçit töreni yapmışlardır.9
5Demek ki sultanın askerleri, uçurdukları her kelle başına emeğinin karşılığını almakta, bundan manevi bir güç kazanmakta ve düşmanı dehşet içinde bırakmaktaydı. Ancak, kesilen, istif edilen veya uluorta sergilenen kelleler sadece savaşta esir düşen düşmanlara ait değildi. Bunlar aynı zamanda muharebe sonrası ölüme terk edilmiş esirlere de ait olabiliyordu. Safevilere ve Memlûklere karşı yürütülen seferler Osmanlıların olağan uygulamalarından farklılık göstermekteydi. Osmanlılar olağan durumlarda esirleri birer ganimet olarak görmüşler, toplam sayılarının beşte birini sultanın, beşte dördünü ise askeri bölüğün mülkiyeti olarak saymışlardı. Yani bu esirler, satılmadıkları takdirde ya istihkâm işlerinde çalıştırılmışlar ya da uygun olanları orduya yeniçeri olarak alınmışlardı.10 Esirlerin katledilmesi, genel bir kural olarak, bir işe yaramayan veya başkasına satılamayan yaralılardan kurtulmaya yarıyordu.11 Bununla birlikte, İran ve Mısır’a yapılan seferler sırasında, Osmanlılar çok sayıda esiri öldürmüşler, içlerinden çok az bir bölümünü köle olarak kullanmışlardır.12
6Esirlerin öldürülmesi bir tören çerçevesinde gerçekleşirdi. Tüm kargaşa ve patırtı geçtikten, zafer kazanıldıktan sonra düzen kurulur ve ortam sükûnete kavuşurdu. Çaldıran Savaşı’nın ertesi günü Divan-ı Hümayun toplanmıştı. Vezirler ve devletin önde gelenleri, çadırının önünde oturmakta olan padişahın etrafinda daire oluşturacak şekilde ayakta durmaktaydı. Tüm esirler, Divan önünde tanıtıldıktan sonra, askeri bölüğe içlerinden hiçbirini yaşatmama emri verilince, cellatlar kılıçlarını kınlarından çekmişlerdi.13 Divan-ı Hümayun’un adeta bir ayini andıran düzeni Memlûk ve Bedevi esirlerin öldürülmeleri sırasında da kuruldu. Çadırının önünde oturan sultan, kellelerin uçurulması sahnesine tanıklık etti.14 Değişebilecek tek şey, saat ve gündür. Kelle uçurmalar, bazen muharebe akşamında başlar.15 Bir keresinde sultan meşalelerin ışığında gösteriyi seyretmiştir.16 Ama, infazlar her zaman cellat eliyle gerçekleşir ve kelleler uçurulurdu. Kesilmiş başlar biri Memlûklerin, diğeri de onların gulamlarının ve Bedevilerin olmak üzere, iki ayrı kümede toplanmıştı.17 Cesetler Nil Nehri’ne atılmış veya köpeklerin parçalamasına terk edilmişti.18 Esirlerin kazığa oturtulması gibi bir olay, sadece Venediklilerin hayal ürünüdür.19 Sadece, 1498-1500 yılları arasında hükümran olan eski bir Memlûk sultanı Ez-Zahir Kansu’nun ve Osmanlı işgaline karşı direniş ruhunun simgesi olan, son sultan Tumanbay’ın (1516-1517) başları kesilmemiştir. Ez-Zahir Kansu 1517 Şubat’ında zifiri karanlık bir gece vakti, İskenderiye Kalesi’nde halkın gözünden uzak bir yerde gizlice boğdurulmuştur. Tumanbay ise, esir düşmesinden birkaç gün sonra, bir katırın üzerinde gezdirilmiş ve 13 Nisan günü Kahire’de halkın önünde asılarak öldürülmüştür. Selim, ezeli düşmanının ölümüne tanıklık etmiş ve Tumanbay’ın cesedinin üç gün boyunca meydanda sergilenmesi emrini vermiştir. Ama ardından bir kefen bağışında bulunmuş ve ruhuna fatiha okumuştur.20
7Kitlesel olarak öldürülen esirler sadece muharebeler veya insan avı sırasında ele geçirilmiş düşmanlardan ibaret değildir. Osmanlılar kendilerine sonradan biat edenleri her zaman affetmezlerdi. Kuşkusuz, Şah İsmail ile mücadeleleri sırasında, kendilerine sığınan Horasanlı kaçakları hizmetlerine alma ve Doğu Anadolu’yu fethetmek için Kürt emirlerin desteğini kazanma yoluna gitmişlerdi. Sultan Selim, Suriye ve Mısır seferleri sırasında, Memlûk emirleri ve adamlarının, fetih ordusuna katılmalarını da kabul etmiştir: Merc-i Dabık’ın ertesi günü Hayırbay, Osmanlı tarafına geçer; Canberdi Gazali de, aynı şekilde, Osmanlıların Kahire’ye girişlerinin üzerinden birkaç gün geçtikten sonra, Osmanlılara biat eder. Her ikisi de, Osmanlı yönetimi tarafından verilen amannâme’ye sahiptir. Kayda geçirilmeleri için gereken birkaç gün alıkonduktan sonra serbest bırakılmışlardır ve artık savaşı, adamlarıyla birlikte Osmanlı tarafında sürdürmektedirler.21
