Versión clásicaVersión móvil

Bir allame-i cihan

 | 
Edhem Eldem
, 
Aksel Tibet
, 
Ersu Pekin
, 
et al.

1. cilt

Yeni Belgeler ve Bilgilerle

Otuzlu ve Kırklı Yıllarda Türkiye’de Yahudiler

Cemil Koçak

Texto completo

  • 1 Bu konuda son yıllarda hayli gelişmiş Türkçe bir literatür de vardır: Bkz. Cemil Koçak, Türkiye’de (...)

1Türkiye’nin otuzlu ve kırklı yıllardaki Yahudi karşıtı politikaları bir hayli günyüzüne çıkmış bulunuyor.1 Elime geçen yeni belgeler ve bilgiler de, bu politikanın sürekliliğini ve katılığını yeniden gözler önüne seriyor. Bu yazıda, yeni belgeler eşliğinde söz konusu politikayı yeni bilgilerle değerlendirmeye çalışacağım. Gerçi aşağıda ele alacağım Sabri Toprak’ın yasa tasarısının yalnızca Yahudilere yönelik olduğu söylenemez; ama elbette onları da hedefliyordu.

Nazizme karşı İstanbul Yahudilerinin Protestosunun Engellenmesi (1933)

  • 2 Rıfat Bali, “Nazilerin İktidâra Gelmeleri ve Istanbul’da Nazilere karşı Bir Boykot Teşebbüsü,” Musâ (...)

2Almanya’da 1933 yılının hemen başında gerçekleşen Hitler iktidarına karşı Almanya dışındaki Yahudilerin protestolarına Türkiye/İstanbul’daki Yahudiler de katılmaya çalıştılar. Rıfat Bali’nın de sözünü ettiği gibi, İstanbul Yahudileri de, Alman kuruluşlarına ve mallarına karşı boykot oluşturmak ve Almanya’daki durumu protesto etmek amacıyla, İstanbul/Taksim’de bir gösteri yürüyüşü düzenlemek istediler. Amaçları, Taksim’de toplanıp, hemen yakında bulunan Gümüşsuyu’ndaki Alman Konsolosluğuna kadar yürümek ve burada bir protesto gösterisi düzenlemekti. Ancak gösteri, güvenlik güçlerince haber alındı ve engellendi.2 Aşağıdaki resmi yazı, Bali’nın anlatımı ile örtüşmektedir:

3Dâhiliye Vekâleti Emniyet İşleri Umum Müdürlüğü, 10 Nisan 1933 tarihinde, Başvekalet’e yazdığı bir yazıda, İstanbul Yahudilerince yapılması öngörülen anti-Nazi protesto toplantısının nasıl engellendiğini şöyle haber veriyordu:

  • 3 Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Dâire Başkanlığı (...)

31 Mart [1]933 cuma günü Mûsevilerin Taksim Cumhuriyet Âbidesi meydanında toplanarak, Almanya’da Mûsevilere karşı yapılmakta olan boykotu protesto etmek üzere, bir içtimâ akdine teşebbüs edecekleri haber alınarak tahkikâta başlanmış ve yirmibeş sene evvel İstanbul’a gelmiş olan Polonya, Türkiye Cumhuriyeti tebaasından ve evvelce Kolç Milt Alman mektebi muallimi iken, beş sene evvel muallimliği terkle, şimdi bâzı Mûsevi gençlerine Almanca dersi vermekte olan Jigmon Vareshat nâmında elli yaşlarında bir Mûsevinin oğlu [olan] Leh [Polonya] tebaasından Jikorava vâsıtasile bâzı Leh [Polonya] ve Türk Mûsevi gençlerini cuma günü saat ikide mezkûr meydana toplamak üz[e]re dâvet ettiği anlaşılmış ve hükumetten mezûniyet almaksızın içtimaa teşebbüs eden bu eşhasla, aynı günde Hitler rozetini taşıyan Alman tebaasından mühendis Planç Herman[n]’ın göğsündeki rozeti cebren çıkarmaya teşebbüs eden Salamon ve Vitali Penhas derdest edilerek, haklarında kânûnî muameleye tevessül edilmiş ve içtimâ etmelerine meydan verilmemiş olduğu, İstanbul Vilâyeti’nden [Vâliliği’nden] bildirilmiştir.3

  • 4 Cemil Koçak, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939), TTK Yayınları, Ankara, 1991.

4Hitler iktidarının daha ilk günlerinde İstanbul Yahudilerinin soydaşlarının uğradıkları haksızlıkları dile getirme çabaları, emniyet tarafından engellenmiştir. Bu da, politik bir tercih olup, Ankara’nın Nazi iktidarı ile ve diğer Batılı devletlerle olan ilişkisi açısından değerlendirilmelidir. Henüz bu sırada Türkiye, İngiltere ve Fransa ile ilişkilerinde mesafelidir ve Almanya, yeni rejimin özellikleri bir yana bırakılacak olursa, onun Avrupa’daki en yakın olduğu ülkedir.4

“Vatandaş Türkçe Konuş!”: CHP Manisa Milletvekili Sabrî Toprak’ın Önerdiği Yasa Tasarısı

5(Memet) Sabri Toprak, TBMM’nin İkinci döneminden itibaren toplam dört dönem CHP milletvekilliği yapmıştır. TBMM’nin İkinci döneminde (1923-1927) Saruhan milletvekili iken, üçüncü (bu dönemde milletvekilliğinden 23 Şubat 1929 tarihinde istifaen ayrılmışsa da, 2 Nisan 1930 tarihinde Cebelibereket’ten yeniden seçilmiştir), dördüncü ve beşinci dönemlerinde (1927-1935) Manisa milletvekili idi. İsmet İnönü’nün Takriri Sükûn Kanunu’nu da çıkaracak olan 3 Mart 1925 tarihinde kurmuş olduğu üçüncü hükümetinde ise, Ziraat Vekili olarak görev almıştı. Bu görevine 1 Kasım 1927 tarihine kadar devam ettiyse de, daha sonra bakanlık yapamadı. Siyasi hayatının erken dönemlerinde ise, 1912 yılının nisan ayından itibaren Osmanlı Meclisi Mebusanı’nın İkinci ve üçüncü dönemlerinde Saruhan milletvekili olarak yer almıştı. Bir ara Posta ve Telgraf Genel Müdürlüğü, Fenerbahçe Kulübü başkanlığı da yapan (1914-1915) Toprak, 19 Şubat 1938 tarihinde ölmüştür.

  • 5 Bkz. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), s. 295- (...)

6CHP Manisa milletvekili Sabri Toprak’in “Millî Türk dili yerine yabanci dil kullananların cezalandırılması” hakkındaki yasa tasarısı, literatürde sik rastlanan bir bilgidir.5 Ancak, her ne kadar yasalaşamasa da, söz konusu yasa tasarısının içeriğine ilişkin bilgimiz daha çok kulaktan dolmadır. Bunun nedeni, elbette yasalaşma imkânı bulamamiş olan bir yasa tasarısının kendisine ulaşmaktaki güçlüktü. İster kabul edilsin, ister değitirilerek benimsensin, isterse tamamen reddedilsin, TBMM Genel Kuruluna kadar gelebilme imkânı bulabilmiş olan bütün yasa tasarıları, TBMM Zabit Ceridesi’nde (Tutanak Dergisi) bulunabilir. Ancak, genel kurulda görüşülmeye firsat bulamayan ya da komisyon aşamasında reddedilen yasa tasarıları, meclisin ilgili komisyonlarında görüşülme sıralarını beklerken yitip gidebilirler ve metinlerine ancak İlgili komisyonun evrakları arasında rastlanabilir.

  • 6 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/4 21 19].

7Yine de şanslı sayılırız. Çünkü, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde ilgili tasarının tam metni bulunmaktadır.6

  • 7 Bali’nin kitabında, bu tarih, gazete haberlerine dayanılarak, Kasım 1937 olarak belirtilmişse de, e (...)

8Sabri Toprak’ın 27 Aralık 1937 tarihinde TBMM Başkanlığı’na sunduğu yasa tasarısı,7 dönemin ruhunu aksettirmesi bakımından önem taşır. Tasarının yasalaş(a)mamış olması, onun ruhunun benimsenmediği, reddedildiği ya da paylaşılmadığı anlamına gelmez. Çünkü tasarının ruhu, dönemin ruhu ile örtüşmektedir. Zaten böyle bir ruh örtüşmesi olmasa, Toprak böyle bir öneride bulunma cesaretini gösteremezdi. Dönem, sadece onun ruhuna uygun olan yasa tasarılarının seslendirilebildiği bir dönemdir. Aksi bir olguya henüz rastlanmamıştır.

9Sabri Toprak’ın yasa tasarısının başlığı, “Millî Türk Dili Yerinde [Yerine] Yabancı Dil Kullananların Cezalandırılması Hakkında Kanun Layihası”dır.

10Tasarının birinci maddesi şöyle düzenlenmişti:

Türk devleti tâbiiyetinde olup [da], millî ve ırkî lisânlarından gayri bir ecnebi lisânını, millî Türk dili, yâhut ırkî dili yerinde [yerine] olarak, yalnız oturdukları evin hâricinde, gerek âilesi efrâdı ile [ve] gerek[se] diğer bir vatandaş ile konuşmayı itiyat edenler [edinenler], yirmidört saatten bir haftaya kadar hapsolunurlar veyâhut on Lira’dan yüz Lira’ya kadar nakdî para cezâsı ile mahkûm olurlar. Bu nakdî cezânın yarısı, cürmü bulan memurlara mükâfat olarak verilir.

11Tasarıya göre, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının, anadilleri ne olursa olsun, Türkçeden başka bir dille ancak “oturdukları evin dahilinde” konuşmaları mümkündü. Bu, mantıki bir çıkarımdı; çünkü, ev içinde yapılan konuşmaların denetimi çok güç, hatta imkânsızdı. Yeter ki, bu konuşmaları ihbar edecek bir muhbir olmasın...

