Version classiqueVersion mobile

Bir allame-i cihan

 | 
Edhem Eldem
, 
Aksel Tibet
, 
Ersu Pekin
, 
et al.

1. cilt

18. Yüzyıl sonlarında İstanbul’da Hıristiyan ve Yahudi Esnaf

Suraiya Faroqhi
Traduction de Ayla Ortaç

Texte intégral

  • 1 Onur Yıldırım, “Ottoman guilds as a setting for ethno-religious conflict: the case of the silk-thre (...)

1Müslümanlar ile çeşitli mezheplerden Hıristiyanlar ve Yahudiler arasındaki -bugünkü deyişle- “inançlararası” ilişkiler Osmanlı tarihçilerinin son yirmi yıldır rağbet ettiği konulardandır. Ama Müslüman ve gayrimüslim esnafın işyerlerinde, hatta belki iş dışında birbirleriyle nasıl ilişki kurdukları ayrıntılı olarak pek o kadar incelenmiş değildir. Dolayısıyla Onur Yıldırım’ın yakın tarihli çalışması bu açıdan yeniliktir.1 Oysa biraz sabir gösterildiğinde, Osmanlı arşiv belgelerinden bu güç konuda bir hayli bilgi ayıklanabilir; bu yazıdan umulan da tartışmanın birkaç adım ilerletilmesini sağlamaktır.

Kaynaklar

  • 2 Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazm (...)
  • 3 Robert Mantran, Istanbul dans la seconde moitié du dix-septième siècle, Essai d’histoire institutio (...)

2Ne zaman İstanbul’un erken modern dönem toplumsal tarihi tartışılacak olsa, tarihçiler Evliyâ Çelebi’nin (1611-1683’ten sonra) on ciltlik Seyahatnamesinin birinci cildiyle konuya girerler. Yeni çeviri yazım baskısı kullanışlı bir dizin de içeren bu yapıtın yazarı 1630’larda İstanbul’da bulunan loncaların listesini vermiş, asıl Müslümanlarla ilgilenmekte birlikte, ara sıra Hıristiyan ve Yahudi esnaf hakkında da gözlemlerde bulunmuştur.2 Evliyâ Çelebi’nin bu bilgileri Sultan IV. Murad’ın (hd 1623-40) emriyle düzenlenmiş bir geçit töreninde esnaf alayını oluşturan loncaların sayıldığı bir belgeden aktardığı sanılmaktadır. Özgün belge günümüze ulaşmadığından biz ancak Evliyâ Çelebi’nin yapıtına başvurabiliyoruz; neyse ki bu yapıt epeyce ayrıntılı olarak incelenmiş bulunuyor.3 Evliyâ Çelebi Seyahatnamesinin 18. yüzyılı kapsayan bir dengi olmadığından, İstanbul loncaları üzerine çalışan tarihçi de arka plan bilgi için tekrar tekrar bu muazzam çalışmaya başvurmak durumunda kalıyor.

  • 4 Liste için karş. Ahmet Akgündüz ve diğ. (ed.), Şeriye Sicilleri, 2 cilt. (İstanbul: Türk Dünyası Ar (...)

3Ek kaynak olarak İstanbul’un merkezi (Suriçi) ile Galata-Pera (bugün Beyoğlu), Üsküdar ve Eyüp’ten oluşan kazalarında görevli kadılardan kalma çok sayıda sicil de vardır.4 Bunlar ancak çok sınırlı ölçüde incelenmiştir. Bunda kuşkusuz bu sicillerin iyi korunmamış olmasının da payı vardır. Birçoğu rutubet almış, güçlükle okunur durumdadır; bugünkü araştırmacıların normal olarak kullanmak zorunda olduğu fotoğrafların ve bilgisayara aktarılmış görüntülerin kalitesi de bazen kullanımı kolaylaştırmaktan uzaktır. Ama kadıların yaptkları işlemlerden çıkarsanan bilgilerin bu çalışmadaki rolü yalnızca yardımcı malzeme olmakla kalsa da bu sicillerdeki belgeler devletin resmi işlemlerinde taşıdıkları önem nedeniyle çalışmamızın ilgi alanına girmektedir. Esnaf sorunlarına ilişkin birçok padişah fermanı aslında sadrazam ve yardımcıları tarafından incelendikten sonra yeniden kadılara gönderilen davalarla ilgilidir ya da mahkemesi görülmüş olmakla birlikte taraflardan biri devlete dilekçe vererek kendisi için daha elverişli bir karar alabileceğini düşünmüştür. Kadılar erken modern dönem Osmanlı düzeninde o kadar merkezi bir konumdadır ki onların rolü dikkate alınmadan dilekçe ve dava süreçlerinin anlaşılması kesinlikle mümkün değildir.

  • 5 Ahmet Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Külliyatı: İstanbul Ahkâm Defterleri, 10 cilt. İstanbul: İstanb (...)
  • 6 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (İstanbul: T. C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2. bas. (...)

4Tartışmamız çoğunlukla 18. yüzyıl sonlarında İstanbul’un Müslüman ve gayrimüslim esnafıyla ilgili olarak doğrudan padişah adına çıkarılmiş bir dizi buyruğa dayanmaktadır.5 Neredeyse on beş yıl önce yayınlanan bu belgeler, 18. yüzyıl ortalarında dönemin gittikçe artan yazışma hacmiyle başa çıkmak için tutulmaya başlayan Vilayet Ahkâm Defterleri’nde yer alır.6 İstanbul’un o dönemde resmen “vilayet” konumunda olmamasına karşın başkent ve kazaları da sicillere böyle geçirilmiştir. Kuşkusuz padişah buyrukları esnafın sorunlarını ancak dolaylı olarak yansıtır, oysa bu metinlerin tipik bir özelliği söz konusu buyruğa yol açan dilekçe sahiplerinin adlarını da içermeleridir. Dolayısıyla bunlar 18. yüzyıl sonlarında Osmanlı başkentindeki esnaf topluluğu içinde Hıristiyan, Yahudi ve Müslüman dağılımı konusunda bir fikir verir.

  • 7 İstanbul’la doğrudan ilgili olmamakla birlikte, çok yararlı bir çalışma için bkz. Anna Ballian, “Ch (...)
  • 8 Dionissis Fotopoulos ve Angelos Delivorrias, Greece at the Benaki Museum (Atina: Benaki Müzesi, 199 (...)
  • 9 Esin Atıl, Levni and the Surnâme. The Story of an Eighteenth-Century Ottoman Festival, (İstanbul: K (...)

