Padişahın maskeli Mekke Alayı, 18. Yüzyılda Roma’daki Fransız Akademisi Öğrencilerinin Türklerden Esinlenen Sanat Etkinlikleri
p. 309-329
Texte intégral
1Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü müdürlüğünü 1994-1999 yılları arasında başarıyla yürütmüş oları dostumuz Stefanos Yerasimos’a bir gönül borcu olarak burada, başka bir kurumun, Roma’daki Fransız Akademisi’nin yatılı öğrencileri tarafından düzenlenen Türk temalı bir sanat etkinliğinden söz etmek istiyorum.
218. yüzyılda, Roma Karnavalı vesilesiyle, bu prestijli okulun öğrencileri, maskeli balolara ve festivallere sık sık gider olmuştu. Bu, “Ölümsüz Şehir” Roma’da Fransız mevcudiyetine bir hareketlilik, canlılık kazandırma yollarından biriydi. Kaldı ki Romalılar, benzeri eğlenceleri pek severlerdi! Her maskeli eğlencenin bir teması olurdu ve Fransız Akademisi’nin Corso’nun girişindeki merkezi olan Mancini Sarayı’nda kalan öğrenciler, bizzat hazırladıkları kıyafetlerle bu festivallere katılırlardı. 1735 festivalinin teması “Çin” iken, üç sene sonraki festival Commedia dell’Arte’den esinlenecekti.
3Roma halkının gözünde bunların en başarılısı ise, hiç kuşkusuz, 1748 yılında düzenlenen “Padişahın Mekke Kervanı” gösterisi oldu. Festivali belgeleyen birçok resim, çizim ve gravür sayesinde olan biten hakkında ayrıntılı bir fikir sahibi olabiliyoruz.1 Ayrıca bu projenin hazırlanış süreci hakkında da pek çok bilgimiz var, zira, 1743’te tarihsel resim büyük ödülünü kazanan ressam Joseph-Marie Vien (1716-1809) yaşamının sonuna doğru kaleme aldığı hatıratında, 1744-1750 yılları arasında Roma’da kaldığı sırada gerçekleşen bu olaydan söz etmektedir. Sanatçı, Mancini Sarayı’nda geçen o yılları, en başta da o çok özel 1748 yılını büyük bir özlemle anımsar. Vien o sırada 32 yaşındaydı.
O zamanlar yatılı öğrenciler arasında uyumlu bir birliktelik olduğunu belirtmeden geçemeyeceğim. Çok çalışıyorduk; ama herkes dünyayı kendi bakış açısından, kendi düşüncesine göre algılamaktaydı. Övgüye ve hürmete değer bir kişi olan akademi müdürünün gözetiminde, her şey güllük gülistanlık bir şekilde sürüp gitmekteydi. Kendisi, bizim akşamları katıldığımız eğlencelerden memnun kalırdı, ayrıca onun verdiği davetlerin ve pazar yemeklerinin kapısı bize de daima açıktı. Ama bu eğlencelerin her zaman yararlı bir amacı vardı. ‘Padişahın Mekke Kervanı’ festivali buna iyi bir örnek oluşturur. Söz konusu Türk temalı sanat gösterisi, karnavaldaki krallar bayramının ertesi günü için tasarlanmıştı. Her yatılı öğrenci, kısmetine düşen bir rolü oynamak üzere piyeste görev almıştı. Kostümlerin çeşitliliği, kıyafetlerin şatafatı, süslemelerin zenginliği ve zevki öylesine muhteşem bir tablo oluşturuyordu ki müdürümüz, Romalıların bizim düzenlediğimiz bu bayrama tanık olamamalarından dolayı çok şey kaçırdıklarını ifade etti. Böyle bir iltifatı işitmek heyecanımızı daha da kamçılamıştı. Biz de Fransa elçisi onuruna kamuya açık bir festival düzenlemeye karar verdik. Bu Fransız elçi yetenekleri ve erdemleriyle, Romalıların olduğu kadar Fransızların saygısını, yabancıların ise hayranlığını kazanmıştı.
Böylece halk üzerinde büyük etkisi olacak bir konu bulmak üzere kolları sıvadık. İmparatorların farklı zaferlerine ilişkin öneriler geldi; ancak ben, tarihi yapılar açısından son derece zengin olan Roma’da, kamusal binalarda bulunan tüm kabartmaların zaten imparatorların zaferlerini anlattığını söyledim. Kaldı ki, Roma ile ilgili bir festival düzenlesek, İtalyanlara yaranmak istediğimiz izlenimi doğabilirdi. Bu da ne sanatçılara, ne de Fransızlara yaraşır bir tutum olurdu. Etrafımdakilere “Şu anda yaşadığımız ülkeye tamamen yabancı bir milletin bayramını düzenlediğimizi düşünün” dedim ve “Padişahın Mekke Kervanı’nı önerdim”. Böylesi bir gösterinin çok büyük yankıları olabilirdi: Kişiliklerin önemi, giysilerin şatafatı, sunulan hediyelerin büyüleyiciliği, Muhammed’in mezarını kaplaması gereken halıların zenginliği, etrafa saçılan kokuların baş döndürücülüğü, ikballerin yolculuk ettiği, altınla ve değerli taşlarla kaplı saray arabaları, Asya’ya has süslemeleri, kendilerine özgü kıyafetleri içindeki haremağaları ve develer yerine kullanacağımız atlar... Tüm bunları bir araya getirerek ve tarihsel gerçekliğe mümkün olduğunca yaklaşarak divan, saray ve Müslüman din adamlarını içeren muhteşem bir tablo yaratabilirdik.
Önerim, tüm yatılı öğrencilerden ve bizim gibi sanatla uğraşan tüm Fransızlardan onay gördü ve hemen festivalin programını hazırladık. Müdürümüz, elçiye sunulmak üzere bir çizim hazırlamamızı istedi. Böylece elçinin de, bizzat tasarlayanlar tarafından sahnelenecek olan gösterinin neye benzeyeceğine dair bir fikri olacaktı.2
4Sanatta Türk temasını işlemek pek de yeni bir fikir sayılmazdı. Joseph-Marie Vien’in bu projeyi geliştirdiği sırada, bu “egzotizm” modası tüm Avrupa’yı kasıp kavuruyordu. Konuları veya ilginç ayrıntıları, Türk âdetlerinden veya Doğu dekorlarından esinlenmiş sanat veya edebiyat eserleri –birazdan ele alınacağı üzere– tüm halkı büyülemekteydi. Nitekim, 1748’de Roma’da düzenlenen “Padişahın Mekke Kervanı” adlı ünlü maskeli alayın da tanıklık ettiği gibi, bu çalışmalar resim ve dekoratif sanatlar üzerinde önemli bir etki yarattı.