12Aslında metin o kadar kötü bir Türkçe ile kaleme alınmıştı ki, ifadesinin amacının dışında da yorumlanması mümkündü. Sadece basit ifadeye dayanan bir yorumla, millî Türk dili olarak Türkçenin dışında, ırki dil olarak her etnisitenin ve cemaatin kendi lisanını konuşması bir anlamda güvence altına alınmış oluyordu. Yani Türkler Türkçe konuşmaya devam ederken, diğer yandan, Kürtler Kürtçe, Ermeniler Ermenice, Yahudiler İspanyolca (Ladino) ve(ya) Fransızca, Rumlar Rumca ve Levantenler de Fransızca ve(ya) İtalyanca vb. konuşabilirlerdi. Türkçe dışındaki bütün anadiller için bu saptama geçerliydi. Bunların hiçbiri bu anlamda “yabancı dil” sayılamazdı.

13Metnin amaçsal yorumu ise elbette bu olamazdı. Anlatım ve ifade bozukluğu dışında, anlaşıldığı kadarı ile Toprak, kamusal alanda hiç kimsenin Türkçe dışında “yabancı dil” ile konuşmasını istemiyordu. Türkçenin dışındaki bütün diğer lisanlar ise, bu tanıma girmekteydiler: “Ecnebi lisan”... Tasarının gerçek amacı, Türkçe konuşmayanların kamusal alanda, mahrem olmayan yerlerde, gerek arkadaşları ve gerekse aile üyeleri arasında dahi, yukarıda saydığım lisanları kullanmalarının engellenmesiydi. Bu talep dönemin ruhuna tamamen uygundu. Bu katı uygulamanın ancak para ve hapis cezasi öngörülerek gerçekleştirilebileceği düşünülmüştü. Fakat faillerin yakalanması için yeterli ölçüde muhbire de ihtiyaç vardı. Bu da düğünülmüş ve muhbirlere (görevli memurlara) her vak’a için nakdi mükâfat vaat edilmişti. Nakdi cezanın yüksek tutulmuş olması, sadece faillerin gözlerini korkutmak için değil, fakat aynı zamanda görevlilerin heyecanını artırmak için de olmalıydı.

14Tasarının ikinci maddesine göre,

“Birinci madde hükmünce mahkûm olan kimseler; (a) Muallimlik, doktorluk, avukatlık, fabrikacılık [fabrikatörlük], gazetecilik yapamazlar; gazetelerde, mecmualarda neşriyat yapamazlar; ellerinde bulunan meslek diplomaları, mezûniyetnâmeleri, imtiyaznâmeleri geri alınır [ve] battal edilir[di]; (b) Hükûmet, idârei husûsîye ve belediye işlerinde kat’îyen mütaahhit ve bâyi olamazlar”dı.

15Böylece cezaların şiddeti de artırılmış oluyordu. Mahkûm olanların mesleklerinden ihraç edilecekleri ve bir daha mesleklerini icra etmelerine de imkân olmayacağı tasarıda açıkça belirtilmişti. Özellikle meslek sâhibi aydın Sayılabilecek grubun hedef alındığı anlaşılmaktadır. Anlaşılan o ki, ayak işleri yapanlar, mahkûm da olsalar, işlerine devam edebileceklerdi. Çünkü, onların ellerinden alınabilecek hiçbir şey yoktu! Bu ifadeden hedef alınan grubun mesleki dağılımı da öngörülebilir. Meslek sâhibi olanların bir şekilde tasfıyesi de bu vesile ile düşünülmüş olmalıdır. Tasarıda potansiyel suçluların daha çok meslek sahiplerinden oluşacağı öngörülmüştü. Ya da bu vesileyle Türkçe konuşmayan meslek sahiplerinin mesleklerini icra etmelerinin önü alınmak istenmişti. Bir anlamda piyasaya politik bir müdahale söz konusuydu!

16Tasarının üçüncü maddesi ise şunları öngörüyordu:

Birinci madde ahkâmınca mahkûm olup da, ikinci madde hilâfında alenen veya diğer bir tarikle hareket eden kimseler ve bunlara yardım edenler, bir aydan bir seneye kadar hapsolunurlar ve [bunlardan] yüz Lira’dan bin Lira’ya kadar nakdî ceza alınır. Alınacak nakdî cezanın yarısı, cürmü bulan [ve] tâkip eden memurlara verilir.

17Böylece, daha once aynı suçtan dolayı ceza almış olanlar, eğer uygulamada kendilerine kaçacak bir yer bulurlarsa, bu takdirde yeniden yalalanlamada, bunların alacakları ceza eskisinden de ağır olacaktı. Meslekten uzaklaştırma cezası, elbette yurtdışındaki bâzı uygulamalara heves edildiği izlenimini uyandırmaktadır. Bu, bir anlamda Türkleştirme sürecinin bir parçası olarak kabul edilmelidir. Diğer yandan, uygulamayı izleyecek olanlara ise, yeniden “mükâfat” vaat ediliyordu.

18Tasarının dördüncü maddesi de şöyle diyordu:

Yukarı[da]ki maddelerde yazılı dâvâlar, cürmü meşhut dâvâları gibi tetkik ve hüküm ve tenfız olunur ve bu cürümler için verilen cezâlar tecil olunamaz.

19Böylece, mahkemelerin uzaması ve hükümlerin ve cezaların sulandırılması ihtimaline karşı önlem alınmak istenmişti.

20Diğer yandan, tasarının beşinci maddesinde şunlar öngörülmüştü:

Bu cürümleri tâkip ile bütün (a) adliye memurları, (b) zâbıta memurları, (c) mülkiye memurları mükelleftir [ve] muvazzaftır. Tâkipte ihmâlleri görülen memurlar, bir daha lâakal bir sene kullanılmamak şartile açığa çıkarılırlar.

21Potansiyel suçluların izlenmesinde mükâfatın yeterli olamayacağı da düşünülmüş olmalı ki, muhtemel muhbirlere de görevlerini aksatmaları ihtimaline karşı cezalar öngörülmüştü Böylece memurlar gözlerini açık tutabileceklerdi. Gözlerini açık tutmaları, bir yandan alacakları mükâfat ile diğer yandan da kendi başlarının da belaya girebileceği ihtimalinden dolayı güvence altına alınmış gibiydi.

22Tasarının altıncı maddesi ise hayli “hoşgörü” içeriyordu. Buna göre;

Harb sonu[nda] [Birinci Dünyâ Savaşı sonrasında] Türkiye’ye gelmiş olan muhacirler Hakkında bu kânun, tarihi neşrinden [itibâren] üç sene sonra tatbik olunur. Şimdiden sonra gelecek [olan] muhacirler Hakkında da muvasalatları tarihinden üç sene sonra tatbik olunur.

23Bu hüküm, her göçmenin ülkeye tam olarak ne zaman geldiğinin bilinmesi ve kanıtlaması bakımından uygulamada her ne kadar hayli sorun çıkaracakmış gibi görünse de, aslında metnin amaçsal yorumunun ne denli isabetli olduğunu bize göstermektedir. Burada artık herhangi bir etnisitenin, cemaatin ya da azınlık grubunun lisanına karşı özel bir tutumdan değil de tamamına yönelik genel bir politikadan söz edildiği yeteri kadar açıklanmış olmaktadır. Hiçkimse Türkçe dışında anadilini konuşamayacaktı.

24Tasarının yedinci maddesi, yasanın kabulünden altı ay sonra yurürlüğe girmesini öngörüyordu. Bu durumda Türkçe bilmeyenlerin Türkçeyi altı ayda öğrenebilecekleri öngörülmüş olmalıdır. Yasanın uygulanmasından ise, sekizinci maddeye göre, Dahiliye ve Adliye Vekaletleri birlikte sorumlu olacaklardı.

25Tasarının metni, dönemin ruhunu açığa çıkarmak bakımından yeterince anlamlı olmakla birlikte, tasarının gerekçesi de bizi bu konuda hayli aydınlatmaktadır.

26Tasarının gerekçesinde şu görüşlere yer verilmişti:

Bir milletin satvet [ve] kuvvetinin büyüklüğü, büyük mikyasta hâkimiyeti [millîye?] bayrağı altında toplanmış olan efrâdın, anasırın esaslı millî duygularının, millî düşüncelerinin, millî tehassuslerinin, millî tefekkürlerinin birliğindedir.
Bu millî, esaslı, şuurî birliği vücûda getiren en birinci bir âmil de, şüphesiz lisândır.
Bütün efrâdı aynı dille konuşan milletlerde millî şuur, millî duygu, tâbileri muhtelif lisân konuşan milletlerden daha yüksektir. Bütün efrâdi aynı lisân ile konuşan milletler, tâbileri muhtelif lisânla, bilhassa bir kısmı da ırkî ve millî lisânları yerinde [yerine] yabancı ecnebi lisân konuşan milletlerden pek daha kavi, pek daha satvetlidir.Bunun için millî hâkimiyetine kıskanç olan milletlerin lisânda, dilde vahdete dikkat [ve] itinâ etmeleri lâzımdır.
Bilhassa bir devletin, bir memleketin huzûrundan, iktisadiyâtından, şevketinden, hâkimiyetinden müstefıt olan tâbilerinden herhangi bir zümre, devletin millî lisânını bırakarak, diğer ecnebi bir lisânla konuşursa, sokakta, kahvede, ticârethânelerde, gazinolarda, vapurlarda, tramvaylarda, şehirde, sayfiyede hulâsa heryerde, kendi aralarında, herkesle ecnebi lisânla konuşmak sûretile, tabiyetinde bulunduğu memleketin millî rengini bozmayı itiyat ederse, zumre ef râdının behemehâl tecziyesi, bu fenâ itiyattan men’i lâzımdır [ve] vâciptir.

27Gerekçenin bu noktasında bir not düşülmüş ve örnek alınması gereken modeller de şöyle sıralanmıştı:

Millî hâkimiyetlerinin hudûdu içinde yalnız kendi dillerinin [dillerini] konuşturmak husûsunda Sırplarla Bulgarların gösterdikleri dikkat, gayret [ve] kıskançlık, hakikat ibret [ve] imtisâl nûmunesidir. Onlar tâbiiyetinde bulunanların ana dillerini konuşmalarına tahammül edemiyorlar. Bundan men etmek, kendi dillerini konuşturmak için ne icâb ederse [hiç] tereddüt etmeden, hiçkimseyi düşünmeden tatbik ediyorlar. Halbuki biz [son iki sözcüğün metinde altı çizilmiştir] tâbiiyetimizde bulunan anâsırdan, bir cemaatin kendi dili, milli Türk dilini terk ederek, ecnebi bir lisânla konuşmalarına, Türk tâbiiyetinde oldukları hâlde ecnebileşmelerine müsaade ediyoruz. Onlar dil husûsunda ne kadar hassas, kıskanç [ve] milliyetperver iseler, bizler de aksine, o nisbette dil husûsunda duygusuz, lâkayt [ve] vurdumduymaz bir hâldeyiz. İbret...