5İnce nakış işleme ya da altın, gümüş işçiliği gibi lüks eşya üretiminin geçmişiyle ilgili olarak son on yıl içinde yayınlanan çeşitli müze katalogları da çok değerli bilgi kaynaklarıdır. Çünkü Müslüman zanaatkârların çoğu zaman yapıtlarına imza koymamalarına karşılık üstün nitelikli ürünler veren Ortodoks ustalar arasında bu uygulama görece yaygındı. Hatta Ortodoks zanaatkâr loncaları bazen kendi yerel kiliselerine bağışta bulunur ve bağışın anıldığı yazıtlar koyarlardı; bu öğeler de belirli Ortodoks esnaf loncalarının faaliyetine ve zenginliğine işaret eden kanıtlardandır.7 Müzelerde korunan parçalar burada asıl ilgi alanımızı oluşturmamakla birlikte, gayrimüslimlerin uzmanlık alanına giren zanaatlarla ilgili olarak çok az arşiv belgesi bulunduğundan ve gelişen bazı zanaatlar konusundaki bilgiler esas olarak maddi kültüre ait eserlerden edinilebildiğinden, bunlara da kısaca değinmemiz gerekir.8 Bugün artık yayınlanmış bulunan 1720 tarihli ünlü Surnâme’deki minyatürlerde geçit arabalarında zanaatlarıyla ilgili sahnelerde gösterilen esnafın giysileri çok şematik biçimde betimlenmiştir. O nedenle de Müslüman olmayan zanaatkârların ayırt edilmesi neredeyse olanaksızdır; minyatür sanatçıları ve onların hamileri herhalde bu adamların hepsini birden jenerik anlamda çalışan olarak görüyorlardı.9

İstanbul Loncaları ve Bunların Gayrimüslim Üyeleri

  • 10 Daniel Panzac, La peste dans l’Empire ottoman, 1700-1850 (Louvain: Éditions Peeters, 1985).
  • 11 Halil İnalcık, “Istanbul” maddesi, El, 2. bas. cilt. IV, s. 242-43.

6Osmanlı başkentinde 1700’lerde kaç kişi yaşadığını ve gayrimüslimlerin bu nüfus içindeki payını bilmiyoruz; üstelik sık sık görülen veba salgınları da önemli dalgalanmalara yol açmiş olmalıdır.10 Halil İnalcık erken modern dönemde kentin birkaç yüz bin kişilik bir nüfusa sahip olabileceğini belirtirken, yarım milyonu bulan ve aşan tahminleri inandırıcı bulmuyor. Osmanlı resmi kayıtları 1830’da yaklaşık 360.000 kişinin sayıldığını gösteriyor, ama o dönemde kadınlar genellikle sayılmadığından, bu rakam da gezginlerin çoğunun verdiği rakamlardan iyi olmakla birlikte gene de bir tahmin olarak kalıyor.11 19. yüzyıl başlarına ait kayıtların incelendiği yakın tarihli bir çalışmada, 1820’lerde ve 1830’larda İstanbul’un kazalarıyla birlikte 420. 000 kişilik bir nüfusa sahip olması gerektiği sonucuna varılmaktadır. Hıristiyan, Yahudi ve Müslüman nüfusun oranlarına bakıldığında, 15. yüzyıl sonları ile 16. yüzyıla gelindiğinde Müslümanlar artık çoğunluktadır. 19. yüzyıl başlarında ise gayrimüslimlerin ağırlığı önemli ölçüde artmıştır. Bu değişimin nasıl ortaya çıktığı henüz çözülmemiştir. Ama herhangi bir zamandaki toplam nüfus ve göreli dağılım ne olursa olsun, Müslüman olanların da, olmayanların da başkentin sokaklarında ve çarşılarında hep faal ve görünür oldukları kesindir.

717. yüzyıla gelindiğinde İstanbul esnafının çoğu artık lonca örgütlenmesi içindeydi ve zamanla loncalarda örgüt içi kaynaşma arttı. O dönemde Avrupa’nın büyük bölümünde olduğu gibi burada da loncalar erkek örgütleriydi; kadın zanaatkârlar vardı, ama normal olarak lonca örgütlenmesi dışında kaldıklarından çok ender sözleri edilir. Dinsel açıdan ise pek çok lonca karma yapıdaydı. Müslüman esnaf, loncalarının bir tür dinsel renge sahip olduğunu kabul ederlerdi. En azından Evliyâ Çelebi’ye göre birçoğunun, hatta belki çoğunluğunun Eski Ahit peygamberlerinden pirleri vardı; ayrıca Hz. Muhammed’in sahabeleri de hami olarak seçilebilirlerdi. Gayrimüslim lonca üyelerinin kutsal İslam hamilerini nasıl anladığı ya da kabul ettiği maalesef bilinmiyor. Ama Evliyâ Çelebi’nin bu tür kutsal hamileri gayrimüslim loncalara bile yakıştırdığı birkaç örnek vardır.

  • 12 Abdülbaki Gölpınarlı, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları,” İstanbul Üniversi (...)
  • 13 Mantran, Istanbul, s. 365.

8Sık sık açıklandığı gibi, Osmanlı lonca esnafının belirli bir kesimi fütüvvet değerlerine bağlıydı ve dolayısıyla İslam dini çerçevesinde nefsi dizginlemeleri ve nefisten feragat etmeleri gerekiyordu.12 Fütüvvet ilkelerinin egemen olması demek aslında gayrimüslim üyelere yer olmaması demekti. Ama daha 1600’lerin ortalarında fütüvvetin artık esnaf kültüründeki eski önemini yitirmiş olduğu ileri sürülmekte, bu kabulün başlıca dayanaklarından biri olarak da 1600’lerde ve 1700’lerde çok sayıda “karma” loncanın varlığının saptanmış olması gösterilmektedir.13 Gayrimüslim erbabı hiç olmayan ya da çok az olan zanaatlarda fütüvvet ahlakının en iyi biçimde korunduğu rahatlıkla söylenebilir. İstanbul’da ve İstanbul dışında sepicilikle uğraşan esnafın bu ilkelere bağlılıkta özellikle sıkı davrandığı görülür, ama İstanbul’da sepicilik yapan Hıristiyanlardan ya da Yahudilerden söz edildiğine de hemen hiç rastlanmaz.

  • 14 Halil İnalcık, “The appointment procedure of a guild warden (kethudâ),” Festschrift für Andreas Tie (...)
  • 15 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, Bölüm 2, s. 211.
  • 16 Mehmet Genç, “Ottoman industry in the eighteenth century: general framework, characteristics and ma (...)