8Ama, diğerleri onlar kadar şanslı değildir. Çaldıran’dan birkaç gün sonra, önceleri İsmail’in yandaşı olan iki emir Sultan Selim’in ayaklarına kapanıp secde ederler. Sultan, onları cellatların eline teslim edip tüm bölükleriyle birlikte kellelerinin vurulmasını emreder.22 3 Şubat 1517 tarihinde, Kahire’nin fethinden hemen sonra, amannâme sayesinde onlarca üst düzey Memlûk emirinin ve adamlarının teslim olması sağlanır. Emirler Kahire Kalesi’ne hapsedilir ve bir Osmanlı elçisinin Tumanbay tarafından öldürülmesinin hemen ertesinde, 25 Mart günü başkentin güneyine yakın bir yerde ordugâhını kurmuş olan Selim’in karşısında kelleleri vurulur. Kahireli vakanüvis İbn İyas’ın kıyımın ardından yazdıklarına bakılırsa, bir söylentiye göre Selim, 3 Şubat günü emirleri huzuruna çağırmış ve yüzlerine tükürmüştür. Bu söylenti doğrulanmamıştır ve sultanın kaderlerine o tarihte karar verdiğine dair bir kanıt bulunamamıştır. Ama, Osmanlıların kıyıma dair haberlerin yayılma sürecini bizzat kendilerinin yönettiğini ve haberlerin deformasyona uğramadığını söyleyebiliriz. Çok çarpıcı bir örnekle, 25 Mart günü kelleleri vurulan üst düzey emirlerin 54 kişi olduğu, hem İbn İyas, hem de iki Venedikli gözlemci tarafından belirtilmiştir.23 3 Şubat’ta sultanın huzuruna çıkarılan Memlûkler de hapsedilmişlerdir. Pek çoğu, İbn İyas’a göre 700 Memlûk, 2 Mart’ta İskenderiye’ye götürülür. İbn İyas İstanbul’a sürgün edilecekleri kanısındadır. Ancak olaylar farklı yönde gelişmiş ve önemli bir bölümü, bir ay sonra İskenderiye Kalesi’nde gerçekleştirile büyük Memlûk esirleri katlıamı sırasında öldürülmüştür.24
9Öldürülen Memlûk ve Kızılbaşların toplam sayısını tahmin etmek imkânsızdır. Savaş meydanındaki kıyım, savaş esirlerinin ve biat edenlerin öldürülmesi yüksek bir ölü bilançosunun varlığını ortaya koymaktadır. Bir Venedik kaynağında yer alan Mısır’ın “tüm Memlûklerin öldürülmesiyle” fethedildiğine dair bilginin doğru olabilmesi için, Memlûklerin 1516-1517 yılları arasında çok fazla kayıp vermiş olmaları gerekiyordu.25 Diğer yandan, Kızılbaş direnişinin başkaldırı ve bastırılma merkezleri coğrafı olarak sınırlandırılmıştı. Açıkça görülüyor ki, İsmail’in Anadolu’ya yerleşmiş olan yandaşlarının tümü ortadan kaldırılmamıştır; zira 1518 yılında Sivas dolaylarında yeni bir isyan patlak vermiştir. Memlûklerden kayda değer bir bölüm, özellikle alt kademeden olanlar, fethin ardından hayatta kalmayı başarır ve Selim, 1517 yılı sonunda, ani bir politika değişikliğiyle, Kahire ve Şam’daki yeni Osmanlı vilayetlerinin yöneticiliği görevini Hayırbay’a ve Canberdi Gazali’ye devreder.
10Osmanlı ordusu tarafından İran ve Mısır cephelerinde gerçekleştirilen kıyımlar, Moğolların yağmalama ve dehşete düşürme amaçlı saldırgan fetihleri sırasında kentleri topyekün yok etmeleriyle hiçbir şekilde kıyaslanamaz.26 Fetheden taraf, savaşanlar ve savaşmayanlar arasında net bir ayrıma gider. Safevilerin başkenti olan ve Osmanlıların 1514 Eylül’ünde sadece bir hafta işgal edebildikleri ve hemen boşaltmak zorunda kaldıkları Tebriz’de yaşayanların hayatı da kurtulmuştu.27 Sultan Selim, 1517 yılı Ocak ayında, Mısır kenti Belbeis’te yaşayanların hayatını güvence altına almış ve onlara güvenli biçimde yaşayacaklarına dair söz vermişti. Osmanlı askerlerinin ay sonunda Kahire’ye girişlerinin hemen ardından, kontrol dışı gerçekleştirdikleri tecavüz ve yağmalamalar, başkente barış getirmenin ve Memlûklerin güçlü direnişinin yarattığı zorluklarla bağlantılıdır.28 Padişah, sadece düşmanla işbirliği yapan sivillerin öldürülmesini emretmiştir. 1514 yılı Ekim ayı başında ise, Nahçivan’ın bir köyü, Kızılbaşlara yardımda bulunduğu şüphesiyle yağmalanır.29 1516 yılı Aralık ayında, sakinlerinin Memlûklerin bir karşı saldırısını bahane ederek ordugâhı yağmalamasının ardından, Sultan Selim, Gazze ve Remle’nin de yağmalanması emrini verir. Yine de bu emir, Şükrî tarafından dillendirildiği gibi “erkeğin külli” öldürülmesine ve iki Filistin kentinin yakılıp yıkılmasına yol açmaz. 1525-1526 yılları arasında gerçekleştirilen vergi sayımlarında Gazze’de 548, Remle’de ise 336 haneden vergi toplanmakta olduğu ortaya çıkmıştır.30
Yorum Denemeleri...
