1İsmail Dede’nin bazı eserleriyle Zekâî Dede’nin bazı eserleri arasında dikkate değer benzerlikler tespit ettim. Görünüşe göre bunlar, bir eserin melodik çizgisinin, başka bir güfteyle ve başka bir makamin nağmeleriyle birleştirilmesinden ortaya çıkmış eserlerdir. İlkin, İsmail Dede’nin Sultanîyegâh ikinci Beste’si (“Cân ü dilimiz lûtf-i kerem-kâr ile mâmur”) ile Zekâî Dede’nin Ferahnâk Beste’si (“Söyletme beni cânim efendim kederim var”) arasında böyle bir ilişki olduğunu fark ettim. Sonra Zekâî Dede’nin Hicazkar Ağir-semâî’sini (“Gülşende hezâr nağme-i dem-sâz ile mahzûz,”) İsmail Dede’nin Acem-aşiran Ağir-semâî’si (“Ey lebleri gonca, yüzü gül, serv-bülendim”) üzerine bestelediğini anladım. Bunun üzerine Zekâî Dede’nin eserlerine daha çok dikkat etmeye başladım ve “Dil verdiğin ol çeşm-i siyah-meste işttim” mısraıyla başlayan Hüzzam Yürük-semâî’si ile Âmâ Kadri Çelebi’ye atfedilen Nikriz Yürük-semâî (“Men âşik-ı mahzun u perîşânı unutma”) arasındaki çarpıcı benzerliği keşfettim. “Demek ki Zekâî Dede yalnız İsmail Dede’nin eserleri üzerine beste yapmamış” diye düşünmeye başlamıştım ki Zekâî Dede’nin Hüzzam Yürük-semâî’si ile İsmail Dede’nin “Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mâhim” mısraıyla başlayan Saba-buselik Yürük-semâî’si arasındaki benzerliği fark ettim. Belki de Zekâî Dede, kendi eserini Kadri Çelebi’ninki üzerine değil, –her zamanki gibi– İsmail Dede’ninki üzerine bestelemişti. Ne olursa olsun bu üç eserin kurgusu birbirinin eşiydi: Üç eser de terennümle başlıyordu ve güftelerinin ilk hecesi usulün son tek’ine rastlıyordu. Dahasi, terennüm kelimeleri de hemen hemen aynıydı. Daha sonra bu gruba İsmail Dede’nin “Sevdi bu gönül seni yaman eylemedi” mısraıyla başlayan Şehnaz Yürük-semâî’sinin de dahil olduğunu gördüm. Araştırmalarının devam etti ve İsmail Dede’nin “Rencîde sakin olma nigâh eylediğimden” mısraıyla başlayan Nihavend-i kebîr Yürük-semâî’sınde de aynı kurguyu değilse bile, benzer yapıları kullandığını tespit ettim. Bunun üzerine bu olgunun basit bir taklit veya yararlanma olmadığını, muhtemelen bir “bestekârlık meşki”nin günümüze kadar gelebilmiş dışavurumları olduğunu düsünmeye başladım. Muhtemelen İsmail Dede, hocasının tavsiyesi veya yönlendirmesi ile anılan Nikriz Yürük-semâî’nin “ayrıksı” (veya kârlannkini andıran) biçiminden çok etkilenmiş ve aynı tarzda birkaç eser birden yapmış. Zekâî Dede ise, Hüzzam Yürük-semâî’sini, doğrudan Nikriz Yürük-semâî üzerine değil, İsmail Dede’nin Saba-buselik veya şehnaz Yürük-semâî’lerinden biri üzerine bestelemiş olabilir. Bütün Osmanlı musikisi tarihine teşmil edilebilecek bir iddiayı, sadece bu birkaç eser arasındaki benzerliğe dayandıramayacağımı biliyorum. Bunun için, aynı benzerliği, başka bestekârların eserleri arasında da bulmak gerekir. Eserleri birbirininkine benzeyen bestekârların hoca-öğrenci olması gerekmez. Nasıl ki İsmail Dede, hocasına ait olmayan Nikriz Yürük-semâî’yi kalıp olarak kullanmıştır.

2Andığım eserler arasındaki benzerlikler, üstadların tilmizlerine bestekârlık meşk (veya tâlim) ettiğinin su götürmez kanıtları değildir belki. Yine de buradan çıkarılabilecek bazı önemli sonuçlar var:

1. İsmail Dede’nin bütün eserleri değilse bile, en azından yukarıda andığım eserleri, notaya alındıkları 19. yüzyıl sonuna kadar, Zekâî Dede’ye meşk edildikleri şekillerini muhafaza etmişlerdir. Aksi takdirde soz konusu benzerliği tespit edemezdik. (Zekâî Dede’nin orta yaş ve geç dönem eserlerinin çoğu bestelenir bestelenmez; gençliğinde besteledikleri de üzerinden çok zaman geçmeden oğlu Ahmed Irsoy veya öğrencileri tarafından notaya alınmıştır. Buna dayanarak İsmail Dede’nin –hiç olmazsa Zekâî Dede’nin meşkiyle– günümüze gelen eserlerinin fazla değişmediğini ve üslup özelliklerini koruduğunu söyleyebiliriz. Muhtemelen Dârü’l-Elhân’ın yayınladığı klasikler, Zekâî Dede’nin hafızasındaki gibidir. İsmail Dede’nin bunlar arasındaki eserleri incelenerek üslubu hakkında düsünceler serdedilebilir.
2. Zekâî Dede, İsmail Dede’den veya Eyyubî Mehmed Bey’den ögrendiği eserleri, büyük bir sadakatle kendinden sonrakilere aktarmıştır.
3. Bir beste, bir başka bestenin melodik grafiğini taklit etse bile, çok güzel bir eser olabilir. Hatta ikinci eser, orijinalden daha etkileyici ve daha kusursuz olabilir.

Notalar

Nikriz Yürük Semâî Ben Âşık-I Mahzûn U Perîşânı Unutma

Sabâ-Bûselik Nakış Yürük-Semâî Göz Gördü Gönül Sevdi Seni Ey Yüzü Mâhım

Hüzzam Nakış Yürük-Semâî Dil Verdiğîn Ol Çeşm-i Siyah-Meste İşittim

ACEM-AŞİRANI AĞIR-SEMÂÎ
EY LEBLERİ GONCA, YÜZÜ GÜL, SERV-İ BÜLENDİM

Hicazkâr Ağır-Semâî Gülşende Hezâr Nağme-i Demsâz ile Mahzûz

Sultaniyegâh Murabbâ Beste Cân ü Dilimiz Lûtf-U Keremkâr ile Ma’mur

Ferahnâk Murabbâ Beste Söyletme Beni Canım Efendim, Kederim Var