28Toprak, gerekçelerine şöyle devam ediyordu:

Bu itiyâdin refine, bu fenâ âdetin kaldırılmasına fevkâlâde dikkat etmek, memleketin, milletin [ve] hükûmetin aslî vazifelerindendir.

29Toprak, tasarısının meşruluğunu, elbette Cumhuriyet gazetesinin 9 Nisan 1936 tarihli sayısında da yayınlanan Atatürk’ün bir nutkundan alıyordu:

  • 8 Atatürk’ün 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapanmasından sonra çıktığı yurt gezisinde A (...)

Atatürk’ün, Ulu Önder’in şu yüksek işâretleri, millet için, hükûmet için, ne âli bir dersi ibrettir, ne mükemmel, ne harikûlâde bir millî dil siyâseti düsturudur:
Adana’nın 70.000 nüfûsu olduğu hâlde maalesef büyük bir vatandaş kemiyeti tarafından güzel Türkçemiz konuşulmuyor. İster ihmâl, ister lâkaydi yüzünden olsun, bu hâl, memleketin selâmeti [metnin orijinalinde son dört sözcüğün altı çizilmiştir] noktai nazarından aslâ tecviz edilemeyecek bir harekettir. Bu vatandaşların behemehâl Türkçe konuşmalarını temin lâzımdır. Bu vazifeyi, resmî ve gayri resmî alâkadar teşkilât yapmalıdır.8

30Toprak, gerekçelerini şöyle sürdürüyordu:

Atatürk’ün bu yüksek emir ve irşatlarına göre, ırkî lisânlarını, millî lisânları olan Türkçeyi bırakarak, ecnebi bir dil ile konuşmayı itiyat ile güzel Türk İstanbul’un büyük bir parçasını bir ecnebi müstemlekesi şekline sokan vatandaşların bu sakim itiyattan men’i, tahtı vücûptadır.
İşte Atatürk’ün bu âli ikâz ve emirlerine tevfikan bağlı kânun teklifi lâyihâsı tanzim kılınmıştır.
Kânunun [kânun tasarının] birinci maddesinde; Türk tâbiiyetinde bulunan bir cemaatin ekseriyeti efrâdı tarafından umûmî sûrette millî lisân yerinde [yerine] ecnebi bir lisân kullanılmasının cürüm olduğu ve bu cür[ü]mün mûcip olacağı cezâlar gösterilmiştir. Ancak cezâlar, cür[ü]mün mâhiyeti ile mütenâsip olmayarak çok hafif tâyin edilmiştir. Çünkü, cür[ü]mün mâhiyeti; memleketin millî mâhiyetini [ve] millî rengini değiştirmektedir [ve] tağyirdir. Bu cürmü irtikâp eden vatandaşların bulundukları yerlerden geçen ecnebiler, oraların Türk değil [de] bir [orijinal metinde el yazısı ile eklenmiştir] ecnebi müstemlekesi olduğu hissini duyar. Zirâ, oralarda duyacağı dil, Türkçe değil, bir yabancı dildir.
İkinci madde: Cür[ü]mün mâhiyeti icâbı olarak içtimâî, iktisâdî menfaatlerden mahrûmiyet cihetlerine ehemmiyeti mahsusa verilmiştir. Çünkü, bir memleketin [ve] bir milletin millî dilini kabûl etmeyenler, onu hor [ve] hakir görenler, o memleketin [ve] o milletin içinde içtimâî ve iktisâdî menfaatlerden müstefıt olmak hakkını kendileri ıskât etmiş olurlar.
Üçüncü madde: Cürüm, âdî cürümlerden olmayıp millî cürümlerden bulunduğu cihetle, diğer maddelerin hükümleri tahkim ve takviye kilinmiştir.
Bir de cür[ü]mün mürtekipleri pek çok bulunması itibârile muhakemelerinin seri tetkik ve icrâsı lâzımdır.
Bunun için cürümlerin’cürmü meşhut’dâvâlarından addile o suretle tetkik ve muhakemelerı maslâhata, bu kânundan [kânun tasarısından] istihdâf edilen menfaate uygun olmakla, dördüncü madde [metnin orjinalinde son iki sözcügün altı çizilmiştir] o sûretle tanzim kılınmıştır.
Bağlı kânun lâyihâsının [Türkiye] Βüyük Millet Meclisi’ne tevdi ve havâle buyurulmasını ricâ ederim.

31Toprak, bu noktada, tasarısının meşrûluğu konusunda bir argümana daha işaret edebilmek amacıyla, son cümlesini de bir notu ile tamamlamıştır:

Hahamhâne de böyle bir kânunun neşrini[n] tâlibidir. Bağlı ‘Haber’ gazetesindeki mülâkat dikkat ile okununca, bu talep ve ricâ açıkça görülür.

32Toprak’ın gerekçesi okunduğunda, tasarısının amaca bağlı yorumunun ne denli doğru olduğu ortaya çıkmaktadır. Toprak, özellikle gayrimüslim azınlıkların kendi ana dillerini konuşmalarını engellemek amacındadır. Ne var ki, tasarının özü, Tükçe dışındaki bütün dillerin konuşulmasının yasaklanmasıdır. Nitekim, Atatürk’ün Adana’ya ilişkin tespit ve gözlemi, hiç kuşkusuz bu değerlendirmeyi doğrulamaktadır. Diğer yandan, Toprak’in metninde çok sik geçen “ecnebi” lisanları tanımı, Türkçenin gündelik ve siyasi kullanımında büyük ölçüde Batılı yabancı dilleri içermektedir. Ancak, Toprak’ın önerisinin yalnızca bununla sınırlı kalmadığı da görülmektedir.

İstanbul’da Yeni Sinagoga İhtiyaç Var mı?

33Türk vatandaşı Yahudilerin yeni bir sinagoga ihtiyaçları olup olmadığı meselesi karşısında, bu soruya kimin ve nasıl yanıt vermekte olduğunu, Dahiliye Vekâleti Emniyet İşleri Umum Müdürlüğü’nün, 4 Mart 1939 tarihinde, Başvekalet’e yazdığı bir yazıda buluyoruz:

  • 9 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/110 736 4].

İstanbul/Galata’da Yahudi cemaatine âid Goldşimit mektebi, [1]936 senesinde kapanmış ve boşalan binâya, bulunduğu yerin tâmire muhtaç olduğu beyânile, Galata İkinci Yahudi okulu naklolunmuş ve ikinci okul binâsı da, tâmir edilerek, Sinagon [Sinagog] hâline ifrâğ edilmiş bulunmaktadır.
Maarif Vekâleti’nce ikinci okuldan boşalan binânın sinagon [sinagog] olarak kullanılmasında bir mahzur olup olmadığı bakanlığımızdan sorulmuştur.
Yahudilerin toplu olarak sâkin bulundukları her mahâlde ibâdetlerini temine kâfı sinagon [sinagog] mevcut olduğu hâlde, [onları] bu şekilde ibâdethânelerinin artırılmasını talep etmektediler. Şimdiye kadar da bu gibi hâller, Vekâletimizce [Dâhiliye Vekâleti’nce] reddedilmiş olduğundan, bu gibi hâllerde ne yolda hareket edilmesinin muvafik olacağı hakkındaki yüksek emirlerinin bildirilmesine müsaadelerini arz ve ricâ ederim.9

34Bu yazıdan önemli bilgilere ulaşmak mümkündü: Öncelikle, Yahudi cemaatinin yeni bir sinagoga ihtiyacı olup olmadığı sorusunun yanıtı, Dahiliye Vekâleti Emniyet İşleri Umum Müdürlügü’nden sorulmaktadır. Dini meseleler ile Dâhiliye Vekâleti arasında ilişki kurulmaktadır. Ama gerçekte Yahudiler (ve tabii diğer azınlıklar), Dahiliye Vekâleti Emniyet İşleri Umum Müdürlüğü’nün, çalışma alanı içinde kalmıştır. Ancak, Dahiliye Vekâleti de, şimdiye kadarki (1939 yılına kadar olan) uygulamayı dile getirmektedir. Buna göre, Yahudilerin yeni sinagog talepleri hep reddedilmiştir. Ne var ki ilgili bakanlık bu tarihte Başbakanlık’tan yeni bir talimatı olup olmadığını öğrenmek ihtiyacını hissetmiştir. Dâhiliye Vekâleti, söz konusu yazıyı bilgi için Hâriciye Vekâleti’ne de iletmiştir ki buradan sinagog meselesi ile Hâriciye Vekâleti’nın de yakından ilgili olduğunu öğreniyoruz. Demek ki konu Türkiye’nın dış politikası açısından da önem taşıyordu. Daha doğrusu, Ankara, Türk vatandaşı olan Yahudilerin bir dış politika konusu olduğu gorüşündeydi.

35Başvekalet ise, bu yazı üzerine, 7 Mart 1939 tarihinde, Hariciye Vekâleti’ne yazdığı bir yazıda, bakanlığın görüşünün bildirilmesini istiyordu. Hâriciye Vekâleti de, tarihsiz bir yazıda,

“İstanbul’daki Türk Yahudi Cemaati, dâhilî mevzuatımıza tâbi olup bunların din ve âyinlerine müteallik mesâil, ahkâmı umûmîyemize göre hâlledilecek husûsattan olduğu cihetle, istifsâr buyurulan mesâil Hakkında vekâletimizce dermeyân edilecek bir mütâlaa bulunmadığı”nı bildirecektir.

36Bakanlığın bu açıklaması hayli yerinde idi.