11Sultan Selim, 1514 yılı başında, Şah İsmail’e karşı sefere çıkmak ve isyancı kâfirlerin katlinin vacip olduğunu ilan etmek için İcstanbul ulemasından Hamza Sarugörez bir fetva alır. Bu fetvada, Kızılbaşlar, “kâfir,” “mülhid” ve “ehl-i fesad” olarak nitelendirilmekte, öldürülmeleri ve karılarıyla çocuklarının köle yapılması uygun karşılanmaktadır. Sultana bir kasap gibi davranması ya da yaban hayvanları veya av gibi izlemesi tavsiye edilmektedir.
Zirâ bunların boğazladıkları ve dahî saydları, gerekse toğanla ve gerekse okla ve gerekse kelb ile olsun, murdardır. Ve dahî nikâhların gerekse kendülerden ve gerekse gayrîlerden alsunlar bâtıldur. Ve dahî bunlar kimseden miras yemek yokdur (...) Bunlarun ricâllerin katledüb, mallarını ve nisâlarını ve evladlarını guzât-ı İslâm arasında kismet ide ve bunlarun ba’delahz tevbelerine ve nedâmetlerine iltifat ve i’tibar olunmayub katloluna.31
12Aynı dönemde Kemâl Paşa-zâde tarafından kaleme alınan, daha ılımlı içeriğe sahip bir başka fetva ise, Kızılbaşların –“Müslüman olmadıkları sürece”– ortadan kaldırılmasını buyurmaktadır.32 Daha sonra, 1516 yazına gelindiğinde Selim’e iletilen fetvalar, Kızılbaşların yardımcılarını cihat yapma peşinde koşan haydutlar olarak tanıtmaktadır.33 Kızılbaşların yardımcıları böylece Memlûklere karşı kullanılmaktaydı ve söz konusu hukuki statüleri yüzünden köklerinin kazınması önceden gerekçelendirilmiş oluyordu. Yetkili mercilerin, “Hakk’illâh”ın bir gereği olarak, haydutlara verilen idam cezasını uygulamama gibi bir olanakları bulunmamaktadır. Bunun belki de tek istisnası, suçlunun onların eline düşmeden önce tövbe etmesidir...34Haydudun karısının ise, endişelenecek bir durumu bulunmamaktadır.
13Kızılbaşların eşleriyle Memlûklerin eşleri arasındaki hukuki nitelik farklılığı, savaş sırasında aynı kaderi paylaşmamalarıyla ortaya çıkar. Memlûk ve Bedevilerin karılarının esir edilmesi, çok istisnai bir durumdur.35 Buna karşılık, Kızılbaşların karıları sık sık esir alınır. Çaldıran’da Şah İsmail kaçıp canını kurtarır ama bu sırada karargâhı yağmalanır. Eşlerinden biri olan Behruze ise Osmanlıların eline düşer. Kaynaklara göre, Selim onu bir kazasker veya nişancıyla evlendirir. Diğer kadınlar ise kayıt altına alınıp esir edilir.36 Şükrî, sultanın zaferini anlattığı manzum vekayinamesinde, Kemah’ın 1515 yılında Kızılbaşların elinden alınışını aktarır: “Avrat u kız garet oldı hûb-çehr / Hûb yani reşk iderdi mah u mihr.”37
14Fetvaların öngördüğü şiddet düşmanın öldürülmesine ortam hazırlamaktadır. Her ne kadar katliam projesinin savaşa girmeden önce kesin bir şekilde kararlaştırılmış olduğuna dair net bir bilgi bulunmasa da... Söz konusu Müslümanlar oldukça, sultan ulemanın görüşüne başvurmaktaydı. Ulema da, kıyıma dini bir gerekçe hazırlar ve bunu kesin bir yükümlülük haline getirirdi. Sultan tarafından başlatılan hukuki danışma sürecine ulemanın vereceği fetva, öncelikle 1514-1516 yıllarındaki siyasi ortam tarafından da belirlenmekteydi. Ancak, özellikle Memlûkler gibi katıksız bir Sünni inanışa sahip bir düşman karşısında sonuç sultanın istediği gibi olmayabilirdi. Vakanüvis Şikârî’ye göre, yarım yüzyıl önce, Osmanlı Sultanı II. Mehmed, Karaman Beyliği’nin sınırları dahilindeki Larende kentini fethettikten sonra, “diledi ki şehri yakub katliam ide. Ulema icazet virmedi.”38
15Şah İsmail’in yandaşlarına karşı uygulanan şiddetin kökü eskiye dayanır. 1500-1501’de Safevi şeyhi Tebriz’e girmezden önce II. Bayezid, ona katılmak isteyen Osmanlı tebasının idam edilmesini buyurmuştu.39 Bir yıl sonra Safevi inancını benimseyen Türkmen aşiretlerinin Mora’ya sürgün edilmesine karar verdi. Kızılbaşların dini saldırganlıkları, Osmanlılarda yarattığı korku ve Anadolu toprakları üzerindeki egemenliklerinin ortadan kalkması endişesi, Safevilere karşı 1514’te kaleme alınan fetvaların içeriğindeki şiddeti açıklamaktadır. Kızılbaşlar kadar Memlûkler de Müslümandı ve bunlara karşı savaşacak askeri birliklere yasal yollardan bir ganimet vermek mümkün değildi. Bunun tek istisnası, onları “mülhid” ve “haydut” olarak tanıtarak yaşamlarının ve malvarlıklarının ellerinden alınmasına cevaz verilmesiydi. Askeri seferler sırasında elçiler aracılığıyla aşağılayıcı mektuplar veya hediyeler gönderilmesi, esirlerin tutuklanması veya öldürülmesi, Sultan Selim’in Şah İsmail ile görüşmeyi reddetmesi, Tumanbay’ın da Selim ile müzakere etmeye yanaşmaması, esirlerin kaderine dair tüm barışçıl düzenlemeleri daha baştan engellemekteydi.40 Kıyımlar, çatışmaların başlamasından önce tasarlanmış, hatta kararlaştırılmış olabilir. Ayrıca, kıyımlar, askeri saldırıların tırmanmasına eşlik eden diyalog zeminlerinin reddiyle de açıklanmaktadır. Kaldı ki uzun vadeli egemenlik stratejileri, savaşanlarla savaşmayanlara karşı farklı politikalar uygulanabilmesine olanak sağlamaktadır. Kızılbaşlar, öyle bir kabile dünyasına aittirler ki İranlı elitler bile onlarla sorunsuz bir işbirliğine gidemez ve içlerinden siyasi bir elit pek çıkmaz. Memlûkler ise, sonradan Mısır ve Suriye’deki yeni vilayetlerde istihdam edilseler de, ilk aşamada ortadan kaldırılmaları veya en azından güçsüzleştirilmeleri gerekli görülen, bölgenin yerlisi olmayan bir kast oluştururlar. Bununla birlikte, kentlerde yaşayanlar, ancak düşmanla işbirliğine gitmeleri durumunda bir kıyıma maruz kalmışlardır. Osmanlılar, imparatorluk sınırlarına giren kent merkezlerinin harabeye çevrilmesine hiçbir şekilde yanaşmamaktadırlar.