Avrupa’daki Türk temalı Yapıtlar
517. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Avrupa saraylarının hepsinde Türklerden esinlenen sanat yapıtları üretmek moda olmuştu.3 1660’ta Jean-Baptiste Lully’nin bestelediği Récid turquesque [Türkkâri Öykü], XIV. Louis’yi büyülemiş; 1662’de ise, meşhur bir gösteri sırasında Condé prensinin idaresi altındaki Türk kıyafetindeki uşaklar, seyisler, usta biniciler ve nakkarezenler kocaman bıyıkları, sarıkları ve üzeri hilal süslemeli zengin kostümleriyle Tuileries Bahçeleri’nde bir geçit töreni yapmışlardı.4 Tiyatroda, Chambord Şatosu’nda kralın beğenisine sunulan Molière’in Kibarlık Budalası’nın (1670) meşhur Mamamuşi sahnesi, Türk temalı sanat yapıtlarını komedi alanına taşırken,5 Racine, Hürrem’in yaşamını anlattığı Bajazet ([Bayezid], 1672) isimli trajediyi yazmış ve Murad, Hürrem, Bayezid ve Adalet arasındaki yasak aşkları ve kardeş katline giden çatışmaları sahnelemiştir.
618. yüzyılla birlikte, Binbir Gece Masalları’nın parlak başarı öyküsü de başlar. Bu Doğu masalları, Antoine Galland tarafından Fransızcaya çevrilmiş ve 1704 yılından itibaren yayınlanmaya başlamıştır. François Pétis de la Croix’nın Mille et un jours’u [Binbir Gün] yakaladığı başarıyla neredeyse buna eş bir üne erişir. XIV. Louis’nin ölümünden bir süre sonra, Türk temalı sanat yapıtlarına ilgi, ilk Osmanlı sefirlerinin Paris’e gelmesiyle birlikte yeniden canlanır. 1721 yılında, Yirmisekiz Mehmed Çelebi kente öyle görkemli bir giriş yapar ki olay tüm halkta heyecan ve merak uyandırır.6 Söz konusu sahne, aralarında Charles Parrocel (L’entrée de Mehmet Effendi, ambassadeur turc, aux Tuileries le 21 mars 1721, [Türk Elçisi Mehmet Efendi’nin Tuileries Bahçelerine girişi, 21 Mart 1721], Versailles Sarayı) ve Pierre-Denis Martin’in (La sortie de Mehmet Effendi, ambassadeur turc, des Tuileries le 21 mars 1721, [Türk Elçisi Mehmet Efendi’nin Tuileries Bahçeleri’nden çıkışı, 21 Mart 1721], Paris, Carnavalet Müzesi) bulunduğu birçok sanatçı tarafından resmedilmiştir. Bu sıra dışı olay, ayrıca, madalyonlarda, Gobelins duvar halılarında betimlenmiş ve sayısız kez yorumlanmıştır. Hatta, çağdaş şarkıcılar ve kronik yazarları tarafından da konu edilmiştir. Saint-Simon, Mathieu Marais, Barbier ve Jean Buvat alayları, merasimleri ve Tuileries Bahçeleri’nde düzenlenen kralın huzuruna kabul törenini betimlemiştir. Kral naibinin yaşlı annesi, Madame Palatine, şöyle yazmaktaydı: “Geçtiğimiz Pazar günü, elçinin kente giriş merasimine katılmayan tek saraylı bendim... Benim dışımdaki herkes oradaydı; demek ki eskisi kadar meraklı değilim artık...”7
71742 yılında, Mehmed Çelebi’nin oğlu ve Paris’e gelen ikinci elçi olan Said Efendi, bu ilgiyi daha da güçlendirdi. Ressam Jacques Aved’in Saïd Pacha, ambassadeur de la Porte ottomane, ([Osmanlı hükümeti elçisi Said Paşa] Versailles Sarayı) isimli tablosu buna tanıklık eder.8 Padişahın elçisi, XV. Louis tarafından Versailles Sarayı’nın Aynalı Galerisi’nde 11 Ocak 1742 tarihinde kabul edildi. Bu tarihi kabul töreninden geriye kalan yegâne şey, Charles-Nicolas Cochin tarafından yapılan ve şu anda Louvre Müzesı’nde bulunan bir tablodur.9
8Türk temalı sanat yapıtlarına duyulan ilgiyi gösteren başka örnekler de vardır. Örneğin, 1735’te XV. Louis’nin Versailles’daki özel dairesinin küçük galerisi için sipariş edilen “Yabancıların Av Merakı” koleksiyonu içinde, François Boucher’nin Turcs qui combattent contre des tigres ([Kaplanlarla Savaşan Türkler], Amiens, Picardie Müzesi) ve Jean-François de Troy’nın Chasse au lion poursuivy par des Turcs, ([Türklerin Aslan Avı], Amiens, Picardie Müzesi) adlı tabloları bulunmaktadır.10
9Tiyatro alanında Voltaire’in Zaire (1732), Antoine Houdar de la Motte’un önce Scanderbeg ([İskender Bey], 1735), ardından da Mahomet II. ([II. Mehmed], 1747) adlı oyunları sahnelenmişti. Türkiye, aynı zamanda, Paris’in “salonları”nda da gayet “moda”ydı; “Türk usulü” giyinmek, hatta, bir ressam tarafından bir tabloda bu kıyafetle ölümsüzleştirilmek iyi kabul görüyordu: Jean-Marc Nattier’in Mademoiselle de Clermont au bain, (Mademoiselle de Clermont Hamamda, Londra, Wallace Koleksiyonu) adlı tablosu ve Watteau’nun on bir Doğulu’nun portresi bunun örnekleridir. Carle Van Loo, Le Grand Turc donnant un concert à sa maîtresse, ([Sevgilisine Konser Veren Padişah], 1737, Wallace Koleksiyonu, Londra) veya Le Pacha faisant peindre sa maîtresse, ([Sevgilisinin Resmini Çizdiren Paşa], 1737, Richmond, Virginia Güzel Sanatlar Müzesi, Adolph D. ve Wilkins C. Williams Vakfı) isimli tablolarının yanı sıra, bir kahvedanın önünde oturan ya da nakış işleyen, müzik aletleri çalan sultanların resimlerini de çizmiştir. Pompadour Markizi, bu üç tabloyu satın alıp, Bellevue’deki şatosuna asmıştır.11 Hatta sanatçının, ikballerden birinin yüzü yerine markizinkini yerleştirdiği söylenir. Ondan geri kalmak istemeyen Madame du Barry de, aynı ressama, benzer tarzda çizilmiş dört portre ısmarlamıştır: Portrelerde Çerkes elbiseleri giymiş hanımlar, pembe pudralı yüzleriyle poz verirler. Uzun elbiseler ve başa sarılan türbanlar (sarıklar) moda olmuştur ve tuhafiye mağazalarına Au chagrin de Turquie [Türkiye Özlemi] gibi adlar verilmektedir. Kocaman koltukların yerini, Türk usulü berjer koltuklar, Osmanli tarzı kanapeler alır, yatak odalarına “Sultanvari” denilen, sık sık tepesi kubbeyle yükseltilmiş baldakenli yataklar konur. Moda olan bronz işlemecileri egzotik tarzda süslemeleri (maymunlar, palmiyeler, Habeşler, yeniçeriler...) olan ocak ızgaraları ve çerçeveli duvar saatleri yaparlar. Bu modanın sadece Fransızlara özgü olmadığını da anımsatmakta yarar vardır. Orta Avrupa’dan başlamak üzere, 1683 yılında Viyana’nın ikinci kez kuşatılmasının ardından, Avrupa’daki tüm bahçelerde Türk çadırları kurulur; köşklerde tütün içme mekânları yaratılır. Londra’da 1744 yılında, Vauxhall Bahçeleri’nde bir Türk çadırı kurulur. 1738 yılında Lunéville Şatosu’nun bahçesinde inşa edilen gibi, kameriyeye benzeyen küçük köşkler yapılır. Hollanda’da, Türk denilince, akla hemen, Delft seramiklerindeki lale figürü gelir. Porselen imalathanelerinde, padişah ve ikbal figürlerine çok sık başvurulur; bazen yanlarındaki hizmetçi veya esirlerine de yer verilir. En meşhur ürünler, Saksonya’daki Meissen, Floransa yakınlarında Doccia’daki Ginori, Bavyera’daki Ansbach, Thuringe’deki Kloster Veilsdorf, Brunswick’deki Fürstenberg ve Danimarka’daki Kopenhag porselenleridir.12 Seramikçiler ve kuyumcular, kahve fıncanları ve uzun ibikli cezveler yaparlar. Rouen’da Levavasseur ve Marsilya’daki Veuve Perrin, fayanslarını türbanlı modellerle süslerler. Halılarda da Doğu figürlerinden esinlenilir. Gobelins fabrikasında, Amédée Van Loo’nun desenlerinden yola çıkılarak “Türk” temalı dört kilim dokunmuştur.