37Bunun üzerine Başvekalet, 14 Mart 1939 tarihinde, Dahiliye Vekaleti’ne yazdığı bir yazıda şu talimatı veriyordu:

İstanbul’da Yahudilerin toplu bulundukları heryerde ibâdetlerine mahsus kâfi sinagon [sinagog] mevcut bulunduğuna göre, yeniden inşaata veyâ mevcut bir binânın ibâdethâneye kalbedilmesine müsaade edilmemesi muvafıktır.

38Oysa, bu yazının müsveddesi şöyle hazırlanmıştı:

İstanbul’daki Türk Yahudi cemaati dâhilî mevzuatımıza tâbi olduğundan, Hâriciye Vekilliği’nın işâsı veçhile, bunların din ve [bir sözcük okunamadı] müteallik meselelerin ahkâmına göre hâlledilmesi muvafıktır.

39Görüldüğü gibi, Başbakanlık, aynı metin üzerinde farklı sonuçlara varan değişik iki eğilim içinde gidip gelmiştir. Birbirinden tamamen farklı sonuçlara varacak olan bu iki zid eğilim arasında, sonunda bir tercih yapılmış gibidir. Yazınin müsveddesinde, konu daha çok Hâriciye Vekâleti’nin görüşü doğrultusunda çözüme kavuşturulmakta iken, müsvedde üzerinde yapılan değişiklikle Dâhiliye Vekâleti’nin uygulamasının onaylanmasına yönelik bir eğilim içine girilmiştir. Ama sonuçta, Yahudi cemaatinin yeni bir sinagoga ihtiyacı olup olmadığı meselesi, doğrudan doğruya Başbakanlık tarafından karara bağlanmaktadır ve üstelik bu, laik bir rejimde olmaktadır!

Türkiye ve Filistin’e Yahudi Göçü (Transit Geçiş Meselesi)

  • 10 Bali, a.g.e., s. 345.

40Rıfat Bali, bir araştırmasında, Haim Barlas’ın 1940 yılının Ağustos ayında İstanbul’a geldiğini ve “9 Ekim 1940 tarihinde Avrupa’dan kaçan Yahudi mültecilerin Tirkiye’den transit geçerek Filistin’e gitmeleri için transit geçiş izni almak üzere Cumhurbaşkanlığı makamına başvurduğu”nu belirtiyor.10

  • 11 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/99 641 7].

41Gerçekten de Filistin Mûsevi Muhaceret Şûbesi Ajansı Müdürü Umûmîsi Ch. [Haim] Barlas, İstanbul/Park Otel’den, 9 Aralık 1940 tarihinde, Başbakanlık’a bir dilekçe vermiştir. Bu dilekçe Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde bulunmaktadır.11 Bali’nın sözünü ettiği dilekçe de bu olmalıdır.

42Dilekçe, Yahudilerin Avrupa’dan Filistin’e transit geçişi konusunda Türkiye’nın gösterdiği yakın işbirliğini, anlayışı ve katkıyı dile getiren, oldukça süslü ifadelerle ve Ankara’yı hayli onore edici iltifatlarla bezenmişti.

43Dilekçede, “bu kere de Filistin’e gitmek için ve Fransız Hükûmetleri’nin muntazam pasaportlar üzerindeki vizesini hâiz olanların Türkiye’de kalmamak ve transit olarak Filistin’e gitmelerini teminen Türkiye Cumhuriyeti topraklarından geçmeleri”nin, Bakanlar Kurulu’nun 3 Ekim 1940 tarih ve 6/4564 sayılı kararı gereğince, Hâriciye Vekâleti’ne bildirildiği sitâyişle belirtiliyor ve buna istinâden, Bükreş Konsolosluğu aracılığıyla alınan izin sonucunda, Romanya’dan 230 Yahudi ailesinin “Türkiye Cumhuriyeti topraklarında kalmamak şartı ile” ülkeden transit olarak geçtikleri haber veriliyordu. Söz konusu Yahudilerin isimleri ise adı geçen ajans tarafından verilmişti.

44Dilekçede, bu işlemin bir kez daha yinelenmesi talep ediliyordu:

Şimdi yeniden makâmı sâmilerini tasdi ederek νâki olan mürâcaatımız, kezâlik muntazam pasaport ve İngiliz [ve] Fransız vizelerini hâiz olan ve esâmileri makâmı devletlerine takdim edilmiş bulunan listelerin mevkii muameleye çıkarılıp, âid oldukları konsolosluklara tâlimat itâ buyurularak, bunların da Filistin’e transit olarak geçmelerine müsaadei celilelerinin erzan buyurulması istirhâmından ibârettir.

45Ajans, bu gibi kimselerin Türkiye’de kalmayacaklarına ilişkin güvence vererek, transit geçiş için talepte bulunuyordu.

46Bali, adı geçen araştırmasında şöyle yazıyor:

  • 12 Bali, a.g.e., s. 345-346.

Hükûmetle yapılan uzun müzâkerelerden sonra,‘Yahudi mültecilerin Türkiye üzerinden geçmelerine dâir’ bir kararnâme, icra Vekilleri Heyeti tarafından, 30 Ocak 1941 tarihinde kabûl edildi. Ancak Resmî Gazetede yayınlanmadı. Bu kararnâme, yabancı uyruklu Yahudilerin Türkiye’ye gelişleri ile ilgili ve gene Resmî Gazetede yayinlanmamiş olan 9 Ağustos 1938 tarihli kararnâmenin yerine geçti. Bu yeni kararnâme ile, yaşadıkları ülkelerde yaşama ve dolaşım hürriyetleri açısından kısıtlamaya tâbi olan yabancı uyruklu Yahudilerin Türkiye’ye girişleri ve Türkiye’de ikamet etmeleri yasaklandı. Girişleri bu şekilde yasaklanmış olan yabancı uyruklu Yahudiler arasından Türkiye’de çalışmaları millî çıkarlar açısından faydalı ve gerekli olduğuna karar verilen kişilerin başvurmaları hâlinde, Türkiye’ye girişlerine istisnâî olarak izin verilmesi kararlaştırıldı. Kararnâmede, aynı zamanda, Türkiye’den transit olarak geçecek olan Yahudilerin transit işlemleri de bir düzene bağlandı. Buna göre, sadece Türkiye’den ayrıldıktan sonra gidecekleri ülkeye âid transit vizelerine ve yolculuk biletlerine sahip olan kişilere transit vizesinin verilmesi kabûl edildi. Hükûmet, Filistin’e gitmek için transit vizesine sahip Yahudi mültecilerin, Türkiye’ye ayak basmamaları şartı ile, Türkiye’den gemi veya karayolu ile geçişlerine izin verdi.12

Türk Vatandaşı Yahudilerin “Memleketimize Gelmeleri” Meselesi

47Dâhiliye Vekâleti’nden, 25 Şubat 1940 tarihinde, “vaziyetleri muntazam Türk vatandaşı Yahudiler” Hakkında, Başvekâlet’e yazılan bir yazıda şöyle deniliyordu:

  • 13 Bkz. Cemil Koçak, Umûmî Müfettişlikler (1927-1952), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
  • 14 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/110 736 7].

Türk vatandaşlarından olup [da], muntazam ve kânûnen mûteber vesâikle seyahat eden Yahudilerin memleketimize gelmelerine rümânaat [engel] olunmaması için U[mûmî] Müfettişlikler13 ile vilâyetlere [Vâliliklere] tâlimat verilmiştir.14

48Başbakanlığa bilgi veren bu yazıdan Hâriciye Vekâleti de haberdar kılınmıştı.

49Bu yazıya niçin lüzum görüldüğü de sorulabilir. Belki de aksine uygulamalar şikâyetlere neden olmuştu ve bu nedenle uygulamaya açıklık getirilmek istenmişti.

Türkiye’de Yaşayan, Ama Türk Vatandaşı Olmayan Yahudilerin Sınır Dışı Edilmeleri

  • 15 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/99 641 7].

50Daha savaş başlamadan aylar once İstanbul/Beyoğlu Halkevi Sekreteri Hüsamettin Bey’in yeni eşi Yahudi asıllı Alman vatandaşı Edit Norden’in Türkiye’den sınır dışı edilmesi, üzerinde durulmayı gerektiren bir gelişmedir.15 Hüsamettin Bey, muhtemelen 17 Şubat 1939 tarihinde, Başbakan Refik Saydam’a çektiği bir telgraf ile durumu bildiriyor ve eşine uygulanmak istenen sınır dışı kararının ertelenmesini talep ediyordu. Hüsamettin Bey, on aylık eşinin sınır dışı edilmesine engel olmak istemişti. Telgrafın 22 Şubat’ta Başvekalet’ten Dâhiliye Vekâleti’ne havâle edildiği anlaşılıyor.

51Dâhiliye Vekâleti ise, 4 Mart 1939 tarihinde, Başvekâlet’e yazdığı bir yazıda, durumu şöyle açıklıyordu:

Almanya’da Nasyonal-Sosyalist rejimin kurulmasından sonra haklarında tatbik edilmeye başlanılan cezrî muameleler dolayısile orada barınamayacaklarını anlayan Yahudilerin bir kısmı[nın] memleketimize gelerek yerleşmek niyetinde bulundukları görülmesi üzerine, Türkiye’de bir Yahudi kesâfetini önlemek üzere, bu vaziyette olan Alman Yahudileri, memleketimizden çıkarılmakta idi.

52Demek ki, Hitler iktıdarının kurulmasından hemen sonra, Alman Yahudilerinin Türkiye’ye geçmeleri ve onların Türkiye’de yerleşmelerinin engellenmesi, resmi politika idi. Nedeni ise, “Türkiye’de Yahudi kesâfetini önlemek” idi.