9Osmanlı başkentinde 1600’lerde ve 1700’lerde loncaların başında genellikle birer kethüda bulunur, kethüdanın lonca üyeleri arasında kabul görmenin yanı sıra yerel kadi tarafından onaylanması ve devlet yönetiminden atama belgesi alması gerekirdi.14 Kethüdaların büyük çoğunluğu Müslümandı; Müslüman üye sayısı çok az olduğunda bile esnaf örgütlerinin başında Müslüman kethüda bulunur, hatta kethüda dışında bütün üyeleri Hıristiyan olan loncaları da denetim altında tutarlardı. Bununla birlikte kayıtlarda arada bir Hıristiyan kethüda adına da rastlanır; örneğin çapa, çivi ve benzeri eşya yapımcılarının davacı olarak geçtiği bir anlaşmazlıkta Andon adlı bir kethüda esnaf arkadaşlarına sözcülük etmişti.15 Ayrıca, kethüdanın altında yiğıtbaşı denen yardımcılar vardı ve gayrimüslim üyeleri olan loncalarda yiğitbaşıların biri, çoğu kez gayrimüslimler arasından seçilirdi. Yiğitbaşılığın resmi onay gerektirmediği anlaşılmaktadır; en azından yiğitbaşılarla ilgili olarak kethüdalarınkine benzer atama belgeleri bugüne kadar ortaya çıkmamıştır. Henüz kesin olarak bilinmemekle birlikte, yiğitbaşının sıradan esnafa kethüdadan daha yakın olduğu varsayılabilir. Kethüdaların bir bölümü asker kökenli, loncabaşılığa atanma karşılığında maaşından vazgeçmiş kişilerdi; bazıları da lonca işleriyle pek fazla ilgilenmeyebilirdi.16

10Lonca kethüdasının Müslüman esnaftan olması kuşkusuz Osmanlı seçkinlerinin, ama aynı zamanda genel olarak başkent nüfusunun da Osmanlı İmparatorluğu’nu Müslüman bir ülke olarak görmesindendi. Grup halinde mahkemeye başvuran ya da padişaha dilekçe veren esnafın adlarının sayıldığı birçok liste Müslümanlara verilen önceliği ortaya koyuyordu. Böyle tipik bir listenin başında lonca yöneticileri yer alır, ardından genellikle herhangi bir sıralama ölçütüne ya da bugün bizim saptayabildiğimiz bir sıraya bağlı olmaksızın Müslüman üyelerin adları gelirdi. Bunların da rütbeli (çoğunlukla asker kökenli) olanları bazen rütbesiz olanlardan önce yazılırdı. Gayrimüslimler ise sıranın sonunda yer alır, her zaman olmamakla birlikte bazen ayrı cemaatlerin üyeleri için ayrı listeler düzenlenirdi.

  • 17 Matthew Elliot, “Dress codes in the Ottoman Empire: the case of the Franks,” Ottoman Costumes, From (...)

11O dönemde soyadı ancak ünlü kişiler için kullanılır, kayıtlarda genellikle insanların adı ve baba adı belirtilirdi. Ama gerek Müslüman, gerek gayrimüslim esnaf mahkemeye çıktığında, zabıt kâtipleri çoğu kez bu formaliteyi ihmal eder, kendi halindeki bu insanların yalnızca adlarını yazarlardı. Buna karşılık, daha kesin kimlik bilgilerinin gerektiği durumlarda, örneğin kadılık memurları ölmüş bir kişinin mallarının dökümünü çıkarırken, hangi dinden olurlarsa olsunlar sıradan insanların da hem ilk adları, hem baba adları yazılırdı. Gene de görevliler Müslümanlar ile gayrimüslimlerden söz ederken bazı küçük ayrımlar yapmaya dikkat ederlerdi. Örneğin, aynı adın farklı dinlerden kişilerce kullanıldığı durumlarda, kişi Hıristiyan ya da Yahudi ise adını değişik bir imlayla yazarlardı. Kudüs’e hacca gidenlere de Mekke’ye giden Müslümanlar gibi hacı denir, ama Hıristiyanlar için çoğu kez hacı yerine “acı” yazılırdı. Acı sözcüğünün Türkçedeki anlamı düşünüldüğünde bu yazımla bir küçümseme amaçlanmış olabilirse de kâtiplerin bu yazımla yapılan göndermenin ne kadar farkında olduklarını bilmiyoruz. Sonuçta Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Hıristiyan gezginler, gayrimüslimleri aşağılayarak eğlenen başlıca kesimlerin öfke ve düş kırıklıklarını başka türlü dışavurma olanağını pek bulamayan yoksullar ve onların içinde de kadınlar ile çocuklar olduğunu sık sık belirtmişlerdir. Daha “üst sınıf’Müslümanlar ise genelde bu tür davranışlardan kaçınırlardı.17

  • 18 Stéphane Yerasimos, “La communauté juive d’Istanbul à la fin du xvie siècle,” Turcica XXVII (1995), (...)

12İncelememiz açısından çok önemli bir kaynak olan dilekçeci/davacı esnaf listelerinde Müslüman adlarına genellikle Hıristiyan ya da Yahudi adlarından fazla rastlanmaktadır. Yahudiler açısından bakıldığında bunun nedeni Yahudilerin gerçekten de İstanbul nüfusunun küçük bir bölümünü oluşturmasıyla ilgili olmalıdır.18 Ama 18. yüzyılda İstanbul’da kayıtlara geçmiş çok sayıda Hıristiyan olduğu düşünülürse, ya kâtipler Hıristiyan lonca esnafını yazmakta aynı ölçüde özenli davranmamış ya da Rum ve Ermeni ustaların birçoğu bu tür toplantılara katılmamış olmalıdır. Hıristiyanlar belki de Müslüman meslektaşlarının zaten yetkililerle daha iyi anlaşabileceklerini varsaymışlardır. Ama şimdilik bu sorunu çözme olanağımız yoktur.

Esnaf Grupları arasındaki Anlaşmazlıklar ve Din farklılıklarının Etkisi

  • 19 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, Bölüm 2, s. 11-12. Gerçekte çok daha fazla olmalıdır.
  • 20 Minna Rozen’den sözlü olarak edinilen bilgi (Hayfa Üniversitesi).

1318. yüzyıl sonlarında İstanbul’da etkinlik gösterdiği Vilayet Ahkâm Defterleri kayıtlarından bilinen 167’den fazla loncanın19 kaçının dinsel açıdan “karma,” kaçının ise tümüyle Müslüman, tümüyle Hıristiyan ya da tümüyle Yahudi olduğunu henüz hiç kimse araştırmamıştır. İstanbul genelinde üyeleri herhangi bir nedenle dilekçe vermemiş ya da davacı olmamış, dolayısıyla üye adları kayıtlara geçmemiş esnaf loncalarının bulunduğu da neredeyse kesindir; özellikle Yahudilerin kendi din kurallarına göre yiyecek hazırlamakla uğraşan çok sayıda ayrı loncası olmalıdır. Ama belki bu esnafın bütün müşterileri de Yahudi olduğundan Osmanlı yönetimi onlarla pek ilgilenmemiş olabilir; bu kişiler temelde Yahudi hahamların hazırladığı belgelerden bilinmektedir.20

  • 21 Pitarakis ve Merantzas, A Treasured Memory, s. 88.