Yüz baski derlemesi...
10Ancak, Joseph-Marie Vien ve Roma’daki Fransız Akademisi öğrencilerinden başlamak üzere tüm sanatçıların en önemli esin kaynağı, Recueil de cent estampes représentant différentes nations du Levant [Doğu’nun farklı milletlerini tasvir eden yüz baskı resim derlemesi] adlı gravür koleksiyonudur.13 Söz konusu eser, ilk kez, 1714 yılında, Jacques Le Haye’in (?-1721) ve Gaspard Duchange’ın (1662-1757) çabalarıyla yayınlanmıştır. Sonra, kalıplar gravürcü ve baskı resim tüccarı Laurent Cars (1699-1771) tarafından satin alınır; Cars, 1715 yılında eserin ikinci basımını gerçekleştirir. Üçüncü bir basım ise, 1764’ten sonra, Pierre-François Basan (1723-1797) tarafından yapılır.
11Söz konusu derleme, dönemin ünlü gravürcülerinin, Valenciennes’li ressam Jean-Baptiste Van Mour (1671-1737)14 tarafından İstanbul’da çizilen desenlerden yola çıkarak ürettikleri olağanüstü gravürlerden oluşmaktadır.15 1737 yılında İstanbul’da hayata gözlerini yuman bu ressam, Osmanlı başkentinde otuz sekiz seneden uzun bir süre yaşamış,Türklerin yaşamının farklı yönlerini resimlerine aktarmış, ardından da elçiler için çalışmaya başlamıştı. Veziriazam ve padişahın huzuruna çıkacakları zaman tören giysilerini giyen elçileri resmetmekten büyük zevk duymaktaydı. Eserleri, 1742-1743 yılları arasında Türk temalı bir dizi tablo üreten Antonio ve Francesco Guardi biraderler16 başta olmak üzere dönemin birçok ressamına esin kaynağı olmuştur.
12Maskeli alayı düzenleyenler, gravürlerin yanı sıra, söz konusu baskı koleksiyonuna ilişkin az çok uzun tanıtım yazılarından, her kişiliğin rolünü oldukça ayrıntılı bir şekilde betimleyen açıklamalardan da yararlandılar. Bu derlemede yer alan levhaların bir bölümü de, zaten, maskeli gösterideki kişilikleri betimlemek için kullanılan başlıkları taşımaktadır: Padişah, İkbal, Akağa denen beyaz haremağası ve siyah Babüssade Ağası, Sipahiler, Müftü, Büyük Cami’nin İmam-ı Azamı, Vezir-i azam, Ağa Yeniçeri (daha sonra Yeniçeri Ağası olacaktır), vb. Aynı senelerde yayınlanmış, “moda” gravürleri konulu bir başka baskı derlemesi ise, bu alanda uzmanlaşmış bir sanatçı ailesi olan, Bonnartlar tarafından gerçekleştirilmişti ve bu derleme de kaynak olarak kullanılmış olmalıdır. Bu derleme de, kuşkusuz, bir nebze de olsa, Recueil de cent estampes’tan esinlenmişti.17 Costumes du temps de Louis XIV [XIV. Louis dönemi kıyafetleri] başlığı altında derlenen söz konusu baskılarda, çok sayıda Doğulu fıgür bulunmaktadır; içlerinden bazıları ise, Vien ve dostlarının 1748 yılında kullandığı isimleri taşımaktadır. Unutmamak gerekir ki, 1723-1743 yılları arasında Amsterdam’da yayınlanan Cérémonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde [Yeryüzünün tüm halklarının dini törenleri ve kıyafetleri] adlı dokuz cilt ve yüz elli levhadan oluşan derlemeyi gerçekleştirirken Bernard Picart da, Recueil de cent estampes’daki Türklerle ilgili sahnelerden büyük ölçüde esinlenmiştir.
13Mancini Sarayı’nda kalan yatılı öğrencilerin yararlanmış oldukları neredeyse kesin olan bu üç derlemenin ötesinde, XIV. ve XV. Louis dönemlerinde Paris’te kralın huzuruna kabul edilen elçilerin hatırasını yaşatmak için yapılan yağlıboya veya gravür büyük kompozisyonları da göz ardı etmemek gerekir. Bu konuda, daha önceki bölümlerde, Charles Parrocel, Charles-Nicolas Cochin, Joseph Aved gibi ressamların isimlerini anmıştık.
Padişahın Kervanı
141748 yılında gerçekleşen bu Türk usulü maskeli gösterıye ilişkin tanıklıklar, genç sanatçıpların başvurdukları modellerden yararlanma biçimlerini açıkça göstermektedir. Ama, önce gösterinin kendisi üzerinde duralım. Şu sahneyi gözünüzün önüne getirmenizi istiyorum:
Alaya “Doğunun tüm milletlerinin ve padişahın çevresındeki önemli kişilerin” farklı kıyafetleri içindeki kırk kişiden fazla bir kabalalık —de la Rochefoucauld Kardinalinin Puisieulx Markisine yazmış olduğu gibi– katılmıştı. Yaklaşık yirmisi at üstündeydi; geri kalanlar ise şekli ve yüksekliğiyle muhteşem bir görünüme sahip bir arabanın üzerinde gitmekteydiler. Pamukludan yapılsa da giysiler öyle güzel boyanmıştı ki, yakından bakıldığında dahi, şaheser bir kumaş ve işleme izlenimi yaratmaktaydı.18
15Figüramardan biri olan, yatılı öğrencilerden Barthélemy-Michel Hazon, günlüğünde şöyle yazmaktadır:
Tüm farklı kumaşlar, –ki aslında bunlar muare, atlas, kadife, vb. şekillerde boyanmış ve altın ya da gümüş yaldız kabartmalarla bezenmiş pamuklu bezden ibaretti– gerçeği öylesine mükemmel bir şekilde taklit etmekteydiler ki Roma’daki herkes, gerçeği öğrenene kadar, bu festivalin elçinin hesabına yapıldığına inanmış, böylesi bir harcamanın altından ancak bir prensin kalkabileceğini düşünmüştü.19
16Gerçeklik izlenimini güçlendirmek için makyajdan da yararlanılmıştı. Kuşkusuz aşırıya kaçan makyajlar (hem kadın hem de ikbal rolleri, erkekler tarafından canlandırılmaktaydı), insanların suratlarını kaplıyor, hatta karartıyordu. Bütün bunların üzerine de devasa sarıklar geliyordu. “Olayın daha doğal bir hal kazanması için,” diye devam ediyordu sözüne Hazon, “kimse maske takmamıştı; bunun yerine, canlandırılan kişiliğin gerektirmesi durumunda sakallar ve sivri dişler kullanılmıştı.”20 Roma sokaklarını arşınlayan bu kalabalık, kuşkusuz, çok renkli bir görüntü sergilemiş olmalıydı! Parlak kumaşların ve Doğulu işlemelerin etrafa saçtığı ışıltılar, kostümlerin ve saç biçimlerinin özgünlüğü, kat kat kumaştan yüksek sarıklar karşısında izleyicilerin gözlerinin büyülenmemiş olması imkânsızdı. Tüm bakışlar, muhteşem bir şekilde süslenmiş at arabasının üzerine odaklanmaktaydı. Arabada, en şatafatlı süslerle bezenmiş giysileri içinde ikbal, padişahın köleleri, gözdeler ve etraflarında da saray muhafızları bulunmaktaydı.