Esirlerin kıyımı: Siyasi bir idealin gerçekleştirilmesi
16Osmanlı vakanüvislerinin hepsi ağizbirliği etmiş gibi, Kızılbaşlar ve Memlûklere karşı yapılan seferleri imha savaşları olarak nitelendirirler. Olayları Sultan Selim’in ağzından anlattıklarında ise, kendisi hiçbir zaman fethedilen topraklardan söz etmez, ama neredeyse her zaman Kızılbaşları ve Μemlûkleri “helak etmek” veya “ırkı kesmek”ten bahseder. Bu sırada, bir devlet kuramamış birliklerden oluşan ve gelişigüzel toplanmış Bedevilerden söz etmez bile... Osmanlı tarih yazımına kulak verirsek, sultanın dış politikası, düşmanı katletmenin zorunluluğu tarafından yönlendirilmektedir. Aynı şekilde vakanüvisler, sultanın emriyle yapılan kıyımları överler. Kemal Paşazade, Çaldıran’ın ertesinde gördüğü sahne karşısında büyülenmiştir: “Sahn-i gülistan oldı divan.” Sultan, “Cemşid-i hurşid-serir” üzerine oturmuştur. Vezirleri ise, “kenar-i cûybârda safsaf gibi saff-saff turıldı.” Kızılbaşların kelleleri vurulduğunda ise, “seyl-i hûn ile dereler toldı.”41 Ama, imparatorluk ihtişamı içinde gerçekleşen bu kıyımları herkes övmemiştir. Şükrî, kılıçtan geçirilen Memlûk askerlerinin cesetlerinin nasıl parçalara ayrıldığı hakkında son derece sert bir betimleme içeren iki dize kaleme almıştır:
Çarha çıkdı laşe buyından buhar
Nefret itti ol ‘ufûnetden diyâr!42
17Esirlerin katledilmesi, ister güzel ister çirkin görülsün, hükümdarlığın gücünü ortaya koyan bir eylemdir aslında. Savaş sona erdiği andan itibaren sultanın şiddet kullanma tekeli başlar. Orduya ihtiyacı yoktur; cellatları ona yeter. Kendisi de kelleleri istiflemeyi bilir gerektiğinde. Esirlerin katledilmesi, sultanın askeri birlikleri karşısında elde ettiği ikinci bir zaferdir. “Gazab”la43 hareket eder ve “intikam”ını alır. Aynı tema başkaldıran kentleri cezalandırmak gerektiğinde de ortaya çıkar. Şükrî açısından Gazze ve Remle’nin yıkılması “intikam-i has ya’ni katl-i ‘am”44 ürünüdür.