53Yazının devamında, öyküye geri dönülmektedir:

Bu meyanda [1]935 senesinde İstanbul’a gelen ve [1]937 senesinde Türkiye’de yerleşmeye karar vererek dâimî ikamet tezkeresi almak üzere murâcaat eden ve yapılan tahkikâtta Almanya’da Yahudi aleyhdarlığının inkişâfı üzerine memleketimize geldiği anlaşılan Edit[h] Norden adlı Yahudi kadın da, Tükiye’ye terke dâvet edilmiş ve işlerini tasfiye edebilmesi için kendisine yirmi günlük bir mühlet verilmiştir.
Edit[h] Norden, hakkında ittihâz edilip kendisine tebliğ olunan bu hudut hârici karârından sonra, Türkiye’de kalabilmesini temin için, Türk tebaalı birisile evlenmek çârelerini araştırmış ve bulduğu ilişik telgraf sâhibi Hüsâmettin [Bey] ile nikâhlanarak, bu maksadında muvaffak ölmüştür.
Fakat [1]935 senesinden beri bekâr yaşayan ve daktiloluk yapmak sûretile hayâtını kazanan bu kadının, hudut hârici karârının tebliğinden sonra, alelacele ve birkaç gun zarfında yaptığı bu evlenme işinin samimî bir hisse istinad etmediği şüphesini uyandırması üzerine tahkikât derinleştirilmiş ve evlenme muamelesinin ikmâl edilmiş olmasına rağmen, Edit[h] Norden’in, kocasına izâfe sûretile, kendi[si]ni nüfus siciline kayıt ettirmediği ve elindeki Alman pasaportunu muhafaza ettiği anlaşılmıştır.
Binâenaleyh,
(1) Otomatikman olarak Türk vatandaşlığını iktisâb edebilmesi için icâb eden formaliteyi tâkip ve ikmâl etmemiş, nufûsa kayıt edilmemiş ve Alman pasaportunu muhafaza etmiş bulunması dolayısile,
(2) Vaziyetinin [29 Haziran 1938 tarihli ve] 3529 sayılı kânunun 25. maddesine uygun olması itibârile, hakkındaki hudut hârici karârı tatbik mevkiine konulmuştur ve 21 Şubat [1]939 günü hudut hârici edilmiştir.

“Usturuma [Struma] Vapuru”

  • 16 Cemil Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 649-650.
  • 17 Bugün artik Türkςe zengin bir literatürden söz edebiliriz: Bkz. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye (...)
  • 18 Bkz. Sualtı Araştırmaları Derneği (SAD) Batık Araştırma Grubu (BAG), Struma Projesi: www.saduwrs.or (...)

54Bundan neredeyse çeyrek yüzyıl once Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945) adlı doktora tezimde,16 Strumayı, batırılışının üzerinden yaklaşık kırk yıl geçtikten sonra, tarihyazımının artik ayrılmaz bir öğesi haline getirmiştim. Kitabımda, dönemin basın koleksiyonu arasında kalmış ve neredeyse unutulmuş olan bu gelişmeyi, Ankara’nın Almanya ile ilişkileri çerçevesinde değerlendirmiştim. Aradan geçen yıllar, Strumayı tarihten alıp toplumsal ve siyasal hafızamıza yeniden kazıdı.17 Günümüzde Struma artık batık olarak da bulunmuş ve araştırılmıştır.18

55Bu noktada iki ayrı meseleyi aynı anda ele almaya çalışacağım. Bir yandan, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde çalışırken elime geçen az sayıdaki belgeye dayanarak, konuya katkıda bulunmaya gayret edeceğim. Diğer yandan da, aradan geçen bunca yıldan sonra ve bu konuda oluşan bilgi birikimine rağmen, tarihyazımında Strumanın nasıl devletçi-milliyetçi yaklaşımla ele alınmaya devam edildiğini göstererek, bu yaklaşımı eleştireceğim.

Struma’ya İlişkin Yeni Belgeler ve Bilgiler

  • 19 Danacıoğlu, a.g.m., Toplumsal Tarih, Sayı: 81, (Eylül 2000), s. 5.

56Struma gemisinin kaptanının, 10 Ocak 1942 tarihinde, İstanbul Liman Başkanlığı’na yazılı olarak verdiği bilgiler arasında, “gemide mikrobi-bulaşıcı hastalık olmamakla birlikte, gerçek bir faciaya dönüşebilecek kadar çok hastalık olduğu”nu belirtmesi, durumun abartıldığı anlamına gelmiyordu.19 Aksine, Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti Hıfzısıhha İleri Dairesi Reisliği’nin elimizde bulunan bir yazısı da bu durumu onaylamaktadır. Kaptanın yazısının üzerinden geçen üç haftadan sonra, 4 Şubat 1942 tarihinde, ilgili başkanlık, “Usturuma vapurundaki Yahudi göçmenleri Hakkında” Başbakanlık’a yazdığı bir yazıda şöyle diyordu:

  • 20 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/124 881 6].

Köstence’den Beyrut’a transit olarak 15 Aralık 1941 tarihinde boğazdan geçerken, makinasına ârız olan sakatlık dolayısıyla, İstanbul Limanı’nda tevakkufa mecbur kalan Panama bandıralı Usturuma vapurunda bulunan ve sıhhî nezâret altına alınan 769 Yahudi göçmeninin, makinadaki sakatlığın tâmirinin uzaması yüzünden, iâşe vaziyetleri ile sıhhî durumlarının günden güne bozulduğu ve sârî bir hastalığın zuhûru kuvvetle muhtemel olduğu, İstanbul Sâhil Sihhiye Merkezî Baştabipliği’nin ve Galata Merkezî Tabipliği’nin yazılarından anlaşılmaktadır.
Beslenme ve sıhhat bakımından pek fenâ bir durumda olan bu Mûsevî göçmen kafilesinin gemilerindeki tâmirâtın bir an evvel yapılarak yola çıkarılabilmelerinin temini yolunda icâb edenlere emir verilmesine müsaadelerini ricâ ve aksi takdirde, bugünkü durum yüzünden, aralarında çıkması kuvvetle muhtemel büyük miktarda ölüme mâni olunmak üzere, bunların karaya çıkartılmaları zorunda kalınması mumkün olacağını saygılarımla arz ederim.
Sıhhat ve İçtimâî Muavenet Vekili [Hulûsî] Alataş
20

57Bakanlığın salgın hastalıklardan dolayı görülebilecek toplu ölümler ihtimali ve riski konusunda uyarısı ve gereken önlemler alınmadığı takdirde son bir çare olarak yolcuların karaya çıkartılmasından söz ediliyor olması ilginçtir. Bu öneri, yolcuların karaya çıkarılması ihtimaline hiç yer vermek eğiliminde olmayan “araştırmalar”ı ve “kitaplar”ı hem de resmi düzeyde tekzip etmektedir.

58Şimdi gelelim, bu yazıya tepkilere... Söz konusu yazı, hemen ertesi gun, 5 Şubat 1942 tarihinde, Başbakanlık’ta kayda alındığına ve daha 4 Şubat günü üzerine el yazısı ile “Bu muamele, daha evvel Hariciye’ye de [Hâriciye Vekâleti’ne de] (Dahiliye’den) [Dâhiliye Vekâleti’nden] yazılmış... Neticenin bildirilmesini Hariciye’ye [Hâriciye Vekâleti’ne] yazalım... (4 Şubat 1942)” şeklinde not düşüldüğüne göre, meselenin çözümünün diplomasiden beklendiği açıkça belli olmaktadır.

59Nihayet elimizde bulunan son yazı, bu not üzerine Başbakanlık Müsteşarının yine aynı gün, 5 Şubat 1942 tarihinde, Hariciye Vekâleti’ne yazdığı yazıdır:

Usturuma [Struma] vapuru ile transit olarak İstanbul’a gelen 769 göçmenin sıhhî durumlarının tehlike göstermeye başladığı, Sıhhat ve İçtimâî Muavenet Vekilliği’nden alınan bir tezkerede bildirilmektedir. Bu hususta Dâhiliye Vekilliği’nce de Vekilliğinize [Hâriciye Vekâleti’ne] daha evvel yazılmış olduğundan, neticenin bildirilmesine müsaadelerini ricâ ederim. (el yazısı ile değiştirilmiş olan cümle: “Bu husûsun daha evvel Dâhiliye Vekilliği’nce Vekâletinize [Hâriciye Vekâleti’ne] de yazılmış olduğu anlaşıldığından, bu baptaki [iki sözcük okunamadı] bildirilmesi arz ve ricâ ederim.

  • 21 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/124 881 6].

60Yazının 7 Şubat 1942 tarihinde iletildiği anlaşılmaktadır.21

61Bu sırada İstanbul’a yalnızca Strumanın geldiğini düşünmek de hayli yanıltıcı olacaktır. Aksine, elimizde bulunan bir başka yazışmadan, bu kez de bir “kotra” dan söz edildiğini görüyoruz:

  • 22 Denizcilik dilinde, genel olarak, gemideki sağlık durumunun incelenmesi suretiyle, geminin kiyi ve (...)
  • 23 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/206 407 31].

62İstanbul Mıntıka Liman Reisi Refik Ayantur, 17 Mayıs 1941 tarihinde, Münakalat Vekâleti’ne çektiği bir telgrafta, “maruz kotra”nın aynı gün sabah saatlerinde Boğaz önlerine geldiğini ve “ancak Rumeli fenerine bir mil mesafede motoru bozulduğundan, tedarik edilen gümrük römorkörü ile” akşamüzeri saatlerinde Büyükedere’ye alındığını haber veriyordu. Kotranın içinde kaptanı ile birlikte yirmi yolcu bulunuyordu. “Serbest pratika”22 da almıştı. “Kotradaki kaptan, Romanyalı olup kotrayı İstanbul’a bıraktıktan sonra, memleketine döneceğini soylemişti.” “Burada motoru tâmir edildikten sonra, bir kaptan tedarik edilerek, Akdeniz’e çıkacağı anlaşılmıştı.”23

  • 24 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/124 881 6].
  • 25 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/124 881 6].
  • 26 Bu türden kotraların çok sayıda öyküsü olduğu, Rıfat Bali’nın anlattıklarından da ortaya çıkmaktadı (...)

63Ancak Ayantur, bir gün önceki telgrafında ise, “mevzuu bahis kotranın, ciheti askeriye ve mülkiyece serbest bırakılıp, İstanbul’a müteveccihen hareket ettiği[ni], İğneada Liman Riyaseti’nden alınan” bilgiye dayanarak haber veriyordu.24 Bu bilgi, Münakalat Vekili Cevdet Kerim İncedayı tarafından, 20 Mayıs 1941 tarihinde, Başbakanlık’a da sunulmuştu.25 Anlaşılan sözü edilen kotra ve yolcuları, İstanbul’da kaptan değiştirip yola devam etmiş olmalıdırlar.26

Struma’nın Tarihyazımında Devletçi-Milliyetçi Anlatımı ve Eleştirisi

  • 27 Çetin Yetkin, Batılıların Kirli Yüzü: Struma, Otopsi Yayınları, İstanbul, (basım tarihi bulunmamakt (...)