17“Bu festivalden zevk aldığı görülen prensleri ve kardinalleri memnun etmek için” alay her sokağa çıktığında özellikle “onların saraylarının önünden geçmekte; ayrıca bu yönde talepte bulunan birçok manastır da ihmal edilmemekteydi.” Geçit törenleri, oldukça geç saatlerde sona ermekteydi; “akşam olur olmaz, her köle, eline bir meşale almakta, böylece tablo daha muhteşem hale gelmekteydi.”21
18Gerçekten de, elde edilen sonuç, projenin iddiasına ulaştı. Yatılı öğrencilerden oluşan alay, her yerde kalabalıklar –ve birçok kaynaktan edinilen bilgiye göre– Papa XIV. Benedictus tarafından coşkuyla karşılandı. Jean-Marie Vien’in aktardığına göre,
Elçi, bu gösteri konusunda bizzat XIV. Benedictus ile konuşmuş, Papa da herkesin kendisine ballandırarak anlatması üzerine, bu konuda bir fikir sahibi olmak istemiş, böylelikle sarayından kalkıp Colonna Bahçesi’ne geçmişti. Bu geçit töreninin Romalılar üzerinde yarattığı heyecanı betimlemeye sözcükler yetmez: mutluluk çığlıkları, alkışlar, ayaklarımıza atılan rengârenk şekerlemeler... Bir nevi çıldırma hali yaşanmaktaydı. İhtiyar dedelerin torunlarına şöyle dediklerine şahit olunuyordu: “Böyle bir şeyi hayatımızda hiç görmedik. Hiç!” Ve (savaş halinde olduğumuz)22 Alman subayları bile “Yaşasın Fransa!” diye bağırıyorlardı.23
19Roma gazeteleri, gösterinin yakaladığı başarıyı okurlarına aktardılar: Diario ordinario gazetesinin 24 Şubat tarihli 4773. sayısında, gösterinin ihtişamı övülüyordu; yaklaşık bir ay sonra ise, Fransız Akademisi’nin Müdürü Jean-François de Troy (1679-1752), Kraliyet Binaları Müdürü Lenormant de Tournehem’a şu haberi veriyordu: “İtalya’nın farklı kentlerindeki tüm gazeteler gösteri hakkında şaşırtıcı övgülerde bulunuyorlar.”24 Öte yandan, Fransa’nın Roma elçisi olan Rochefoucauld Kardinali, Puisieulx Markisine 21 Şubat 1748 tarihinde yazdığı mektupta şu ifadelere yer vermekteydi:
Bu ülke halkının zevkine hitap edecek nitelikteki bu maskeli geçıt töreninin, sadece halk değil, tüm soylular tarafından nasıl alkışlandığını ve hem bu genç insanlara, hem de onları tavsiyeleriyle yönlendiren Akademi Müdürü Bay de Troy’ya ne kadar büyük bir saygınlık kazandırdığını tahmin dahi edemezsiniz. Bu genç insanların hakkını teslim etmek lazım; gerçekten örnek alınacak bir başarı ve bilgelik sergilediler...25
20Akademinin öğrencileri, festivalin son günü, tüm kenti arşınladıktan sonra, Fransız Akademisi’nde verilen, elçinin de katıldığı bir akşam yemeğine davet edildiler. “Bu konuda önceden uyarıldığımız için,” diye anlatmaktadır Jean-Marie Vien,
görevlilerin, yemekleri masanın iç tarafından sunabilmelerini sağlamak üzere, masayı at nalı biçiminde yerleştirdik. Dört adet borazan ve (gösteri yürüyüşϋnü başlatan) timballer, pencerelere yerleştirilmişti ve oldukça özgün –ancak, ne ruhlara ne de zihinlere hitap edenbir Türk müziği çalıdılar. Sokakları dolduran Romalılar, bu müziğe, “Yaşasın Fransızlar! Yaşasın Fransız Akademisi!” nidalarıyla karşılık veriyorlardı. Yemekten sonra, Mösyö Troy bize bir balo verdi; kentin tüm güzel kadınları, muhteşem kıyafetleriyle baloya katılıdılar. İşte, festivalimiz bu şekilde tamamlanmış oldu. Sayın elçi, yanımızdan ayrılmadan önce, bize teşekkür etti ve Fransa’ya kazandırdığımız bu itibar konusunda Kralı bilgilendireceğini söyledi.26
21O sırada Roma’daki Fransız Akademisi’nin müdürü olan Jean-François de Troy, tüm bu çabaların boşa gitmesini önlemek için Turk giysilerine (vezirler, paşalar, haremağaları, içoğlanlar, ikballer) bürünmüş öğrencilerinin hatıralarını korumaya karar verdi. Nitekim, Kraliyet binaları müdürü Lenormand de Tournehem’e şöyle yazacaktı:
Bu festival için kendi ceplerinden yaptıkları harcamalar yüzünden bütçeleri sarsılmış olmasaydı, [öğrenciler] yürüyüşü ve gösteri sırasında kullanılan her figürü, farklı levhalara çizeceklerdi. Aslında, her biri kendi başına çizimler gerçekleştirmiş, bunları ileride Doğuluların giyimi üzerine gerçekleştirecekleri araştırmalarda kaynak olarak kullanacak şşekilde tasarlamışlardır. Çizimler, canlandırdıkları kişiliklerin özelliklerine tamamen uygun olarak gerçekleştirilmiştir. Ben ise, Mösyö Restout’nun öğrencisi olan Barbault adında oldukça yetenekli bir Fransız’a bunları tuval üzerine resmettiriyorum.27
Fransız Akademisi Öğrencilerinin Çizimleri ve Tabloları
22Maskeli gösteri ikonografyasından söz edilmesine vesile olan Jean Barbault’nun (1718-1762) tabloları, Pierre Rosenberg28 tarafından gerçekleştirilen araştırmalar sayesinde, tarihin tozlu raflarından kurtarıldı ve 1974-1975 yıllarında Beauvais, Angers, Valence ve Dijon müzelerinde düzenlenen gezici bir sergi aracılığıyla tanıtıldı.29 Troy’nın ısmarladığı ve maskeli gösteriyi betimleyen yirmi tablo, 30 Mart 1767 tarihindeki Jullienne müzayedesine kadar bir arada bulunuyordu. Bildiğimiz kadarıyla bunlardan geriye sadece on bir tanesi kalmıştır.30 Barbault’nun çeşitli müzelerde saklanan tabloları, ikbal, haremağası veya vezir kılığına girmiş Fransız Akademisi öğrencilerinin portrelerini sunmaktadır. Genellikle karanlık bir fon üzerinde parlak renklerle yapılmış figürlerin giysileri üzerindeki ışık oyunları ve büyük türbanların yüzlerine düşürdüğü gölgeler dikkat çekicidir. Tüm bu tablolar, aslında bir dizi eskiz çalışması ve ön çizimin sonucudur. Kırmızı eskiz kalemiyle yapılmış bu taslak çalışmalarından bazılarına ulaşılmıştır.