18Kıyım, aynı zamanda, adalet sağlamaya yönelik bir eylemdir ve kent sakinlerine merhamet göstermekle aynı kapsamda değerlendirilmiştir.45 Divan-ı Hümayun, sadece hükümetin bir organı değil, aynı zamanda ağır suçlarla ilgili konularda sultana adalet konusunda destek veren bir kurumdur. Zira bu görev, İslam tarihinin başlangıcından beri, genel olarak kadı’nın yetki alanı dışına çıkmaktadır. 15. yüzyılın sonundan itibaren, sultan, Divana sürekli olarak katılmaktan vazgeçer ve kararlar onun yokluğunda alınmaya başlanır. Öte yandan, adalet genellikle veziriazamın divanına, vilayetlerde ise yerel askeri mercilere devredilir.46 1514-1517 yılları arasındaki savaşlarda, esirlerin katledilmesi, adaletli sultanın siyasi idealini gerçekleştirmek üzere eşi bulunmaz bir fırsat olarak görülmüştür. Esirlerin katledilmesi süreci, fetvalarca belirlenmiş yasal çerçeve içinde ağır suçluların topluca öldürülmesi şeklinde47 gerçekleşmekteydi. Behruze Hatun’un nişancı ile nasıl evlendirildiğini aktaran Kemal Paşazade, tüm bunların “âyîn-i şerî’at üzre”48 gerçekleştiğini iki kez vurgulama gereği duymaktadır. Gazze ve Remle’de, Sultan Selim sadece iyi bir Müslüman gibi hareket etmektedir; çünkü, Şükrî’ye göre, bu sırada herkesin üzerine düşen bir ödevi (farz-ı ‘ayn) gerçekleştirmesi gerekmektedir.49
19İslamın silahlı kollarına Tanrı tarafından bırakılmış bu güç ve galibin adaleti hakkında, yenilenlerin verdiği hüküm ise bunun zorbalık olduğudur. Kahireli İbn İyas, kentinde Osmanli ordusu tarafından gerçekleştirilen kıyımları, Nabukadnezar tarafından Kudüs’te veya Moğol Hülagü Han tarafından 1258 yılında Bağdat’ta gerçekleştirilenlerle kıyaslamaktadır. Fethedilen başkentte, Memlûklü esirlerin öldürülmeleri aşağılık bir olay olarak yansıtılmıştır. Öyle ki Sultan Selim’in bu görevi Frenk veya Yahudi kökenli bir cellada vermiş olduğu söylentisi rahatlıkla yayılabilmiştir...50 16. yüzyılda yaşamış olan Mısırlı vakanüvisler amannâmelerle Memlûklere verilen sözlerin ayaklar altına alındığını yazmışlardır. Zamanla bu konu galipler için bile can sıkıcı bir hal almıştır. Osmanli tarihçisi Diyârbekrî, bu konuda gerçeğe uymayan gerekçelendirmelerin ardına sığınma gereği duymuştur.51 Erken modern Müslüman toplumların tarihinde düşman askerlerinin katledilmesi, adaletin tam olarak müdahil olamadığı (zira, bu sadece yalancı şahide başvurarak gerçekleşebilir) bir egemenlik edimi olarak görülmektedir. 1811 yılında Mehmed Ali Paşa tarafından gerçekleştirilen Memlûk avı sırasında bazı askerler, teslim olmaları halinde hayatta kalacaklarına dair vaat almış, ama buna pek de güvenmemişlerdir. Nitekim, paşanın adamlarına teslim oldukları anda, kelleleri uçurulmuştur!52
Son söz: Tarih ve Bellek
20Bugün, herkesin Memlûklerin 1516-1517’de katledilmelerini unutmasına karşın, Mısır’da 1811 yılında gerçekleşen büyük kıyım toplumun belleğine kazınmış durumdadır; okul kitaplarında bundan “feodal” güçlere galip gelinmesiyle kurulan modern devletin oluşum sürecine katkıda bulunan olumlu bir olay olarak bahsedilmektedir.
2116. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde Selim tarafından gerçekleştirilen Κızılbaş kıyımı yeni bir tarih yazımı geleneğinin oluşmasına yol açmıştır. Bunun ilk örneklerinden birisi, 1567’de Ebu’l-Fazl Mehmed’in babası İdrîs-i Bitlîsî’nin 1520’deki ölümü sırasında yarım bıraktığı Selimname adlı eserini tamamlaması ile ortaya çıkar. Bu Selimname’ye bakılırsa, Kızılbaşların öldürülmesine onay veren fetvaların kaleme alınmasının hemen ardından sultan değişik bölgelere gönderdiği khatiplerine 7 ile 70 yaş arasındaki bütün Kızılbaşların adlarını tesbit etme emrini vermiştir. Bu kayıtlar daha sonra Divan-ı Hümayun tarafından vilayet kadılarına gönderilmiş ve adları belirtilen 40.000 Kızılbaş’ın öldürülmeleri emredilmiştir. Padışahın böyle davranmakla “adalet”i yerine getirdiğine inanılır.53 Bu gelenek, Osmanlı ordusunun 1514 seferine çıkmasından hemen önce Divan-ı Hümayun tarafından isimleri belirlenen 40.000 Kızılbaş’tan söz eden Sa’düddin ve Mustafa Âli tarafından da sürdürülmüştür. Sa’düddin’e göre bu kişiler idam edilmiş ya da hapsedilmişlerdir, fakat Mustafa Âlî’ye göre hepsi idam edilmiştir. Selim tarafından başkentten merkezi ve idari yollarla emredilen kıyım temasının Kanuni Süleyman’ın selefleri zamanında şekillenmesi, üzerinde durulması gereken bir sorudur. Bunun nedeni, muhtemelen, o dönemde Κızılbaş faaliyetlerinin şiddetle bastırıldıkları ve bu baskının askeri harekatlar yoluyla değil, yerel otoritelere verilen emirler yoluyla uygulanmasıdır.
2216. yüzyılın ikinci yarısında yazan tarihçiler, aynı günlerde mühimme defterinde de anlatılan baskı mekanizmasının işleyişinden söz ederler. Bu mekanizmalar şunlardır: casusların gönderilmesi, listelerin hazırlanması, bu listelerin merkezi iktidar tarafından vilayet yetkililerine gönderilmesi ve uygulanması gereken cezalar (hapis veya idam) ile ilgili emirlerin verilmesi.54
2320. ve 21. yüzyılda Türkiye’de ve dünyanın başka yerlerinde, İran’a düzenlenen seferin arifesinde 40.000 Kızılbaş’ın katledildiği akademik tarihçiler tarafından tarihi bir gerçeklik statüsüne taşınmıştır.55Günümüzde, kökenleri 16. yüzyılda yaşamış Kızılbaşlara dayanan56 Alevi topluluğunun yayınladığı tüm kaynaklarda, bu konudan gerek dinsel gerekse siyasi bir söylem çerçevesinde söz edilmekte: İmam Hüseyin ile 680 yılında Karbela’da aynı eziyetleri yaşadık ve biz, Anadolu toplumunun zinde güçleri, baskıcı bir devlet tarafından ezildik.