14Benzer biçimde, şapkacılar, ikona ressamları ve kuşkusuz taverna sahipleri gibi bütün müşterileri gayrimüslim olan loncalar da hep gayrimüslim esnaftan oluşmuş olmalıydı. Ama ağırlıklı üretimi yalnızca Ortodoks kiliselerinde ve evlerinde kullanılan eşyayı kapsayan loncalar, Osmanlı resmi görevlilerinin tuttuğu kayıtlarda ancak ender olarak yer aldı. Ne de olsa esnafın yaşantısının bazı önemli yönleri resmi makamları ilgilendirmiyordu; dolayısıyla da kayıtlarına alınmamıştı. Sonuç olarak herhangi bir lonca, faaliyetleri teknik ya da ticari açıdan kadılık ya da sadrazamlık ayarlamalarına tabi olduğu için resmi belgelere geçmiş olabilir. Ama o loncanın pek çok üyesinin Ortodoks Rum olduğunu ancak bu esnafın elinden çıkmiş ürünlerin ve üstündeki yazıların incelenmesinden anlayabiliyoruz.21

15Bu çalışmamız açısından daha da büyük bir sorun, üyeleri farklı dinlerden ya da inançlardan olan loncaların kurulma süreçleri konusunda çok az bilgi bulunmasıdır. Osmanlı kentlerinde Müslüman ve gayrimüslim nüfus ayrı mahallelerde oturur, gerçek yaşamda her zaman buna uyulmasa da devlet bu konuda ısrar ederdi. Ama konut alanlarının şu ya da bu ölçüde ayrıştırılmış olmasına karşılık aynı durum işyerleri için geçerli değildi. Loncaların din temelinde ayrışmasını öngören resmi bir kural yoktu; dolayısıyla bütün üyeleri aynı dinden ya da inançtan olan loncalar ortaya çıkmışsa, bu olgu yönetim kararlarının değil, toplumsal süreçlerin sonucu olmalıydı. Yukarıda da gördüğümüz gibi, fütüvvet değerlerine sıkı sıkıya bağlı olan Müslüman esnaf, gayrimüslimleri loncalarına almak istememiş, böylece dışarıda kalan gayrimüslim esnaf da kendi örgütlerini kurmak zorunda kalmiş olabilir. Ama bu bir hipotez olmaktan öteye geçmemekte, bugün için bunu destekleyen tek bir belge bile bulunmamaktadır.

  • 22 Suraiya Faroqhi, “Immigrant tradesmen as guild members, or the adventures of Tunisian fez-sellers i (...)
  • 23 Yıldırım, “Ottoman guilds as a setting for ethno-religious conflict: The Case of the Silk-Thread Sp (...)

16Genel olarak Osmanlı esnaf loncaları, özel olarak da İstanbul’dakiler rahatlıkla birleşip bölünebiliyordu; birçok bölünme herhangi bir dinsel düşünce ya da sorundan etkilenmeden, kişisel anlaşmazlık nedeniyle ortaya çıkmıştı.22 Müslümanlar ile Hıristiyanların karşılıklı şikâyetleri nedeniyle varlığını sürdürememe tehlikesine düşmüş loncalar konusunda bugüne kadar yapılmış tek bir bilimsel çalışma vardır.23 Elinizdeki malalede bunun en az bir örneğini daha göreceğiz.

  • 24 Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, s. 238-39.

17Gene de Müslüman ve Hıristiyan lonca üyeleri arasında Onur Yıldırım’ın incelediği anlaşmazlık özellikle ilgi çekicidir, çünkü anlaşmazlığın odak noktası ekonomik rekabet ya da yerel Hıristiyanların Batı Avrupalı ihracatçılarla olan ticari bağlantıları değildi. Yazarın da belirttiği gibi, anlaşmazlığın arka planında kuşkusuz bu sorunlar yer almış olabilirdi. Ama belgeden anlaşılabildiği kadarıyla, şikâyetler ilk bakışta hoşa gitmesi beklenebilecek bir olayla, yeni ustaların kabulünü kutlamak amacıyla lonca üyelerinin çıktığı bir kir gezisiyle ilgiliydi; kentin diş çevrelerine gidilen bu tür geziler 17. yüzyıl ortalarından beri belgelenmekteydi.24 Olayda Hıristiyanlar geçmişte Müslüman meslektaşlarının kendilerine kötü davranmış olduklarını iddia ederken Müslümanlar da bütün lonca üyelerinin bu pikniklere katılmakla yükümlü olduğunu ileri sürmüşlerdi. Görünüşe göre bu anlaşmazlık -ve belki bunun gibi başka anlaşmazlıklar- çözülemediğinde uzun dönemde loncanın bölünmesi gerekirdi. 18. yüzyılın sonlarında dinler arası anlaşmazlıkların arttığı, çünkü özellikle de görece varlıklı Hıristiyanların Müslümanların görüşlerine uyma konusunda eski kuşaklardan daha gönülsüz oldukları varsayılmıştır, ama söz konusu olayda böyle bir durumun ortaya çıkıp çıkmadığı bilinmemektedir.

Müslümanlar ve Gayrimüslimler arasında Ekonomik Fırsat Rekabeti

  • 25 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, Bölüm 2, s. 124-25; anlaşmazlık 1767’de çözüldü.

18Aktar grupları arasında çıkan bir sınır anlaşmazlığı Müslüman ve gayrimüslim lonca esnafı arasındaki ilişkiler açısından öğreticidir. 18. yüzyılın sonlarında İstanbul’da ilaç ve baharat ticaretinde hem Müslüman, hem de Yahudi aktarlar faaliyet gösteriyorlardı.25 Bu iki grubun dükkânları on dakikada yürünebilecek kadar yakın, ama ayrı semtierdeydi; Yahudiler eski Mahmut Paşa Camisi’nin çevresinde sıra sıra dükkânların bulunduğu sokaklarda faaliyet gösterirken Müslüman aktarların işyerleri Yeni Valide Camisi yakınlarında “yeni çarşı” denen ve bugünkü Mısır Çarşısı olması gereken yerdeydi.

19Sadrazamlık makarmında duruşma yapılmasına ve ardından aynı yerde kadi tarafından davanın görülmesine yol açan şikâyet Yahudi aktarlardan gelmişti. Müslüman meslektaşlarının da hazir bulunduğu oturumda şikayetçiler, aktarda satılması olağan mallar Müslüman ya da Avrupalı gemileriyle getirildiğinde eskiden bu yükün kethüdanın, yiğitbaşıların ve birkaç yaşlı, güvenilir lonca üyesinin bilgisi dahilinde boşaltıldığnı ileri sürdüler. İlgili gümrük vergilerinin ödenmesinden sonra lonca üyeleri mallarını “yeni çarşı”ya taşıtırlardı; el altından satış yapılması ve aşırı yüksek fiyat uygulaması kesinlikle yasaktı. Son zamanlarda ise Müslüman aktarlar aralarında anlaşarak Yahudi meslektaşlarının gelen ilaç ve baharattan geleneksel olarak almaları gereken payı kestiler; aynı zamanda da aşırı yüksek fiyat uyguladılar. Davacılara göre, Müslüman aktarlar Yahudi rakiplerini piyasadan silmek ve böylece onların geçim kaynaklarını ellerinden almak niyetindeydiler.