64Strumanın trajik öyküsü, siyasal planda zaman zaman devletçi-milliyetçi bir tarihyazımına da dönüşmüştür. Burada, artık insani yönlerden değil de, trajedinin sorumlusunun aranıp bulunmasından ve mahkûm edilmesinden başkaca hiçbir şey gözetilmez... Bu anlatımın tipik bir örneği, Çetin Yetkin’in Batılıların Kirli Yüzü: Struma adlı kitabıdır.27

65Yetkin, kitabında, Strumanın trajedisini tamamen İngiliz politikasına yüklerken, Almanya’nın ve Romanya’nın Yahudi karşıtı politikasına hemen hemen hiç yer vermemektedir. Hatta Strumanın batırılmasında Almanya’nın doğrudan bir rolü de bulunmamaktaydı” demektedir (s. 9). Oysa, Almanya’nın ve bağlaşığı Romanya’nın Yahudi karşıtı politikası olmasaydı Struma benzeri olaylara hiçbir zaman rastlanmayacaktı. Sorunun gerçek kökenine bu denli yabancı kalmak şaşırtıcıdır. Yazara göre, Türkiye’nın tutumu, İngiliz politikasının baskısı altında kalmıştır. Bir ölçüde Alman tehdidi de söz konusudur. Ancak Türkiye, her şeye rağmen üzerine düşebilecek her şeyi yapmıştır ve olayın gelişiminden ve sonucundan hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz.

66Şimdi yazarın bâzı tezlerini sorgulayalım:

  • 28 Bu tarz tarihyazımı örnekleri için Geçmişiniz İtinayla Temizlenir (İletişim Yayınları, İstanbul, 20 (...)

67Yazar, Refik Saydam’ın Başbakan olarak 1939 yılında mecliste okuduğu hükümet programında, “Almanya’daki gelişmeler karşısında Yahudilerin özgür ve eşit vatandaşlar olduklarını belirtmek gereğini duydu.” demektedir (s. 60). Gerçekten mi? Tabiî ki Yetkin yanılıyor... Anlaşılan Saydam Hükümetleri’nin (iki tane vardır) hükümet programlarına ya hiç bakmamış ya da olmayan bir şeyi varmış gibi anlatıyor.28 Gerçekte her iki Saydam Hükümeti’nin programında da Yahudilerle ilgili herhangi bir açıklama yoktur! Bu, benim Geçmişiniz İtinayla Temizlenir kitabımda sözünü ettiğim uyduruk tarihçilik dediğim türden bir tarih anlatımı ve aktarımıdır!

  • 29 Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 648.

68Yine yazarın iddiasına göre, Saydam, “Başbakanlığı döneminde Avrupa’dan gelen Yahudi mültecilere her türlü kolaylığı gösterdi” (s. 60). Gerçekten mi? Bu saptamayı biraz daha yakından incelemekte yarar vardır: Resmi denetim altında bulunan Türk basınında dâvetsiz misâfirlerden söz edilirken ve daha 1939 yılının Ağustos ayında İzmir limanına ulaşan ve 600 Çekoslovak Yahudisini taşıyan Parita gemisi, Serseri Yahudiler nihâyet İzmir’den hareket ettiler başlığı ile uğurlanırken, aslında resmi politikanın yansımaları görülmektedir.29

69Çetin Yetkin, nedense başta Rıfat Bali’nin araştırmaları olmak üzere, benzeri eleştirel hiçbir yayından yararlanmamış olmayı tercih etmiştir! Bu tercih, gerçekte yazarın ne denli tek yanlı olduğunu ve amacının nesnel bir değerlendirme değil de, yalnızca devletçi-milliyetçi savunma refleksi içinde bulunduğunu açıkça göstermektedir. Yetkin, bilimsel ve akademik bir çalışma yapmak değil de, Türkiye’nin resmi propaganda tezlerini yinelemek amacındadır. Bu bakımdan metni kritik edilmek zorundadır.

  • 30 Koçak, Türkiye’de Millî Șef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 648.

70Yetkin, Başbakan Saydam’ın, 1939 yılının Ocak ayında, Türkiye, başka ülkelerden göçmen kabûl edemez dediğini de,30 sadece görmezden gelme eğiliminde değildir. Aksine, yukarıda gördüğümüz gibi, Saydam’ın açıklamasının aksine davrandığını da iddia etmektedir. Ancak kitabında bu iddiasını somut olgularla desteklemek konusunda herhangi bir çaba içine girmeye de ihtiyaç hissetmemiştir.

71Yetkin, kitabında, Strumaya her türlü yardımın yapıldığını kanıtlama çabasındadır. Öyle ki, yapılamayan yardımların da meşru gerekçesini sunarken, Türkiye’nin içinde bulunduğu imkânsızlıklara değinmektedir. Mesela, İstanbul’un burnunun dibinde yalnızca yaklaşık 800 kişiye gıda yardımı yapılamamasının nedeni, Türkiye’nin içinde bulunduğu iaşe yetersizliğidir. Acaba? Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945) adlı kitabımda Türkiye’nin yaşadığı iaşe sıkıntılarını da ayrıntılı bir şekilde anlatmış olmama karşın, bu gerekçeyi yine de tuhaf bulduğumu ifade etmeliyim. Birkaç nedenden dolayı... Öncelikle, Tükiye, elbette yaklaşık 800 kişilik bir geminin, üstelik de İstanbul/Sarayburnu’ndaki bir geminin iaşe ihtiyacını rahatça karşılayabilirdi. karşıla(ya)maması, imkânsızlıktan değildi. Fakat yalnızca basit bir politik tercih idi. Nitekim, İstanbul’un Yahudi cemaatinin de gemiye yardımı kısıtlanmıştır. Bizzat Yetkin, gemiye çıkabilen ilk Yahudinin, bunu Strumanın gelişinden ancak on beş gün sonra başarabildiğini yazmaktadır! (s. 127) Benim tezim, Ankara’nın tercih etmesi hâlinde Strumaya destek verebileceği yönündedir.

  • 31 www.sskurtulus.com. Kurtuluş vapurunun öyküsüne ilişkin olarak son derece ayrıntılı ve nitelikli bi (...)

72Nitekim, Türk resmi propagandasının en sevdiği konulardan biri de, Kurtuluş vapurunun öyküsüdür. Hatta belgeseli dahi yapılmıştır31.Strumadaha İstanbul’a varmadan yalnızca birkaç hafta once, 1941 yılının Ekim ayında, Türkiye, bütün imkânsızlıklarına rağmen, Yunanistan’a gıda yardımında bulunmaya başlamıştı bile! Yetkin’in gözünden kaçan bu küçük ayrıntı, Türkiye’nin iaşe sikıntısının Yunanistan’a yardımı engellemediği gerçeğidir. Sadece bu olgu dahi, Strumanın yalnız bırakılmasındaki politik tercihi açığa vurmaktadır.

73Yetkin, trajedinin bütün sorumluluğunu İngiltere’ye yüklerken, Türkiye’nin moral ve ahlaki sorumluluğunu hiç kaale almaksızın, savunmasını tamamen reel-politik üzerinden yapmaktadır. Yanlış ve eksik olan da budur. Fakat yazar, diğer yandan, Türkiye’nın bu acımasız ve gaddar İngiltere Devleti ile müttefik olduğunun da farkında değilmiş gibidir. Τürkiye, mütteffiki İngiltere’nın ve kısa süre once dost olduğu Almanya’nın Yahudi politikasında nesnel olarak bir araya geldikleri bu konjonktürde, kendi politikasını kendisinin belirlemeye hakkı olduğunu açıklayabilirdi. Nitekim, savaş yıllarında pek çok konuda bunu yapabilecektir. Ama Yahudiler söz konusu olduğunda değil!

74Türkiye, sanıldığının aksine, Avrupa’dan kaçan Yahudilere kucak açabilirdi. Nitekim, resmi propagandanın pek sevdiği İspanya’dan kovulan Yahudilere 500 yıl once kucak açıldığı öyküsünün neden tam bu sırada bir kere daha gerçekleş(e)mediğinin herhangi bir açıklamasını henüz göremedim.

75Başbakan Saydam, trajediden hemen sonra TBMM’de yaptığı açıklamada,

“Biz bu hususta elimizden gelen her şeyi yaptık. Maddî, mânevî en ufak mesûliyetimiz yoktur. Türkiye, başkaları tarafından arzu edilmeyen insanlara mecle olamaz. Türkiye, başkaları tarafından arzu edilmeyen inanlar için vatan hizmeti göremez. Bizim tuttuğumuz yol budur. Kendilerini bu sebepten İstanbul’da alıkoyamadık.”

  • 32 Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 650.

76Derken,32 Yetkin’in yazdıklarını da tekzib etmektedir.

  • 33 Emin Kıvırcık, Büyükelçi, Goa Yayınları, İstanbul, 2007. Kitap, aslında resmi propagandayı tam olar (...)
  • 34 Tipik ve en iyi tanınan kitap olarak bkz. Shaw, a.g.e.

77Diğer yandan, Emir Kıvırcık, savaş yıllarında Turkiye’nin Paris Büyükelçisi olan Behiç Erkin için hazırladığı Büyükelçi adlı kitabında,33 Turkiye’nın resmi propagandasında kullanmayı pek sevdiği, Avrupa’daki Nazi zulmü altında toplama kamplarında imha edilmek üzere iken Türk diplomatlar tarafından kurtarılan Yahudilerin öyküsünün hayli abartılmış bir versiyonunu yeniden dile getirirken, aslında savaş yıllarında Avrupa’daki Yahudileri korumaya çalışan Türk diplomatlarının öykülerine yer veren bütün diğer propagandif kitaplar34 gibi, Struma”nın devletçi-milliyetçi tarihyazımını da tahrip etmektedir.