24Yetmişli yıllarda, bazı okul kitaplarında, Kızılbaşların 1514 yılında tasfıye edilmeleri övülerek anlatılır. İmparatorluğunu, ihanet ve ayrılıkçılık denen ve o bir türlü yok edilemeyen kötülükten kurtarıp devlet egemenliğini, Türk halkının 20. yüzyılda “anavatan”ı haline gelmiş olan Anadolu üzerinde yeniden kuran bizzat Selim değil miydi? Αşırı sağ görüşteki silahlı gruplar, Sultan Selim’in yolundan giderek özellikle “Kızılbaş” olarak nitelendirdikleri hedeflerine saldırırlardı: “Solcu” olarak bilinen, sayıları yüzü aşkın Alevi, 1978 Aralık’ında Kahramanmaraş kıyımında öldürülmüştür. Sultan Selim, bugün bile, aşırı sağ görüşteki kesimin kahramanlarından biridir. Ancak, bu aşırı sağ kesim, sadece Sünnilere yönelik bir söylem geliştirmediğinden sultanın bıyıklı portrelerinin satıldığı milliyetçi şölenlerde onun gerçekleştirdiği kıyımlardan pek söz edilmemektedir. Eskiden İmparatorluğun meşruiyetini sağlamış olan bir öğe, günümüzde büyük ölçüde tedirgin edici bir gerçekliğe dönüşmüştür. Osmanli sarayının hizmetindeki vakanüvisler tarafından yüceltilen 1514 kıyımı, sultanın yaptıklarından gurur duyduğunu söyleyenler tarafından bile artık kabullenilmemektedir; buna karşılık söz konusu kıyımın kurbanlarının mirasçıları için bu kıyım, bir bellek alanı haline gelmiştir.
Notes de bas de page
1 Merc-i Dabık’ın ertesi günü, Sultan Selim, ona 500 kesik baş sunan Şehsüvar Ali Bey’i hayli yüksek bir mükâfatla onurlandırır. Kaynak: Feth-nâme-i diyâr-ı ‘Arab, Nuruosmaniye 4087, varak 21b-22a. Bkz. Selahattin Tansel (ed.), “Silahşör’ün Feth-name-i diyar-ı Arab adlı eseri,” Tarih vesikaları (yeni seri), 1/2 (17), Ocak 1958, s. 294-320; 1/3 (18), Mart 1961, s. 430-456.
2 [İbn İyas], Journal d’un Bourgeois du Caire. Chronique d’Ibn Iyâs (Bir Kahire Burjuvasının Günlüğü. İbn İyâs’ın Vakayinamesi), çeviri ve notlar Gaston Wiet, c. II, Paris, SEVPEN, 1960, s. 142.
3 Kızılbaşlara karşı Sultan Selim’in yokluğunda gerçekleştirilen ve zaferle sonuçlanan Kemah Savaşı’nın (1515) ardından, 6.000 gibi şaşırtıcı sayıda kesik burun getirilmiştir (Şükrî-i Bitlisî, Selîm-nâme, Mustafa Argunşah (ed.), Kayseri, Erciyes Üniversitesi, 1997, s. 221).
4 Konstantinopolis’in düşüşü sırasında esirlerin kollarının koparılması hakkında ayrıntılı bilgi için, bkz. Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihan-nümâ, Neşrî tarihi, Faik Reşit Unat ve Mehmed Köymen (ed.), Ankara, TTK, 1987, c. II, s. 707; 1664 yılı St. Gotthard Savaşı’nda esirlerin bacaklarının koparılması hakkında ayrıntılı bilgi için, bkz. Evliyâ Çelebi, La Guerre des Turcs. Récits de batailles (extraits du “Livre de Voyages”), çev. Faruk Bilici, Arles, Sindbad, Actes Sud, 2000, s. 134, 138.
5 1669 yılında, Kandiye kuşatması sırasında, Osmanlı askerleri, düşman kuvvetlere ait cesetlerin cinsel organlarının çevresinde çıkan tüyleri yakmışlardır: aynı yerde, s. 227.
6 Lütfî Paşa, Tevarih-i Al-i ‘Osman, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1990, s. 330.
7 İbn İyas, s. 142, 150, 166.
8 El-Mekki’ye göre, 500 kelle söz konusudur. Kaynak: Al-Jawahir al-hisan fı manaqib al-sultan Sulayman b. ‘Uthman, Süleymaniye, Dâr ül-mesnevi 360, y. 57a.
9 Majid Khadduri, War and Peace in the Law of Islam, (İslam Hukukunda Savaş ve Barış), Baltimore, Londra, The Johns Hopkins Press, 1969 (yeni basım), s. 104. [Evliyâ Çelebi], s. 124.
10 Aynı yerde, s. 217. Sırpların hizmetindeyken 1455 yılında esir düşüp ardından yeniçeri olan bir askerin maceraları hakkında, bkz. Konstantin Mihailovic, Memoirs of a Janissary [Bir Yeniçerinin Hatıratı, Tarih ve Tabiat Vakfi, Tatav Yayınları, çev. Kemal Beydilli], Çek dilinden çevirisi Benjamin Stolz tarafından gerçekleştirilmiş, Giriş bölümü ve Notlar ise Svat Soucek tarafından hazırlanmıştır, Ann Arbor, University of Michigan, 1975.
11 Evliyâ Çelebi, s. 111.
12 Gazze yakınlarındaki Han Yunus’da 1516 Aralık ayında esir düşen bazı Memlûkler öldürülmemiştir: Celâlzâde Mustafa, Selim-nâme, Ahmet Uğur ve Mustafa Çuhadar (ed.), Ankara, Kültür Bakanlığ, 1990, s. 195.