Resim 1

Padişahın Mekke Kervanı. Jacques-François Martin, tuval üzerine yağlıboya, 54 × 135 cm Özel koleksiyon
Fotoğraf: Luiz Gonzalez
23Diplomat ve koleksiyoncu Auguste Boppe tarafından gerçekleştirilen araştırmalar sayesinde, geçit töreninde kullanılan arabayı betimleyen bir resim daha olduğu bilinmektedir. Bu resim, törene bizzat katılmış olan ressam Jacques-François Martin tarafından yapılmıştır (Resim 1).31Tablo, Roma sokaklarını arşınlayan kortej hakkında bir fikir sahibi olmamızı sağlamaktadır. Şayet bu tablo gerçeğe uygun şekilde yapılmışsa, tören ekibinde en az kırk kişi bulunmaktadır. Kortej, birçoğunun yüzünde maske bulunan izleyici kalabalığının içinden ikişerli gruplar halinde geçmektedir. İlk gruplarda, ellerinde hediyeler taşıyan öğrenciler seçilmektedir (biraz sonra sözünü edeceğimiz derlemenin kapağında Vien bu resmi kullanılmıştır).32 Üzeri seccadelerle kaplı devenin gerisinde, kortejin odak noktası olan muhteşem araba seçilmektedir. Fransız elçisinin arabası durmuştur ve Kardinal de la Rochefoucauld arabanın kapısından geçit törenini izlemektedir.
Resim 2

Le prestre de la Loy (İmam), Joseph-Marie Vien, tuval üzerine yağlıboya, 65 × 50 cm. Özel koleksiyon
Fotoğraf: Nicolas Suk
24Ressam Jean-Marie Vien tarafından gerçekleştirilmiş birçok çizim de elimizde bulunmaktadır. Fransız Akademisi’nin en parlak öğrencilerinden olan Vien o sırada, Roma’daki ikâmetinin sonuna yaklaşmıştır (Resim 2).33 Bu festival fikrini ortaya atan ve bizzat parçası olan Vien, sonradan gravüre dönüştürmek üzere kılık değiştirmiş öğrencilerin ve sanatçı dostlarının çizimlerini yapmıştı. Jean-Marie Vien, çalışmasını Troy’ya adadığını belirttiği mektubunda, ona şöyle yazmaktadır: “Maskeli gösteri öyle büyük bir ilgi gördü, öyle çok alkışlandı ki festivale katılan tüm farklı fıgürleri çizip gravürlerini yapmaya karar verdim.”34 Caravanne du Sultan à la Mecque, Mascarade Turque donnée à Rome par Messieurs les Pensionnaires de l’académie de France et leurs amis au Carnaval de l’année 1748 [Padişahın Mekke Kervanı, Fransız Akademisi öğrencilerinin ve dostlarının 1748 yılında Roma’da, Karnaval sırasında gerçekleştirdikleri Türk Maskeli Alayı] adını taşıyan eser, aynı yıl yayınlanmış olup, Vien tarafından büyük bir özenle hazırlanan otuz adet gravür içermektedir:35 Bir levha, “Dört atın çektiği ve üzerinde ikballerin ve haremağalarının bulunduğu araba”yı temsil etmektedir (levha 30), diğer yirmi dokuz levhanın her biri bir kişiye ayrılmıştır. Bu kişilerin unvanları ve görevleri şu şekildedir: 1. Yeniçeri Ağası; 2. Sipahilerin Başı; 3. Sancaktar; 4. Üç Tuğlu Paşa; 5. Veziriazam; 6. Mısır Paşası; 7. Karaman Paşası; 8. Hintlilerin Başı; 9. Papaz; 10. Müftü; 11. Büyük Cami’nin İmamı; 12. Emir Paşa; 13. Padişahın Muhafızı; 14. Muhafız Başı; 15. Çin Elçisi; 16. Siyam Elçisi; 17. Padişah; 18. İran Elçisi; 19. Moğol Elçisi; 20. Haremağası; 21. Siyah İçoğlanı; 22. Beyaz İçoğlanı; 23. Transilvanyalı İkbal; 24. Beyaz İkbal; 25. Beyaz ikbal; 26. Grek İkbal; 27. Siyah İkbal; 28. Siyah İkbal; 29. Valide Sultan.
25Şans eseri, Jean-Marie Vien’in gravür için yaptığı hazırlık çizimlerinden yirmi ikisi bugüne dek, Petit Palais Müzesi’nde saklanmıştır.36 Özenli bir şekilde çizilmiş olan bu taslak çalışmaları, topluca ilk kez, Ressam Fragonard ve 18. yüzyılın Fransız ressamları anısına düzenlenen bir sergide izleyicilere sunulmuştur.37
26Vien’in yirmi iki çiziminden yola çıkan sanat tarihçisi José-Luis de Los Llanos, Vien’in kılık değiştirmiş arkadaşlarının isimlerini teker teker bulmuştur. Fransız Akademisi’nin on iki öğrencisinden onu da bunların arasındadır. İçlerinde ayrıca heykeltıraşlar da bulunmaktadır: Nicolas-François Gillet (1712-1791) – Yeniçeri Ağası kılığına girmiştir (levha 1); Pierre-Hubert Larchevêque (1721-1778) – Padişah kılığına girmiştir (levha 17); Simon Challes (1719-1765) – Çin elçisi kılığına girmiştir (levha 15). Simon Challes’in ağabeyi Michel-Ange Challes (1718-1778) ise veziriazam kılığına girmiştir (levha 5). Kendisi ressam olma yolunda ilerleyen bir öğrenciydi. Tıpkı Rum İkbal kılığına giren (levha 26) Louis-Simon Tiersonnier (1713 veya 1718-1778) gibi... Louis Le Lorrain (1715-1759) ise Valide Sultan rolündedir (levha 29). Dört mimar öğrenci de resimlerde yer almışlardır: Barthélemy-Michel Hazon (1722-1816) müftü rolündedir (levha 10); Nicolas-Henri Jardin (1720-1802) İran elçisi (levha 18); Edmond-Alexandre Petitot (1727-1801) Hintlilerin başı (levha 8); Jean Moreau ise, siyah tenli uzanmış gözde rolünü üstlenmiştir (levha 27).