20Müslüman aktarlar ise suçlamaları tümüyle reddettiler. Bu arada dikkate değer bir biçimde, İslam hukukuna göre Müslüman olmayan birinin bir Müslümana karşı tanıklık edememesine ve anlaşılan Yahudi davacıların mahkemeye ne resmi belgeler sunmuş, ne de Müslüman tanık göstermiş olmalarına karşın yetkililer şikâyet dilekçelerini reddetmediler. Hatta iddialarını destekleyecek Müslüman tanıklar bulmaları için şikâyetçilere süre bile verilmedi. Elimizdeki metinde bu sorun “büyük bir anlaşmazlık” çıktığı biçiminde basit bir ifadeyle geçiştirilir. Sonuç olarak ülkenin en üst düzey yetkilileri kararı bildirdiler: Yahudi aktarlar yerleşik geleneklere göre belirlenmiş paylarını alacak, yalnızca kahve ve şeker bunun dışında tutulacaktı. Ayrıca her iki taraf da barışı korumaları konusunda uyarılıyordu.

21Bu belge birçok soruyu cevapsız bırakmaktadır. Birincisi, Müslüman ve Yahudi aktarlar aynı loncanın üyeleri miydiler yoksa iki ayn örgüt mü vardı? Bir yandan, belgede tek bir kethüdadan söz edilmekte, bu da tek bir lonca olduğunu düşündürmektedir; güçlendirici delil olarak davacıların “Mahmut Paşa çarşı sokağında faaliyet gösteren, aktarlar loncasından Yahudi aktarlar” biçiminde anıldığı belirtilebilir. Öbür yanda ise Yahudiler Müslüman meslektaşlarını kendilerini iflas ettirmeye çalışmakla suçlamaktadırlar. Bu koşullar altında ortada herhangi bir lonca dayanışmasının kalmiş olduğunu düşünmek zordur; hatta örgüt parçalanma noktasına gelmiş bulunabilir. Durumun kırılganlığını destekleyici kanıt olarak Müslüman ve Yahudi aktarların ayrı semtlerde faaliyet gösterdiklerini hatırlamakta yarar vardır, çünkü mekânlar arasındaki mesafe bazen ayrı esnaf örgütlerinin oluşturulmasına yol açmıştır.

22Onur Yıldırım’ın incelediği olaydan farklı olarak burada anlaşmazlık kesinlikle ekonomikti; ama aktarların alıp sattığı malların birçoğu Batı Avrupalı tüccarın gemileriyle İstanbul’a geldiği halde bundan yararlananlar Yahudiler değil, Müslümanlardı. Bu durum en azından kısmen mekânın etkisine bağlanabilir. Sonuç olarak uzun zamandır aktar malları “yeni çarşı”da bölüştürülmekteydi; dolayısıyla da Müslüman esnaf daha Yahudileri çağırmadan seçimlerini yapabiliyorlardı. Hatta satır aralarını doğru okuyorsak, belki Müslümanlar rakiplerine karşı resmi makamlarca onaylanan bazı kazançlar da elde etmişlerdi, çünkü sadrazamın ve kadının kararı, kahve ve şekerin Yahudi aktarların “geleneksel olarak” pay talep edebileceği mallardan sayılmamasını içeriyordu. Bu iki ticaret mali görece geniş bir pazarda alıcı buluyor, Yahudi aktarların şikâyetinde de konu edilmiyordu; ama şikâyetçilerin verilen tavizden hoşnut mu oldukları, yoksa kendilerini aldatılmış mı hissettikleri, herhalde hiçbir zaman bilinmeyecektir.

  • 26 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, bölüm 2, s. 188-89; dava 1775’te çözüme bağlandı.
  • 27 Göz doktorları ve eczacılar da padişahın hekimbaşısı tarafından yönetilirdi: Evliyâ Çelebi Seyahatn (...)

23Müslümanlar ile gayrimüslimlerin -belki- ortak bir lonca çatısını korurken bir yandan da ayn örgütler oluşturduklarına işaret eden bir başka anlaşmazlık ayakkabıcı/dikici esnafı arasında çıkmıçtı.26 Bu loncanın olağanüstü karmaşık bir yapısı vardı; kethüdası olmayan topluluğun başı dikicibaşı denen kişiydi. Saray adına satin alma yapmakla ya da saraya hizmet sağlamakla görevli kişiler çoğu kez İstanbul’daki lonca gruplarının sorumluluğunu üstlenirlerdi; dikicibaşı da herhalde Topkapı Sarayı’nda yaşayan pek çok kişinin ayakkabılarını tedarik ediyordu.27 Zanaatkârların padişahın hizmetindeki bir görevliye olan bu bağımlıllğına bakılırsa, ayakkabıcı esnafının manevra alanı öbür loncalarla karşılaştırıldığında görece dardı, çünkü ayakkabıcılar daha sıkı gözetim altında tutuluyorlardı. Dikicibaşının altında baş yiğıtbaşı (ender rastlanan bir unvan) ile en az iki tane de düz yiğıtbaşı yer alırdı.

24Dikicibaşı ve baş yiğıtbaşı Müslüman, sıradan yiğitbaşıların ise biri Ermeni, öbürü Müslümandı; bu sonuncusu ince tabanlı, hafif bir tür bot olan mest üreticilerinden sorumlu lonca görevlisi olarak bilinirdi. Ermeni yiğıtbaşı ise farklı bileşimde bir gruba önderlik ederdi; grubundaki zanaatkârların hepsi Ermeni, içlerinden belki biri Rumdu. Bu adamlar bitkisel boyayla boyanmış kırmızı deriden ya da siyah sahtiyandan terlik, mest ve kadınların iç mekânlarda giydikleri çedik yaparlardı. Geleneksel olarak bu tür kırmızı ya da siyah deriden üretimde uzmanlaşacak zanaatkâr sayısı yirmi kişi olarak belirlenmişti ve dilekçe verildiği tarihte bu yirmi yerin on dokuzu doluydu.

25Esnaf arasındaki davaların çoğunda olduğu gibi bu kez de sorun işbölümüyle ilgiliydi: Ermeni şikâyetçiler kırmızı ve siyah deriden ayakkabı yapacak usta sayısının yirmi olarak belirlendiği önceki bir hükme atıfta bulunuyorlardı; ellerinde de iddialarını destekleyen, ama maalesef ayrıntısı bilinmeyen resmi bir belge vardı. Ermeni ustalar, kendilerine ait olan bu uzmanlık alanına öbür ayakkabıcıların girmeye başladığından şikâyet ediyorlardı ve elimizdeki belgede geçen adların herhangi bir temsiliyeti varsa bu kişiler Müslümandı. Davacılar aynı zamanda kendi aralarında da açık renk “sarı” deriden ayakkabı yapanlar olduğunu kabul ediyor ve eski sınırların yeniden koyulmasını istiyorlardı. İki tarafın da sözlü olarak eski anlaşmalara bağlı kalmayı kabul etmesinden sonra Ermeni ustalara bu isteklerini onaylayan tuğralı padişah buyruğu verildi.