13 [Kemâl Paşazâde], Ahmet Uğur, The Reign of Sultan Selîm I in the Light of the Selîm-nâme Literature, Berlin, K. Schwarz, 1985, s. 114–115.
14 [İbn Zunbul], ‘Abd al-Mun’im ‘Amir (ed.), Akhirat al-mamalik, waqi’at al-sultan al-Ghawri ma’a Salim al-’Uthmani, Kahire, 1998 (yeni basım), s. 138. Celâlzâde Mustafa, s. 189. Jean-Louis Bacqué-Grammont, “Documents ottomans sur quelques mamlouks ralliés ou capturés au début de 1517”, Annales Islamologiques, XX, 1984, s. 116.
15 Feth-nâme-i diyâr-ı ‘Arab, y. 54b.
16 J.-L. Bacqué-Grammont, “Documents...” (“Belgeler...”), aynı yerde, s. 116.
17 [İbn İyas], s. 150, toplam 800 kelle.
18 Aynı yerde; Şükrî, s. 279; [İbn Zunbul], s. 137. 1811 yılında Memlûklerin Mehmed Ali Paşa tarafından katledilmesi sırasında, kelleleri vurulan cesetler de Nil Nehri’ne atılmışlardır: [al-Jabarti], Abd al-Rahmanal-Jabarti’s History of Egypt, Ajaib al-athar fı ‘l-tarajim wa-’l-akhbar, çev. Thomas Philipp ve Moshe Perlmann, Stuttgart, F. Steiner, 1994, c. IV, s. 185.
19 Örneğin, bkz. Marino Sanuto, I Diarii, Venedik, 1879-1902, c. XXIV, sütun 439.
20 [İbn İyas], s. 157, 170–172. [İbn Zunbul], s. 141–142.
21 J.-L. Bacqué-Grammont, “Documents...”, aynı yerde, s. 118. Hayırbay, uzun süreden beri saraya girip çıkmakta ve savaş öncesinde karmaşık bir oyun sürdürmektedir. Canberdi ise, Memlûk güçlerini Han Yunus’a kadar yönlendirmiştir.
22 Şükrî, s. 181–182 arasında, her emirin yanında 150 savaşçı olduğu bilgisini teyit etmektedir.
23 [İbn İyas], s. 152–153, 163–165. I Diarii, c. XXIV, sütun 340, 367.
24 1517’ de İskenderiye’de yapılan katliam üç Venedik raporunda belgelenmiştir: Diarii, c. XXIV, sütun 367, 440, 604. Rapora göre kurbanların sayısı 1200 ilâ 1500 arasındadır. Bkz. Benjamin Lellouch, “La politique mamelouke de Selim Ier”, B. Lellouch ve N. Michel (der.), Conquête ottomane de l’Egypte (1517). Arrière-plan, impact, échos. Leiden, Brill, basılmakta.
25 I Diarii, c. XXIV, sütun 367: con occision di tutti mamaluchi.
26 Jean Aubin, “Comment Tamerlan prenait les villes”, Studia Islamica, XIX, 1963, s. 83-122. David Morgan, The Mongols, Oxford, Blackwell, 1987, s. 93, Cengiz Han’ın uyguladığı dehşet politikasıyla, Japonya’nın 1945’te atom bombasıyla cezalandırılmasını kıyaslamaktadır.
27 A. Uğur, The Reign..., a.g.e., s. 266-270.
28 [İbn İyas], s. 134 ve 147–151.
29 İdris, s. 202. Celâlzâde Mustafa, s. 155.
30 Her iki kentteki tüm erkeklerin öldürülmesi üzerine, bkz. Şükrî, s. 268; Remle’deki yağmalama hakkında, ayrıca bkz. Celâlzâde Mustafa, s. 195 ve Feth-nâme-i diyâr-ı ‘Arab, y. 32a. Mali sayımlar hakkında, bkz. Amnon Cohen ve Bernard Lewis, Population and Revenue in the Towns of Palestine in the Sixteenth Century, Princeton, Princeton University Press, 1978, s. 127 ve 140.
31 S. Tansel tarafından aktarılan Osmanlıca metin, Yavuz Sultan Selim, a.g.e., s. 35. “Boğazladıkları” kelimesi, olağan karşılanan hayvan kesme işlemine atıfta bulunmaktadır. Bununla birlikte, daha önce sözü edildiği gibi, esirlerin kellesi vurulmakta ancak suçlular hiçbir zaman boğularak öldürülmemektedir. Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminal Law (Eski Osmanlı Ceza Hukuku’ndaki Çalışmalar), Oxford, Clarendon Press, 1973, s. 262–264.
32 A. Allouche, The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (906-962/1500-1555), Berlin, K. Schwarz, 1983 (Osmanlı-Safavi ilişkileri: Kökenleri ve Gelişimi, çev. Ahmet Emin Dağ, İstanbul, Anka Yayınları, 2001), s. 112 ve 172 (Arapça metin yayınlanmıştır).
33 Richard C. Repp, The Müfti of Istanbul. A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarchy, Londra, Ithaca Press, 1986, s. 213–214.
34 Encyclopédie de l’Islam (İslam Ansikldopedisi), 2. baskı, Leiden, Brill, 1960–2003, “Hadd” (B. Carra de Vaux) ve “Katl” (J. Schacht) başlıklı makaleler.