27Ayrıca, henüz Akademi öğrencisi olmamış veya hiç olmayacak olan, ancak İtalya’ya yolculuk yapıp, kendi olanaklarıyla Roma’da ikamet eden on genç sanatçının ismi de sayılmaktadır. Bunların arasında şu isimler bulunmaktadır: Sancaktar kılığında Jean Barbault (1718-1762, levha 3);38 Transilvanyalı İkbal rolünde Clément-Louis-Marie Belle (1722-1806, levha 23); Emir Paşa olarak Claude-Olivier Galimard (1719-1774); büyük cami imamı rolünde Philibert-Benoît de La Rue (1725-1780, levha 11); siyah içoğlanı olarak Jacques-François Martin (1720-?, levha 21) ve Claude Desbatisse (1745-1761).
28Bazı kişilerin isimleri ise bir türlü bulunamamıştır. Omeğin, papaz kılığında Clément (?) isminde biri (levha 9) veya muhafız başı (levha 14) rolündeki Le Prince –kendisini o dönemde henüz çok genç olan ve Rus usulü eserleriyle tanınan ünlü ressam Jean-Baptiste Leprince (1734-1781) ile karıştırmamak gerekir– gibi... Öte yandan sanatçıpların arasında yabancılar da bulunmaktadır –ancak Akademi sadece Fransızlara açıktır. Örneğin, beyaz içoğlanı kılığına giren İtalyan Agostino Brunias (1730-1796, levha 22) veya beyaz İkbal kılığıdaki İngiliz Wilton (veya Wilson) –kendisi belki de İngiliz peyzaj mimarı Richard Wilson’du (1714-1782, levha 24).
29Kuşkusuz, Jean-Marie Vien, okul arkadaşlarının yüzlerini –özellikle ikballerinkini– gravürlere geçirirken biraz değiştirmiştir.
30Bu makale çerçevesinde, hem Vien’in hem de Jean Barbault (1718-1762) veya Guillaume Voiriot (1713-1799)39 gibi diğer ressamların çizimlerine girmeyeceğiz. Zira, Petit Palais müzesinde muhafaza edilen Dutuit Koleksiyonu’ndaki gravürler Vien’in adını kesin olarak belirtmemize izin verse de, kara kalemle maskeli gösterinin fıgürlerini çizen ve eserleri bugün Boston, Louvre, Metropolitan müzeleri ve özel koleksiyonlar arasında dağılmış olan diğer ressamların tek tek tespit edilmesi oldukça zordur. Vien’in resimlerinin, büyük olasılıkla öğrencilerine vermiş olduğu yapraklardan yola çıkarak oluşturulmuş birçok kopyası bulunmaktadır. Jean-François de Troy’nın şu tespitini anımsamakta da yarar var: “Her biri, yaptıkları çalışmaları, Doğuluların giyimi üzerine gerçekleştirecekleri araştırmalarda kaynak olarak kullanacak şekilde tasarlamıştır.”40 Bunun anlamı, gösteriye katılan herkesin, Akademi öğrencisi olsa da olmasa da arkadaşlarının resimlerini çizdiğidir. Çizerlerin arasında, ressamlar kadar heykeltıraşlar, mimarlar ve birçok benzeri meslek sahibinin bulunması da mümkündür. Ama kesin olan şey şudur: Roma’da gerçekleştirilen Türk esinli bu sanat yapıtları zihinlerde kalıcı bir iz bırakacaktır.
Kalıcı bir “egzotik” Hatıra
31Daha önce gördüğümüz gibi Sultanın Maskeli Mekke Alayı’na faal şekilde katılmış olan ressam Jean Barbault, 1751 yılında, Fransız Akademisi öğrencileriyle birlikte, Roma’yı ziyaret edecek olan Vandières Markisi’nin onuruna41 Dünyanın Dört Bir Yam Gösterisi adlı bir etkinlik daha düzenlemek istedi. Alayın dayandığı temel fikir, 1748 yılındaki gösteriden bazı kıyafetleri ödünç alarak, benzeri bir etkinlik düzenlemekti. Bununla birlikte, geçit töreni düzenlenemedi ve yerine, 21 Şubat 1751’de, Roma’nın tüm soylu tabakasının katıldığı muhteşem bir balo gerçekleştirildi. Öte yandan, Besançon kentindeki Güzel Sanatlar ve Arkeoloji Müzesi’nde, Jean Barbault’nun devasa bir tuvali bulunmaktadır. Tablo, ahşap üzerine yapıştırılmış on bir parçadan oluşmakta ve maskeli gösteriyi yeniden canlandırmaktadır. Resmin konusunu oluşturan sahne, yine Corso’da geçmektedir. Fransız Akademisi’nin ön cephesi, kraliyet arması ve duvar halılarıyla süslenmiş olarak ilk bakışta seçilmekte; biraz ötede ise, S.P.Q.R. [Senatus Populusque Romanus-Roma Halkı ve Senatosu] simgesini taşıyan bir saray görünmektedir.
32Alay, bir tahtırevana uzanmış bir Amazonla açılmakta; ardından Amerika arabası gelmektedir. Bunu, Afrika, Asya ve Avrupa arabaları izlemektedir. En sonda ise, başlarında taç veya defne yapraklarından çelenkler taşıyan insanlarla dolu bir kraliyet arabası gelmektedir. Arabanın üzerindeki tahtta Fransa kralı oturmaktadır.42 Türk esinli sanat yapıtları üretme modası bununla da sınırlı kalmaz: 1778 yılında, yani Roma’daki festivalin üzerinden otuz sene geçtikten sonra, Napoli kralı, aynı konuda bir geçit resmi düzenler ve baş rolü de kendisi üstlenir.43 Bu olay, Doğu modasının Avrupa saraylarındaki sürekliliğini bir kez daha vurgulamaktadır. Bunun üzerinden altı sene geçtikten sonra da (1782), Mozart adında bir deha, Viyana’da, Saraydan Kız Kaçırma operasını sahneleyecektir.
Notes de bas de page
1 Bkz. Jules Guiffrey, La Caravane du Sultan à La Mecque, Paris, Institut de France, 25 Ekim 1901 tarihli ders, s. 9; Thomas Gaethgens, “La mascarade de 1748,” Jean Barbault (1718-1762), Nathalie Volle ve Pierre Rosenberg (der.), Beauvais-Angers-Valence, 1974, s. 25-29; Maria Elisabeth Pape, Die Turquerie in der Bildenden Kunst des 18. Jahrhunderts, Köln, 1987, s. 18-20; Europa und der Orient, Berlin, 1989, s. 771-777; Türkey, Abendland begegnet Morgenland adlı katalog, Internationale Tage Ingelheim, 1992, s. 168-171.
2 Béziers, Güzel Sanatlar Müzesi, Vien fonu, varak 37-43, Thomas Gaehtgens ve Jacques Lugand tarafından hazırlanan kitapta yeniden yayınlanmıştır: Joseph-Marie Vien, 1716-1809, Paris, Arthena, 1988, s. 296-297.