  • 28 Elliot, “Dress codes,” s. 105.

26Yukarıda özetlenen işbölümü Müslümanlar ile gayrimüslimler arasındaki hiyerarşiyle ilişkili olabilir: Kırmızı renkli bitkisel boya sabit olmadığından fazla itibarlı değilken sarı ayakkabı/terlik Müslümanlara özgüydü.28 Buna karşılık siyah ayakkabı ve giysi çoğunlukla gayrimüslimler tarafından kullanılırdı. Ama Müslüman ve Ermeni ustaların birbirlerinin alanına girmelerinin gösterdiği gibi, insanların darda kaldığı zor dönemlerde birkaç kuruş fazla kazanma fırsatının yanında bu ayrımın önemi azalıyordu. Buradaki örnekte Müslüman ve gayrimüslim dikiciler loncanın ayrı alt bölümleri içinde örgütlenmiş olsalar bile, loncanın herhangi bir parçalanma tehlikesiyle karşı karşıya olmadığı anlaşılmaktadır.

  • 29 Boğaç Ergene, Local Court, Provincial Society and Justice in the Ottoman Empire, Legal Practice and (...)

27Merkezi yönetimin uygulaması açısından ise, bu kez saltanat görevlileri mevcut anlaşmaya herhangi bir değişiklik getirmemişlerdi. Dolayısıyla burada sadrazam ve adamlarını, kendi iradelerini anlaşmazlığın taraflarına dayatan makam sahipleri olarak değil, her iki tarafı da anlaşmaya varmaya ve uymaya teşvik ederek çözümü kolaylaştıran kişiler olarak görmek mantıklı olur.29

  • 30 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, bölüm 2, s. 224-26; anlaşmazlık 1775’te çözüldü.

28Bundan bir süre önce çok daha çekişmeli olması gereken bir davada Müslüman ve Hıristiyan taşçı esnafı kozlarını paylaşmıştı, ama bu davayı ancak ikinci elden inceleyebiliyoruz. Maalesef günümüze ulaşan belge davanın çözüme bağlandığı hükmün aslı değil, birkaç yıl sonra çıkarılan onay fermanıdır. Sultan I. Abdülhamid’in (hd. 1774-89) tahta çıkmasından sonra taşçı esnafı, lonca kurallarının onaylanması için merkezi yönetime başvurmuştu ve bir önceki anlaşmazlığın çözümünde hükme bağlanan sınırlar da bu kurallar arasındaydı.30 Her padişah öldüğünde ya da tahttan indirildiğinde saltanatı döneminde çıkardığı buyruklar geçerliliğini yitirdiğinden, bunların yeni sultan tarafından onaylanması olağan bir uygulamaydı; yukarıda sözü edilen öbür durumlarda olduğu gibi bu örnekte de lonca içinde bir kez anlaşmaya varıldığında herhalde bunun bir padişah fermanıyla korunması gerekiyordu. 18. yüzyılın ortalarında artık bu tür onayların muazzam sicil defterlerinde kayıt altına alınması âdet haline gelmişti; dolayısıyla da lonca anlaşmazlıklarına ilişkin olarak zengin bir belge kaynaği oluştu.

  • 31 Şerafettin Turan, “Osmanlı Teşkilatında Hassa Mimarları,” Tarih Araştırmaları Dergisi, 1, 1 (1963), (...)
  • 32 Esnaf taşçıbaşısı.

29Ayakkabıcı esnafının dikicibaşına bağlı olması gibi taşçı esnafı da padişahın resmi bir görevlisinin denetimindeydi. Bu kişi mimarbaşıydı (ser mimaran-ı hassa) ve davada haklıyı haksızı belirlemek için hassa mimarları örgütünün sicillerine bakılırdı.31 “Kendi imalathaneleri olan taşçı esnafının kethüdası” mimarbaşının yönetimi altında lonca işlerini yürütürdü; ayrıca ustalar arasından seçilen bir de taşçıbaşı vardı.32 Bu kişilerin ikisi de Müslümandı. Başlangıçta –böyle durumlarda alışılmış olduğu üzere, belgede kesin tarih verilmemiştir- mermer, küfeki taşı ve untaşı ticareti Müslümanların ayrıcalığıydı; Hıristiyan taşçılar ancak yevmiyeli işçi olarak çalışabilirlerdi. Dükkân açamazlar, Müslüman mezarlıklarında çalışamazlardı. Amagörece yakın geçmişte, bir dizi yangın felaketinin ardından çok sayıda yeniden yapım projesine girişilmesi nedeniyle taş talebi çok yükselmişti. Bunun sonucunda “Allah’ın kulları” ya da bugünkü deyişle “halk” ruhsatlı taşçı sayısının artırılmasını istemiş, mesleğin Müslüman erbabı da buna rıza göstermişti. Böylece 1148/1735-36 tarihinde on bir “gâvur” kentin Marmara tarafındaki Kumkapı ve Yenikapı olarak bilinen kapıları yakınlarında, ayrıca birkaç başka yerde ruhsatlı taşçı atölyesi açmak için izin aldı.

  • 33 16. yüzyılda resmi yapı projelerinde mermer kullanımıyla ilgili olarak bkz. Ömer Lütfı Barkan, Süle (...)

30Bu olayla ilgili olarak çıkarılan padişah buyruğu daha sonra bir yangında yok oldu. Dolayısıyla da I. Abdülhamid’den sonra tahta çıkan padişahların bazısı bu konuda yeni bir ferman çıkardı, bazısı da önceki padişahların buyruklarını onayladı. Bir aşamada Ortodoks bir taşçıya, imparatorluğun yapı projelerine verdiği emekler nedeniyle Langa bölgesinde kendi atölyesini açması için özel izin verildi. Ama bu özel lütuf dışında, yönetim daha başka “kâfırlere” taş atölyesi açma izni verilmemesinde ısrar etti. Ayrıca daha önce atölye açmaları kabul edilmiş olan gayrimüslim ustalar da hâlâ ne Marmara Adası’ndan doğrudan mermer getirtebiliyor, ne de Müslüman mezarlıklarında iş yapabiliyorlardı.33

  • 34 Barkan, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı, cilt. 2, s. 48.