35 Bu durumdan sadece Osmanlı karşıtı gerekçelendirmelere öncelik veren bir kaynakta söz edilmektedir: [İbn Zunbul], s. 175, 217. Bununla birlikte, öldürülen Memlûklerin eşlerinin, bazen, dullukta bekleme süresi dolmadan Osmanlı askerleriyle evlendirildiğini anımsamakta yarar var [İbn İyas], s. 179.
36 Şükrî, s. 179. İdris, s. 189. Celâlzâde Mustafa, s. 153.
37 Şükrî, s. 221 (ayrıca bkz. s. 236). [Güzel yüzlü kadın ve kızlar yağmalandı/(güzelliğini) güneş ve ay kıskanırdı –ed.n.] Hiçbir vakanüvis, kadınlara yapılan tecavüzün “Tanrı’nın Osmanlı askerlerine verdiği bir ödül” olduğu şeklinde herhangi bir yorumda bulunmamaktadır. Bu konuya, İstanbul’un fethine dair bir anlatının içinde üstü kapalı olarak değinilmektedir: “ve mahbûbelerini gaziler bağırlarına basdılar” (Friedrich Giese (ed.), Die Altosmanische Chronik des ‘Asikpasazade, Leipzig, Harras-sowitz, 1929, s. 132).
38 Mes’ud Koman (ed.), Şikârî’nin Karaman Oğulları Tarihi, Konya, Yeni Kitab Basımevi, 1946, s. 197. Beyliklerin elit tabakasından gelmiş olan vakanüvis, Osmanlılara ve özellikle de II. Mehmed’e düşman bir yaklaşım benimsemektedir.
39 Gilles Veinstein, “Les premières mesures de Bayezid II contre les Kızılbaş”, G. Veinstein (der.), Syncrétisme et hérésies dans l’Orient seldjoukide et ottoman (xive- xviie siècle) Paris, Louvain, Peeters, s. 225-236.
40 A. Allouche, The Origins and Development..., s. 107 ve 117-118.
41 [Kemal Paşazade], s. 114–115. [“Gülistanın ortası divan oldu.” Sultan “Güneş tahtlı Cemşid” üzerine oturmuştur. Vezirleri ise “Irmak kıyısında söğüt ağaçları gibi saf saf duruldu.” Kızılbaşların kelleleri vurulduğunda ise, “Kan seli ile dereler doldu.” –ed.n.]
42 Şükrî, s. 279. [Göklere çıktı leş kokusundan buhar/Nefret etti o pis kokudan diyar].
43 Feth-nâme-i diyâr-ı ‘Arab, y. 54b.
44 Şükrî, s. 268.
45 Sultan Selim, Tebriz halkının güvende yaşayacağına dair teminat verirken, “adil” davranmıştır: aynı yerde, s. 189.
46 U. Heyd, Studies..., a.g.e., özellikle bkz. s. 1–3, 208–228. Divan-ı Hümayun, kadıların verdiği kararlara dair temyiz mahkemesi işlevi de görmekteydi.
47 İnfazlar genellikle kellelerin uçurulması şeklinde gerçekleşmektedir. Sultanın ideal olarak, bunlara katılması gerekmektedir. (Sarayın avlusunda gerçekleşmeleri durumunda, olayın gerçekleştiği alanı görecek bir pencerede dururdu). İstanbul’da 18. yüzyıl sonunda bile ölüm cezasına çarptırılmış ağır suçluların cesetleri denize atılırdı. Tıpkı Memlûklerin cesetlerinin Nil Nehri’ne atılması gibi: Taner Akçam, Siyasi kültürümüzde zulüm ve işkence, İstanbul, İletişim, 1995 (yeni basım), s. 50–51.
48 [Kemal Paşazade], s. 113. 1514 yılında verilen iki fetva, Kızılbaşların evliliklerinin geçersiz sayılması doğrultusundadır.
49 Şükrî, s. 268.
50 [İbn İyas], s. 150–151.
51 Benjamin Lellouch, Les Ottomans en Égypte. Historiens et conquérants au xvie siècle, Paris, Louvain, Dudley, Peeters, 2006, s. 224–225, 368–393.
52 [Al-Jabarti], s. 182–183. 14. yülzyılda tutulmayan vaatlere dair birçok yaşanmış olaya rastlanılmaktadır: Robert Irwin, The Middle East in the Middle Ages, the Early Mamluk Sultanate, 1250-1382, Londra, Sydney, Croom Helm, 1986, s. 86.
53 İdrîs-i Bitlîsî, Selim Şah-nâme, Farsçadan Hicabi Kırlangıç tarafından tercüme edilmiştir, Ankara, Kültür Bakanlığı, 2001, s. 136.
54 Colin Imber, “The Persecution of the Ottoman Shi’ites according to the Mühimme Defterleri, 1565-1585”, Der Islam, LVI, 1979, s. 245-273.
55 Ancak Feridun Emecen bu dönemin oldukça geç bir tarihte kurgulandığını inandırıcı biçimde ortaya koymuştur. Dolayısıyla tarihsel gerçek statüsünü sorgular: Zamanın İskenderi, Şarkın Fatihi: Yavuz Sultan Selim, İstanbul, Yitik Hazine Yayınları 2010, s. 95-100. Bununla birlikte, F. Emecen’in eserinde Selim’in hükümdarlığı sırasında uygulanan şiddeti küçümsemesi, hatta işi Hamza Sarugörez’in fetvasını retorik olarak kabul etmeye kadar götürmesi talihsizliktir.
56 Aleviliğin ortaya çıkışını tetikleyen, Bektaşi tarikatı başta olmak üzere, başka etkiler de olmuştur.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012