78Öyküler, adeta birbirini tekzip etmektedir. Bir yanda, İstanbul’dan kovulan Struma yolcuları vardır; diğer yanda ise, Fransa’da yaşamakta olan Yahudilerin (üstelik Strumanın yalnızca yaklaşık 800 yolcusuna karşılık, bu kez 20.000 (!) cıvarında Yahudiden söz edilmektedir) Türk diplomat(lar)ı tarafından kurtarılışı... Yahudilere yak(ın)laşmanın pek de cazip olmadığı bir dönemde Strumanın ve benzerlerinin başına gelenler ile aradan uzun bir zaman geçip de, bu zor ve karanlık dönemde Yahudilere sahip çıkmanın prim yaptığı bir sırada ortaya konulan saklı kalmış gerçekler arasındaki gözle görülür zıtlık ilginçtir. Ayrıca, Strumanın trajedisinde Türkiye’ye toz kondurmak istemeyen devletçi-milliyetçi tarihyazımının hem de aynı zamanda, ama bu kez tamamen farklı gerekçelerle ve anlatımlarla Yahudi hamisi Türk diplomasisi resmi çiziyor olması, tutarsızlığın yeni bir örneği olarak karşımızda durmaktadır.

79Turkiye’deki devletçi-milliyetçi tarihyazımı, “geçmişi(mizi) itinayla temizleme”ye devam etmektedir. Ancak, olgusal temelden tamamen yoksun olduğu içindir ki bu temizlik faaliyetinin sonuç verdiği pek de söylenemez.

Notas

1 Bu konuda son yıllarda hayli gelişmiş Türkçe bir literatür de vardır: Bkz. Cemil Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (2 Cild), (3. Basım), İletişim Yayınları, İstanbul, 2007; Cemil Koçak, “İkinci Dünyâ Savaşı’nda Türk-Alman İlişkileri: Nazi Almanyası’nın Türkiye Üzerindeki Siyâsî Etkileri ve Türk Yahudilerinin Güç Durumu,” Şalom, (25 Haziran 1997); Cemil Koçak, “İkinc Dünyâ Savaşı’nda Alman İşgâl Bölgelerinde Yaşayan Turk Yahudilerinin Âkıbeti,” Tarih ve Toplum, Sayı: 108, (Aralık 1992), s. 16-27; Cemil Koçak, “Alman Arşiv Belgeleri: Türkiye, Bergen-Belsen’de Ölümü Bekleyen Türk Yahudisine Sâhip Çıkmadı...‘Şok Geçirdim,’” Aktüel, Sayı: 74, (3-9 Aralık 1992), s. 46-51; Cemil Koçak, “1940’li Yıllarda Devletin Hizmetinde ve Gözetiminde Türk Milliyetçiliği,” I. Ulusal Tarih Kongresi: Tarih ve Milliyetçilik (Bildiriler), Mersin Universitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Mersin, 1999, s. 208-212; Cemil Koçak, “Varlık Vergisi Üzerine Birkaç Belge: Varlık Vergisi’ne Tepkiler,” Toplumsal Tarih, Sayı: 122, (Şubat 2004), s. 22-25; Cemil Koçak, “Ayın Karanlık Yüzü: Tek-Parti Döneminde Gayri Muslim Azınlıklar Hakkında Açılan Türklüğü Tahkir Dâvâlan,” Tarih ve Toplum (Yeni Yaklaşımlar), Sayı: 1, (Bahar 2005), s. 147-208; Cemil Koçak, “İkinci Dünyâ Savaşı’nda Kâzım Karabekir’in CHP Meclis Grubu Konuşmaları,” Toplumsal Tarih, Sayı: 17, (Mayıs 1995), s. 62-64; Cemil Koçak, “Madamlarımızın ve Mösyölerimizin Tarihi Üzerine Kritik Bir Bakış,” Toplumsal Tarih, Sayı: 81, (Eylül 2000), s. 61-62; Rıfat Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), İletişim Yayınları, İstanbul, 1999; Rıfat Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Aliya: Bir Toplu Göçün Öyküsü (1946-1949), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003; Rıfat Bali, Devletin Yahudileri ve “Öteki” Yahudi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004; Rıfat Bali, Musâ’nın Evlâtları Cumhuriyet’in Yurttaşları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001; Rıfat N. Bali, The “Varlık Vergisi”Affair, (A Study On Its Legacy-Selected Documents), ISIS Press, İstanbul, 2005; Rıfat Bali, 1934 Trakya Olayları, Kitabevi, İstanbul, 2008; Rıfat Bali, “Balat’taki Asrî Fırın,” Tarih ve Toplum, Sayı: 182, (Şubat 1999); Rıfat Bali, “Çok Partili Demokrasi Döneminde Varlık Vergisi Tartışmaları,” Tarih ve Toplum, Sayı:: 165, (Eylül 1997); Rıfat Bali, “İkinci Dünyâ Savaşı Yıllarında Türkiye’de Azınlıklar I: Yirmi Kur’a İhtiyatlar Olayı,” Tarih ve Toplum, Sayı: 165, (Eylül 1997); Rıfat Bali, “İkinci Dünyâ Savaşı Yıllarında Türkiye’de Azınlıklar II: ‘Balat Fırınları’Söylentisi,” Tarih ve Toplum, Sayı: 180; (Aralık 1998); Rıfat Bali, “Popüler Milliyetçi Edebiyatta Yahudi İmgesi,” Birikim; Sayı: 81, (Ocak 1996); Rıfat Bali, “Resmî İdeoloji ve Gayri Müslim Yurttaşlar,” Birikim, Sayı: 105-106, (Ocak-Şubat 1998); Ayhan Aktar, Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler ve Ekonomik Dönüşüm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006; Ayhan Aktar, Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000; Edward C. Clark, “Türk Varlık Vergisi’ne Yeniden Bakış,” Yapıt, Sayı: 8, (İnönü Özel Sayısı), (Aralık-Ocak 1984); Vedii İlmen, “20 Kur’a Askerler,” Tarih ve Toplum, Sayı: 180; (Aralık 1998); Salamon Mizrahi, “20 Kura Askerler İçin Cevap...,” Tarih ve Toplum, Sayı: 181, (Ocak 1999); Laurent Mallet, “Karikatür Dergisinde Yahudilerle İlgili Karikatürler (1936-1948),” Toplumsal Tarih, Sayı: 34, (Ekim 1996); Halûk Karabatak, “1934 Trakya Olaylan ve Yahudiler,” Tarih ve Toplum, Sayı: 146, (Şubat 1996); Avner Levi, “1934 Trakya Yahudileri Olayı: Alınmayan Ders,” Tarih ve Toplum, Sayı: 151, (Temmuz 1996); Avner Levi, “Elza Niyego Olayı ve Türk-Yahudi İlişkilerine Yeni Bir Bakış,” Toplumsal Tarih, Sayı: 25, (Ocak 1996); Avner Levi, Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, İletişim Yayınları, İstanbul, 1996; Zafer Toprak, “1934 Trakya Olayları’nda Hükûmetin ve CHF’nın Sorumluluğu,” Toplumsal Tarih, Sayı: 34, (Ekim 1996); Rıdvan Akar, Aşkale Yolcuları (Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları), Belge Yayınları, İstanbul, 1999; Rıdvan Akar, “Bir Bürokratın Kehâneti: Ya da’Bir Resmî Metin’den Plânlı Türkleştirme Dönemi,” Birikim, Sayı: no, (Haziran 1998); Fâik Ökte, Varlık Vergisi Faciâsı, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, 1952; M. Çağatay Okutan, Tek-Parti Döneminde Azınlık Politikaları, Bilgi Universitesi Yayınları, İstanbul, 2004. (Ayrıca söz konusu yayınların zengin kaynakçalarına da bakılmalıdır).

2 Rıfat Bali, “Nazilerin İktidâra Gelmeleri ve Istanbul’da Nazilere karşı Bir Boykot Teşebbüsü,” Musâ’nın Evlâtları, Cumhuriyetin Yurttaşları, s. 141-161. Ayrıca bkz. Cemil Koçak, “Anti-Nazi Direniş Hareketinin İstanbul’daki Faaliyetleri,” Tarih ve Toplum, Sayı: 59, (Kasım 1988), s. 62-63.

3 Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Dâire Başkanlığı Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Başbakanlık Muamelât Genel Müdürlüğü Kataloğu, (BCA BMGMK), [Katalog Numarası: 030 10/110 734 7].

4 Cemil Koçak, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939), TTK Yayınları, Ankara, 1991.

5 Bkz. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), s. 295-301.

6 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/4 21 19].

7 Bali’nin kitabında, bu tarih, gazete haberlerine dayanılarak, Kasım 1937 olarak belirtilmişse de, elimizde bulunan tasarının suretinde 27 Aralık 1937 tarihi yer almaktadır. Bkz. Bali, a.g.e., s. 296.

8 Atatürk’ün 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapanmasından sonra çıktığı yurt gezisinde Adana için gözlemleri, bu açıklama ile örtüşmektedir. Bkz. Cemil Koçak, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006, s. 299-302.

9 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/110 736 4].

10 Bali, a.g.e., s. 345.

11 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/99 641 7].

12 Bali, a.g.e., s. 345-346.

13 Bkz. Cemil Koçak, Umûmî Müfettişlikler (1927-1952), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.

14 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/110 736 7].

15 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/99 641 7].