31Bu olay gene hepsini cevaplayamadığımız birçok soruya yol açmaktadır. Birincisi, Hıristiyan taşçı ustalarının Marmara Adası’ndan mermer alıp satmalarının yasaklanmış olmasıdır. 16. yüzyılın ortalarında Süleymaniye Külliyesi’nin yapımı sırasında Hıristiyanların Marmara Ereğli’sinden başkente mermer getirttiklerini görüyoruz.34 Gerçi bu mermerin Marmara Adası’ndan gelmiş olması zorunlu değildir, çünkü genel olarak Süleymaniye’nin inşasında taş kaynaği olarak bu adadan yararlanılmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Hıristiyanların Marmara mermeri ticaretiyle uğraşmasına getirilen yasağın gerçekten çok eski tarihli olduğundan kuşku duyabiliriz. Müslümanlar münhasır haklarını az sayıda kamu inşaatının geniş aralıklarla yapıldığı ve padişahların Habsburglarla iki uzun savaşa giriştiği 17. yüzyılda elde etmiş olabilirler; özellikle de savaş olaylarının İstanbullu Hıristiyanların toplumsal konumu üzerinde olumsuz etki yarattığı düşünülebilir.

  • 35 Tülay Artan, “Arts and Architecture,” The Cambridge History of Turkey, Suraiya Faroqhi (ed.), (Camb (...)
  • 36 Edhem Eldem, Nicolas Vatin. L’épitaphe ottomane musulmane: (xvie - xxe siècles); contribution à une (...)

32Müslümanlar ile gayrimüslimler arasındaki rekabetin özü bu kez de ekonomik fırsata dayanıyordu. Büyük olasılıkla yalnızca yangınların ardından değil, 18. yüzyılda padişahların ve akrabalarının himayesinde inşaat faaliyetlerinin canlanması sonucunda da taşa duyulan talep artmış ve Hıristiyan taşçıların işçilikten ustalığa yükselmelerine olanak vermişti.35 Müslüman mezarlıklarında çalışma yasağının ise nasıl yorumlanması gerektiğinden emin değilim: Bir yandan gayrimüslimlerin Arap yazısının çeşitlerini, yakınlarının mezar taşları için yazı sipariş eden titiz Müslümanlar arasından müşteri bulabilecek kadar iyi bildiklerini düşünmek zordur. Öbür yandan Hıristiyanlar hiç bu tür işler almamış olsalar, yasağın vurgulanması anlamsız olurdu. Belki de taş işçileri yalnızca taşları hazırlıyor, üstüne yazı yazılması işini uzmanlara bırakıyorlardı; bir başka olasılıkla Hıristiyanlar, o dönemde mezarların birçoğunu süsleyen başlık ve çiçek motiflerinin yontma işlerinde çalışıyorlardı. Hangisi doğru olursa olsun, 18. yüzyılda mezar yazıtlarında görülen büyük artış, bazı Hıristiyan taşçıların girme girişiminde bulunmuş olabileceği gelişen bir pazara işaret ediyordu.36

  • 37 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, bölüm 2, s. 247-48; anlaşmazlık 1776’te çözüldü.

33Bu noktaya kadar Müslüman ve gayrimüslim zanaatkârlar arasında gördüğümüz anlaşmazlıklar düzenli denebilecek bir biçimde gelişmiş, başka bir deyişle, taraflar anlaşmazlığın çözümü için yetkililere başvurmuşlardı. Oysa gerçek yaşamda izlenen usuller herhalde hep bu kadar barışçıl değildi ve hiç olmazsa bu kez bu olguyu belgeleyen bir kayıt günümüze ulaştı.37 Olay yeri İstanbul’un ticaret merkezi, Bedesten’e oldukça yakın bir mekândi. Maalesef bu öykü de yalnızca I. Abdülhamid adına çıkarılmış bir onay fermanında geçtiğinden tarih sadece yaklaşık olarak verilebilmektedir. Ama daha eski tarihli tek belge -bugün doğrulanmayı beklemekte- III. Mustafa (hd. 1757-74) dönemine ait olduğundan anlatılan olayların da o tarihlerde geçmiş olması gerektiği varsayılabilir.

34Şikâyetçi olarak adı geçenler, giysi diken ve bunları hazir giyim eşyası olarak satışa sunan çeşitli terzilerdi. Bu kişilere “yeniciler” denirdi; söz konusu metinde adı geçen yenicilerin hepsi anlaşılan Ermeniydi ve başlarında bir yiğıtbaşı vardı. Başlarında kethüda olmadığına bakılırsa bu zanaatkârların daha büyük ve kapsamlı bir lonca içinde bir grup oluşturdukları varsayılabilir. Ama bu konuda herhangi bir bilgimiz olmadığı gibi elimizdeki kayıtlarda da bu varsayımsal loncanın alt bölümleri arasındaki ilişkiler anlatılmamaktadır. Yenicilerin muhalifleri olarak ise terziler (derzi) loncasının kethüdası ile gene aynı örgütün yiğitbaşısının adları geçiyordu; bunların her ikisi de Müslümandı. Yeniciler uzun zamandır zanaatlarını sürdürmekte olduklarını ve dükkânlarından alışveriş etmeyi özellikle de görece yoksul kesimlerin elverişli bulduğunu iddia ediyorlardı; üst sınıf müşteriler ise 1960’lara ve 1970’lere kadar yaptıkları gibi o tarihte de giysilerini ısmarlama diktiriyor olmalıydılar.

35Terzi kethüdası her bir yenicinin belirli bir para ödemesini istemişti ve yeniciler terziler loncası üyesiyse, kethüdanın bu parayı isteme hakkı vardı. Elimizdeki metin bundan sonra olayların nasıl geliştiği konusunda pek kesin bir bilgi içermemektedir. Ama kethüda bu parayı alamayınca ya da kendisini tatmin edecek miktarı toplayamayınca, yenicilerin faaliyetlerinin terzilerin çıkarlarına zarar verdiğini ileri sürmüş olmalıdır –ve bu iddia pazarın alt ucu açısından pekâlâ doğru olabilir.

36Bu noktaya kadar gördüğümüz, rakip zanaatkârlar arasında sıradan bir kavgaydı, ama çok geçmeden anlaşmazlık çığırınndan çıkarak fiziksel şiddete dönüştü. Yeniciler dükkânlarının kapatılmasıyla tehdit edildiler ve hepsine kendi halinde zanaatkârlar için önemli bir miktar olan adam başı beşer onar kuruş para cezası verildi. Daha da kötüsü, yumruk ve sopalarla fena halde dövüldüler; içlerinden biri daha resmi bir cezaya çarptırılarak falakaya çekildi; saldırıların yanında kaba hakaretlere uğradılar ve bütün bunların alenen, herkesin içinde yapılması etkisini büsbütin ağırlaştırdı. Terzi kethüdası ise dayak kısmını kabul etti, ama “geri kalanların hepsini” reddetti; “geri kalanlar” derken kesinlikle hakaretlerden, aynı zamanda da belki para cezasından, falakadan ve dükkânları kapatma tehdidinden söz ediyordu. Bu olayda da merkezi yönetim hakem gibi davrandi; devletin yetkilileri terzileri barışı korumaları konusunda uyardı ve para cezalarının yasadışı olduğuna hükmetti. Bu kararla kethüdanın topladığı paraları geri verip vermediği maalesef bilinmiyor. Yeniciler ise şikâyetlerinden vazgeçtiler.