3 Bu konuda daha fazla bilgi için, A. Boppe’un çalışmalarına bakılabilir: “La mode des portraits turcs au xviiie siècle,” Revue de l’art ancien et moderne, XII, no. 66 (1902), s. 211-216; H. Desmet-Grégoire, Le Divan magique: l’Orient turc en France au xviiie siècle, Paris, 1994; B. Dontschewa, Der Türke im Spiegelbild der deutschen Literatur und des Theaters im 18. Jahrhundert, Münih, 1949; J.-L. Doutrelant, “L’Orient tragique au xviiie siècle,” Revue des sciences humaines, 37 (1972), s. 283-300; La Turquerie au xviiie siècle, Pavillon Marsan sergisi (Mayιs - Ekim 1911), Paris, 1911; “La Turquerie au xviiie siècle,” Connaissance des Arts, 12 (Şubat 1953), s. 52-55; G. Magnien, L’Exotisme dans les arts décoratifs en France aux xviie et xviiie siècles, Lyon, 1946; P. Martino, L’Orient dans la littérature française au xviie et au xviiie siècles, Paris, 1906; E. R. Meyer, “Turquerie and Eighteenth-Century Music,” Eighteenth-Century Studies, VII/4 (1974), s. 474-488; A. Ribeiro, “Turquerie, Turkish dress and English fashion in the 18th century,” The Connoisseur, 201 (1979), s. 17-21; C.-D. Rouillard, The Turk in French History, Thought and Literature, 1520-1660, Paris, 1941; A. Ryskiewicz, “Sur quelques tableaux avec ‘Turqueries’ dans les collections polonaises,” Bulletin du musée national de Varsovie, 16 (1975), no. 1, s. 13-27; A. Saint-Clair, The Image of the Turk, New York, 1973; P. Scott, Turqueries, Londra, 2001; J. I. Smith, “An Eighteenth Century Turkish Delight,” The Connoisseur, CLVI (1964), s. 214-219; “Turquerie,” The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 26/5 (1968), s. 225-239; Turqueries et autres chinoiseries. L’exotisme en Lorraine au xviiie siècle, sergi. Lunéville şatosu müzesi (Haziran-Eylül 2009), Lunéville, 2009; J.-L. Vaudoyer, “L’Orientalisme en Europe au xviiie siècle,” Gazette des Beaux Arts, 53 (1911), s. 89-102.
4 Stephane Castelluccio, Les Carrousels en France du xvie au xviiie siècle, Paris, 2002, s. 21-32, 94-105.
5 Albert Vandal, “Molière et le cérémonial turc à la cour de Louis XIV,” Revue d’histoire diplomatique, II (1888), s. 367-385; Topkapi à Versailles. Trésors de la Cour ottomane, Paris, 1999, s. 316-323.
6 Söz konusu sefaret hakkında daha fazla bilgi için bkz. Mehmed Efendi, Le paradis des Infidèles, giriş bölümü ve notlar G. Veinstein tarafından hazırlanmıştır, Paris, 1981; E. D’Aubigny, “Un ambassadeur turc à Paris sous la Régence,” Revue d’histoire diplomatique, 3 (1889), s. 78-91; G. Poumarède, “Les envoyés ottomans à la cour de France: une présence controversée,” Turcs et turqueries (xvie-xviiie siècles), (der.), G. Veinstein, Paris, 2009, s. 63-95.
7 Correspondance de Madame, duchesse d’Orléans, Paris, Jaeglé, 1890, 20 Mart 1721 tarihli mektup.
8 Topkapi à Versailles, s. 328–329, no. 284.
9 Topkapi à Versailles, s. 327–328, no. 283.
10 Xavier Salmon, Versailles: Les chasses exotiques de Louis XV, Paris, RMN, 1995, s. 38-43, 68-73.
11 P. Stein, “Madame de Pompadour and the Harem Imagery at Bellevue”, Gazette des Beaux-Arts, CXXIII (1994), s. 29-44; a.y., “Amédée Van Loo’s Costume turc: the French Sultana”, The Art Bulletin, 78/3 (1996), s. 417-438.
12 K. S. Butler, “Türkenfiguren... in der Sammlung der Ermitage Leningrad,” Keramos, 52 (1971), s. 22-39; E. Kramer, “Veilsdorfer Türken,” Keramos, 53-54 (1971); P. Ducret, “Ein wiedergefundener Türke aus Kloster Veilsdorf,” Keramos, 101 (1983), s. 41-46; M. Newman, “Les sultans de porcelaine du xviiie siècle,” L’Estampille, Temmuz-Ağustos 1987, s. 48-56.
13 Bu yayının başarısı üzerine bkz. Maria-Elisabeth Pape, “Turquerie im XVIII. Jahrhundert und der Recueil Ferriol,” Europa und der Orient, G. Sievernich (ed.), Berlin, 1989, s. 305-323; Emmanuelle Peyraube, Le Harem des Lumières. L’image de la femme dans la peinture orientaliste du xviiie siècle, Paris, 2008, s. 18–26.
14 R. Van Luttervelt, De‘Turkse’ Schilderijen van J.B. Vanmour en zijn school, De verzameling van Cornelis Calkoen, ambassadeur bij de Hoge Porte, 1725-1743, Istanbul, 1958; Les peintures “turques” de Jean-Baptiste Vanmour, 1671-1737, Ankara-Istanbul, 1978; A. Boppe, Les peintres du Bosphore au xviiie siècle, Paris, 1911 (yeniden basım 1989); E. Sint Nicolaas, D. Bull, G. Renda, The Ambassador, the Sultan and the Artist. An audience in Istanbul, Amsterdam, Rijksmuseum Dossiers, 2003; E. Sint Nicolaas, D. Bull, G. Renda, G. Irepoğlu, An eyewitness of the Tulip Era. Jean-Baptiste Vanmour, Istanbul, 2003; O. Nefedova, A Journey to the World ofthe Ottomans: The Art of Jean-Baptiste Vanmour (1671-1737), Milano, 1999; Seth N. Gopin, Jean-Baptiste Vanmour (1671-1737), peintre le la Sublime Porte, Valencia Güzel Sanatlar Müzesi, 2009.
15 En azından dokuz gravürcü bulunmaktadır: Bernard Baron, Charles-Nicolas Cochin, Claude Du Bosc, Jacques de Franssières, Jean-Baptiste Haussard, Pierre de Rochefort, Gérard ve Jean-Baptiste Scotin ve Philippe Simonneau. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Jeff Moronvalle, Représentation de l’altérité et politique des images dans “Recueil de Cent Estampes représentant différentes Nations du Levant,” Charles de Ferriol 1714, sanat tarihi yüksek lisans tezi, Picardie Jules Verne Üniversitesi, Amiens, 2009.
16 F. Watson, “A series of “Turqueries”, Francesco Guardi,” Baltimore Museum of Art News Quaterly, 24/1 (1960), s. 3-13; A. Morassi, Antonio et Francesco Guardi, Venedik, 1973, s. 327-329; a.y., “Four newly discovered Turkish scenes by Antonio Guardi,” Apollo, 99/2 (1974), s. 274-278; M. Beal, “An Ambassador’s Reception at the Sublime Porte. Rediscovered Paintings by Antonio Guardi and his Studio,” Apollo, 1988, s. 173-179; Seth A. Gopin, “La raccolta delle cento stampe dell’ambasciatore de Ferriol,” Guardi: quadri turcheschi, Milano, 1993, s. 141-153; a.y., “The influence of Jean-Baptiste Vanmour,” I Guardi: vedute, capricci, feste, disegni e quadri turcheschi, A. Bettagno (ed.), Venedik, 2002, s. 153-162.