16 Cemil Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 649-650.

17 Bugün artik Türkςe zengin bir literatürden söz edebiliriz: Bkz. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), s. 346-362 ve 371-374; Rıfat Bali, “Struma Faciâsı İle İlgili Yeni Bilgiler ve Belgeler,” Musâ’nın Evlâtları, Cumhuriyetin Vatandaşları, s. 181-205; Bülent Gokay, “Belgelerle Struma Faciâsı (25.5.1942),” Tarih ve Toplum, Sayı: 116, (Ağustos 1993), s. 42-45; Gad Nassi, “Struma ve Mefkûre’nin Batırılışındaki Esrar Perdesi Aralandı,” Şalom, (18 Mayıs 1994); Çetin Yetkin, “Struma Olayının İçyüzü,” Cumhuriyet, (12-18 Aralık 1993); Turhan Aytul ve Hâlit Çapın, “Struma Faciâsı,” Milliyet, (30 Haziran-6 Temmuz 1985); Esrâ Danacıoğlu, “Unutulmuş Bir Trajedi: Karadeniz’de Batırılan Mefkûre,” Toplumsal Tarih, Sayı: 44 ve 45, (Ağustos ve Eylül 1997), s. 6-14 ve 13-19; Esrâ Danacıoğlu, “Yahudilere Mezar Olan Gemiler: Struma, Salvador, Mefkûre,” Popüler Tarih, (Temmuz 2000), s. 58-65; Esrâ Danacıoğlu, “Struma: Diplomatik Pazarlıklardan Trajik Sona,” Toplumsal Tarih, Sayı: 81, (Eylül 2000), s. 4-11; Cemâl Kozanoğlu, “II. Dünyâ Savaşı’nda Bir Yahudi Gemisinin Silivri’de Karaya Vurup Parçalanışının Acıklı Öyküsü,” Toplumsal Tarih, Sayı: 24, (Aralık 1995), s. 38-39 ve Esrâ Danacıoğlu, “Silivri Faciâsı Uzerine,” Toplumsal Tarih, Sayı: 24, (Aralık 1995), s. 11-15. Ayrıca bkz. Jürgen Rohwer, Die Versenkung der Türkischen Fluchtlingstransporte Struma und Mefkure im Schwarzen Meer: Februar 1942 August 1944, Bernard Graefe Verlag, 1965; Jürgen Rohwer, Jüdische Flüchtlingsschiffe im Schwarzen Meer (1934-1944), Christians Verlag, Hamburg, 1986; Douglas Frantz ve Cathherine Collins, Death on the Black Sea: The Untold Story of the Struma and World War II’s Holocaust at Sea, Harper Collins, 2003; Corry Guttstadt, Die Türkei, Die Juden und der Holocaust, Verlag Assoziation A., Berlin-Hamburg, 2008; Arnold Reismon, Turkey’s Modernization: Refugees from Nazism and Atatürk’s Vision, New Academia Publishing, 2006; Bernard Wasserstein, Britain and the Jews of Europe 1939-1945, Haworth Press, 1999; Paul Silverstone, “Our Only Refuge. Oper the Gates!,” Candestine Immigration to Palestine 1938-1948, 1991; Ephraim Ophir, With No Way Out: Story of ‘Struma’, 1999; Dalia Ofer, Escaping the Holocaust: Illegal Immigration to the Land of Israel 1939-1944, Oxford University Press, New York, 1990; Hâşim Surel, Were Britain and Turkey Responsible for the Struma Tragedy?, 2005; “Judenflucht: Schatten Achteraus,” 20 (1965); Joel Ives, “About David Stoliar and the Struma: An Amazing Adventure in Washington,” www.alpas.net ve “The Scribe,” www.dangoor.com; “The Struma Tragedy in its 50th Anniversary,” www.mersina.com ve www.struma.org; Esrâ Danacıoğlu, “Some Observations on the Struma Disaster,” www.alpas.net; Shimon Rubinstein, “Comments on Several Personal Tragedies that were part of the General Tragedy Called Struma,” www.alpas.net. Görüldüğü gibi, Struma, artık hayli zengin bir literatürün konusu olup, hatta popüler gündemin de ayrılmaz bir parçasıdır.

18 Bkz. Sualtı Araştırmaları Derneği (SAD) Batık Araştırma Grubu (BAG), Struma Projesi: www.saduwrs.org.tr

Bu ampirik araştırmada ortaya konulan bilgilerin, değerlendirmelerin ve tartışmaların nesnelliği ve sorgulayıcılığı, her türlü takdirin üzerinde bir çalışma yapıldığıni da göstermektedir. Bkz. www.sad.org.tr/arastirma-gruplari/bag/18-struma-projesi. Struma’nın belgeseli de (“The Struma”; 2001 ve Death Ship Struma; Yönetmen: Cihan Akerson) mevcuttur.

19 Danacıoğlu, a.g.m., Toplumsal Tarih, Sayı: 81, (Eylül 2000), s. 5.

20 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/124 881 6].

21 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/124 881 6].

22 Denizcilik dilinde, genel olarak, gemideki sağlık durumunun incelenmesi suretiyle, geminin kiyi ve limanlarda kara ile ihtilatında sıhhî bir sakınca olmadığının tespit edilip, belgelenmesi anlamına gelmektedir.

23 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/206 407 31].

24 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/124 881 6].

25 BCA BMGMK, [Katalog Numarası: 030 10/124 881 6].

26 Bu türden kotraların çok sayıda öyküsü olduğu, Rıfat Bali’nın anlattıklarından da ortaya çıkmaktadır: “Böyle bir gemide bulunan yirmi bir Romanyalı Yahudi, Türk karasuları içinde seyrederken, Türk resmi makamları tarafından 1941 yılırnın Ekim ayında yakalandılar ve 1942 yılının Mart ayına kadar hapiste kaldılar.” Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), s. 347. Ayrıca bkz. Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 648-649.

27 Çetin Yetkin, Batılıların Kirli Yüzü: Struma, Otopsi Yayınları, İstanbul, (basım tarihi bulunmamaktadır). Benzer bir örnek için ayrıca şu yazı dizisine de bkz. Hasan Ünal, “Struma Fâciâsı,” Zaman, (7-12 Eylül 2000).

28 Bu tarz tarihyazımı örnekleri için Geçmişiniz İtinayla Temizlenir (İletişim Yayınları, İstanbul, 2010) adlı makaleler derlemesinden oluşan kitabıma bakmanızı öneririm.

29 Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 648.

30 Koçak, Türkiye’de Millî Șef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 648.

31 www.sskurtulus.com. Kurtuluş vapurunun öyküsüne ilişkin olarak son derece ayrıntılı ve nitelikli bir çalışma için ayrıca bkz. Elçin Macar, İşte Geliyor Kurtuluş: Türkiye’nin II. Dünyâ Savaşı’nda Yunanistan’a Yardımları (1940-1942), İzmir Ticâret Odası Kültür Sanat ve Tarih Yayınları, İzmir, 2009.

32 Koçak, Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (Cild: 1), s. 650.

33 Emin Kıvırcık, Büyükelçi, Goa Yayınları, İstanbul, 2007. Kitap, aslında resmi propagandayı tam olarak yansıtmaktan da uzak kalmakta ve yazar, yalnızca Behiç Erkin’i kahramanlaştırmaya çalısmaktadır. Resmi görüşü tam olarak yansıtmaktan uzaktır, çünkü neticede yazar, Erkin’in Ankara’ya rağmen ya da en azından Ankara’nın lakayt tutumuna rağmen girişimlerde bulunduğunu kanıtlama çabasındadır. Her halükârda yazar, Erkin’in girişimleri sonucunda, Fransa’dan Türkiye’ye gelen Fransa’da yaşayan Türk Yahudilerinin 20.000 cıvarında olduğunu yazarken, maalesef bu konuda bir liste verememektedir. Kitabında kullandığı yazışmalarda ise, bu yönde yorumlanabilecek hiçbir işaret bulunmamaktadır. Yazarın verebildığı tek bir isim örneği vardır ki bu da iddiâsını desteklemekten çok uzaktır. Diğer yandan, İstanbul’a varabilen 20.000 Yahudinin ne olduğuna ilişkin elimizde hiçbir bilgi de bulunmamaktadır. O dönemde böylesine büyük sayıda Yahudi göçünün gözlerden uzak kalması elbette düşünülemezdi. Eğer söz konusu Yahudiler Türkiye’de kaldılarsa, nerede olduklarına ilişkin doyurucu bir yanıt bulmak da mümkün değildir. Hatırlanmalıdır ki 1945 yılında yapılan nüfus sayımında, Türkiye’deki Yahudi nüfus 75.000’in biraz daha üzerindeydi. (Bkz. Fuat Dündar, Türkiye Nüfus Sayımlarında Azınlıklar, Doz Yayınları, İstanbul, 1999, s. 61.) Eger Kıvırcık’ın iddiası doğruysa, bu takdirde bu nüfusun yaklaşık olarak üçte birinin Türkiye’ye sadece iki yıl once geldiğini kabul etmek gerekir ki bunu kanıtlayacak hiçbir kaynak bulunmamaktadır. Kıvırcık’ın iddiası, öyle görünüyor ki sadece romantik bir öyküden ibârettir. En önemli sorunu ise, öyküsünün gerçeği yansıtmaktan uzak olmasıdır. Zaten aksi söz konusu olsaydı, kendi kitabından altı yıl once İngilizce olarak yayınlanan Stanford J. Shaw’un kitabında bu iddiaya yer verilirdi. Shaw’un kitabında dahi bu yönde bir iddia bulunmamaktadır. Shaw da, nihâyet iki düzine kadar isim verebilmektedir. Bkz. Stanford J. Shaw, Turkey and the Holocaust, (Turkey’s Role in Rescuing Turkish and European Jewry from Nazi Persecution 1933-1945), MacMillan Press, 1993, s. 46-249 ve liste için bkz. s. 348-350).

Türkiye’nin resmi propagandası, İspanya ve Portekiz ile karşılaştırıldığında da çökmeye mahkûmdur: İkinci Parti kitabımda da vurguladığım gibi, İkinci Dünyâ Savaşı Yıllarında İspanya, 25 ila 35.000 Yahudiye transit geçiş izni vermişti! Portekiz de Yahudilere kucak açmıştı. Bu konuda yapılan bir karşılaştırma Türkiye açısından pek de övünç vesilesi olmayacak sonuçlar vermektedir. Bkz. Cemil Koçak, İkinci Parti, (Türkiye’de İki Partili Siyâsî Sisteminin Kuruluş Yılları 1945-1950), İletişim Yayınları, İstanbul, 2010, s. 889-890 ve 909-910.

34 Tipik ve en iyi tanınan kitap olarak bkz. Shaw, a.g.e.

Autor

Salvo indicación contraria, el texto y otros elementos (ilustraciones, archivos adicionales importados) se puede utilizar bajo licencia OpenEdition Books License.

Esta publicación digital es el resultado de un proceso automático de reconocimiento óptico de caracteres.

Comprar

Volumen papel

amazon.fr
Buscar en OpenEdition Search

Se le redirigirá a OpenEdition Search