17 Raymond Gaudriault, Répertoire de la gravure de mode française des origines à 1815 Paris, 1988, s. 35-77.
18 A. de Montaiglon ve J. Guiffrey, Correspondance des directeurs de l’Académie de France à Rome avec les Surintendants des Bâtiments, Paris, 1887-1912, X, s. 142.
19 Louis de Launay, Les Brongniart, une grande famille de savants, Paris, 1940, s. 185-186.
20 A.g.e., s. 185-186.
21 A.g.e., s. 185-186.
22 Avusturya Veraset Savaşı’nı sona erdiren Aix-la-Chapelle Barışı, ancak 1748 yılı Nisan ayında imzalanabilmişti.
23 Béziers, Güzel Sanatlar Müzesi, Vien fonu, varak 37-43, Thomas Gaehtgens ve Jacques Lugand tarafından yeniden ele alınmıştır, a.g.e., s. 296-297.
24 Correspondance des directeurs de l’Académie de France à Rome, X, s. 146, 27 Mart 1748 tarihli mektup.
25 Correspondance des directeurs de l’Académie de France à Rome, X, s. 142-143; H. Lapauze, Histoire de l’Académie de France à Rome, Paris, 1924, I, s. 214-245.
26 Béziers, Güzel Sanatlar Müzesi, Vien fonu, varak 37-43, Thomas Gaehtgens ve Jacques Lugand tarafından yeniden ele alınmıştır, a.g.e., s. 296-297.
27 Correspondance des directeurs de l’Académie de France à Rome, X, s. 146-147, 27 Mart 1748 tarihli mektup.
28 Pierre Rosenberg, “Jean Barbault,” Arte Illustrata, V/51(1972), s. 412.
29 Nathalie Volle ve Pierre Rosenberg, Jean Barbault (1718-1762), Beauvais-Angers-Valence, 1974-1975.
30 Pierre Rosenberg, “Quelques nouveautés sur Barbault,” Actes du colloque Piranèse et les Français, Rome, (ed.) dell’Elefante, 1978, s. 499-504. Barbault’nun iki yeni tablosu, l’Eunuque noir ve La Sultane blanch, Londra’ya yakın bir yerde bulunmuş ve Christie’s’deki bir müzayedede, 11 Nisan 1975 tarihinde satılmıştır.
31 Auguste Boppe, “Le peintre Jacques-François Martin et la mascarade turque à Rome en 1748,” Revue d’histoire diplomatique, XVI (1902), s. 401-409 ve aynı yazardan Les peintres du Bosphore au xviiie siècle, Paris, 1911, p. 134-136, torunu Catherine Vigne-Boppe tarafından, bir dizi görsel eşliğinde yeniden basılmıştır, Paris, 1989, s. 146-173.
32 Bu resmin röprodüksiyonu, sadece A.-P. de Mirimonde tarafından yapılmıştır. “La musique orientale dans les œuvres de l’École française du xviiie siècle,” La Revue du Louvre, 1969, no. 4-5, s. 231-246. (Burada s. 243’te kullanılmıştır).
33 Francis Aubert, “Joseph-Marie Vien,” Gazette des Beaux-Arts, XXII/129 (1867), s. 282-294; Thomas Gaehtgens ve Jacques Lugand, Joseph-Marie Vien, 1716-1809, Paris, Arthena, 1988.
34 Correspondance des directeurs de l’Académie de France à Rome, X, s. 146-147.
35 Eserde şu atıf bulunmaktadır: “Messire Iean François de Troy’ya, Seyis, Kralın Danışman-Sekreteri, Saint-Michel Tarikatı Şövalyesi, Roma’daki Fransız Kraliyet Akademisi Müdürü, Paris’teki akademinin eski rektörü ve Roma’da bulunan Saint-Luc Akademisi’nin eski başkanı, vb.”
36 Petit Palais Müzesi, Dutuit Koleksiyonu. Bu yirmi iki resim, 1809 yılında Jean-Marie Vien’in müzayedesinden elde edilmiştir. Bkz. A. Paillet, Catalogue des tableaux, dessins sous-verre et en feuilles... Composant le cabinet et les études defeu Joseph-Marie Vien, Paris, 1809, s. 281, no. 144. 1902 yılında müzeye verilmiş olan bu resimlerin tümü, eskiz kalemiyle gerçekleştirilmiş olup; gri-mavi kâğıt üzerine beyaz kabartmalarla süslenmiştir. Boyutları, yaklaşık olarak, 48 × 32 cm veya 32 × 45 cm’dir. Daha fazla ayrıntı için bkz. François Boucher, “Les dessins de Vien pour la mascarade de 1748 à Rome,” Bulletin de la Société de l’histoire de l’art français, Paris, 1962 [1963], s. 69-76.
37 1, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 29 sayılı levhalara karşılık gelmektedir. Bkz. José-Luis de Los Llanos, Fragonard et le dessin français au xviiie siècle dans les collections du Petit Palais, Petit Palais Müzesi, 16 Ekim 1992-14 Şubat 1993, Paris, 1992, s. 37-75.
38 Eskiz kalemiyle çizilen ve 1962 yılında Boston Müzesi’ne armağan edilen resim. Bkz. French Master Drawing ofthe 17th et 18th centuries. Dessins français du 17e et 18e siècles, Londra, 1972, s. 219, no. 144.
39 François Boucher, “An Episode in the Life of the Académie de France à Rome, an Eighteenth-Century Masquerade ‘à l’Orientale,” The Connoisseur, no. 148 (1961), s. 88-91; Marianne Roland Michel, “Un problème d’attribution pour un dessin du musée des Beaux-Arts, à propos de la mascarade du sultan à La Mecque, 1748,” Bulletin des musées et monuments Lyonnais, c. V, no. 2 (1975), s. 303-321; a.y., “Représentation de l’exotisme dans la peinture en France dans la première moitié du xviiie siècle,” Studies in Voltaire and the Eighteenth Century, 1976.
40 Correspondance des directeurs de l’Académie de France à Rome, X, s. 146.
41 Vandières markisi (geleceğin Marigny Markisi) ve aynı zamanda Pompadour’un erkek kardeşi, Kraliyet Binaları Genel Müdürü olarak tayin edilmiştir.
42 Legs Pierre-Adrien Pâris, Besançon Belediye Kütüphanesi, 1819; Besançon Müzesi’nin deposu, 1843, inv. D. 843. 1. 10.
Bu konuda daha fazla bilgi için, bkz. Peinture et dessin en France de 1750 à 1830 à partir des collections des musées de Belfort, Besançon, Dole, Gray, 1977; Matthieu Pinette, Françoise Cois, De Bellini à Bonnard, chefs-d’œuvre de la peinture du musée des Beaux-arts et d’archéologie de Besançon, Paris, 1992; Matthieu Pinette, Le musée des Beaux-arts et d’archéologie de Besançon, Paris, RMN, 1994, s. 65-67.
43 22 Şubat 1778 tarihinde gerçekleşen bu olay, genç sanatçı Raffaello Morghen (1758-1833) tarafından hazırlanan ve Celebre mascherata fatta nella splendidissima città di Napoli (Napoli, 1778) adlı eserinde yer alan on bir adet suluboya resimle betimlenmiştir.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012