  • 38 Faroqhi, “Immigrant tradesmen.”

37Dava konusu durum ve olaylar mahkeme standartlarına göre belgelenebilmiş olsaydı –ki kethüdanın itirafı bunu bir ölçüde sağlıyor- terziler İslam hukukuna göre fiziksel saldırı suçu işlemişlerdi. Durdurmaları söz konusu olan eylem de aslında işlemiş oldukları “Şeriata aykırı olarak [insanlara] para cezası ve zarar verme” suçuydu. Yeniciler terziler loncasının üyeleri değildiyseler –ki olmayabilirlerdi- terzi kethüdası onlar üzerinde yetkili olamazdı ve kethüdanın yaptkları görevini kötüye kullanma bakımından büyük suç sayılmalıydı. Ama yenicilerin terzilere bağlı olması durumunda bile falaka yasadışıydı, çünkü hepsi Müslüman olan lonca üyeleri arasındaki bir başka anlaşmazlıklarda, devlet yönetimi kethüdanın fiziksel ceza uygulama yetkisi olmadığına karar vermişti. Böyle durumlarda kadıya gidilmesi zorunluydu.38 Bazı kethüdaların bu hükme uymadıkları bilinmektedir, ama olay “resmiyet” kazandığında herhalde kusurlu lonca yetkilisinin başı belaya girerdi.

  • 39 Joseph Schacht, Introduction to Islamic Law (Oxford: The Clarendon Press, 1964), s. 132.

38Durum böyleyken yenicilerin neden taviz verdiklerini anlamak biraz zordur. Sorun bir ölçüde uygun tanık bulamamalarından kaynaklanmış olabilir, çünkü bir gayrimüslimin Müslümana karşı tanıklığı kabul edilmediği gibi, ortam yeterince alevlenmişse hiçbir Müslüman da tanık olarak öne çıkmak istememiş olabilir.39 Bir başka olasılık, şikâyetçilerin gelecekte huzur ve barış içinde çalışabilme uğruna taviz vermenin daha iyi olacağını düşünmüş olmalarıdır. Belki de ilk belgede yer almakla birlikte onay fermanında tekrarlanmayan başka hükümler de vardır; bunun akla gelen bir örneği kusurlu kethüdaya ceza verilmiş olmasıdır. Bu tür davalar ancak daha fazla çalışma yapıldığında gereğince değerlendirilebilecektir.

Sonuç olarak

  • 40 Benim Artisans of Empire: Crafts and Craftspeople under the Ottomans (London: I. B. Tauris, 2009) a (...)

39Bu makale yalnızca bir ön araştırma niteliğindedir: Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi lonca üyeleri arasındaki çok yönlü ilişkileri tam olarak kavrama noktasından hâlâ çok uzaktayız.40 Ama bu aşamada bile ilerideki çalışmalarda sınanmak üzere bazı hipotezler ortaya koyulabilir.

  • 41 James R. Farr, Hands of Honor, Artisans and Their World in Dijon, 1550-1650 (Ithaca and London: Cor (...)

40Her şeyden önce elimizdeki bilgilerin yetersizliği nedeniyle istatistik derlemeye olanak yoktur. Bununla birlikte, İstanbul esnafı konusunda yayınlanmış ve yayınlanmamış pek çok resmi Osmanlı belgesini okuduktan sonra araştırmacı farklı inançlardan lonca üyeleri arasındaki anlaşmazlıkların İstanbullu zanaatkârların gündeminde önemli bir yer tutmadığı kanısına varır. 18. yüzyıl sonlarında ne zanaatkârların çoğu böyle bir eğilim içindeydi, ne de anlaşmazlık çıktığında yetkililer olayı korüklerdi. Çıkan anlaşmazlıkların temelinde ise genelde maddi kazanç kaynakları için rekabet yatar, bu tür anlaşmazlıklar Müslüman esnafın kendi içinde de görülürdü. Bugünkü bilgi düzeyimiz düşünüldüğünde Onur Yıldırım’ın incelediği olayın bu kadar ilgi çekmesinin nedeni tam da çok ender görülmesidir. Rus İmparatorluğu’nun Ortodoks çarlarıyla çatışmalarının önemli toprak kayıplarına yol açtığı 18. yüzyılın sıkıntılı son çeyreğinde bile Müslüman ve Hıristiyan ya da Yahudi esnaf arasındaki “şeref ve itibar” kavgalarının fazla etkili olmadığı anlaşılmaktadır. Bu olgu dikkate değerdir, çünkü erken modern dönemde örneğin Fransa’nın doğusundaki esnafın onur ve saygınlıkla ilgili konuları fazlasıyla vurguladığı görülür.41

  • 42 İddiasız bir başlangıç olarak bkz. Suraiya Faroqhi, “Opfer der Gewalt: Einige Fälle von Mord, Raub (...)

41İkincisi, başlangıç düzeyinde bile bu tür sorunların aktarıldığı tek kaynak olan Osmanlı kâtiplerinin yazdıkları kuşkusuz bir ölçüde “arındırılmıştır.” Dolayısıyla “ısmarlamacı” terziler ile onların “hazir giyimci” rakiplerine ilişkin belgenin yansıttığı şiddet ve gözdaği ortamında esnaf arasında çıkan anlaşmazlıkların sayısı her türlü tahmine açıktır. Ama buradaki uyarı yalnızca farklı inançlardan esnaf arasındaki anlaşmazlıklarla ilgili değildir; ayrıca kethüdaların Müslüman esnafa da fiziksel şiddet uyguladığı olaylar vardır. Şiddet olaylarının görülme sıklığı çok daha derinlemesine incelenmeden bu önemli sorun konusunda daha somut bir söz söyleme olanağımız yoktur.42

42Üçüncü önemli nokta kadıların, onların kâtiplerinin ve sadrazama bağlı memurların kayıt tutmakla görevli kişiler olarak değil, esnaf arasındaki anlaşmazlıkları çözmeleri için kendilerine başvurulan yetkililer olarak oynadıkları rolle ilgilidir. Bu kişilerin sultanın gayrimüslim uyruklarına ilişkin düşünceleri ne olursa olsun -ki kuşkusuz Müslümanların üstün konumu yasayla korunan temel kabuldü- resmi görevliler olarak başlıca ve öncelikli kaygılarının barışı korumak olduğu söylenebilir. Ayrıca esnaf statüsünde olduğu kabul edilen herkesin ailesini geçindirecek parayı kazanmasını sağlamak için çaba göstermişlerdir. Pek çok gayrimüslim esnafın da bu konuda aynı görüşü paylaştıkları anlaşılmaktadır, çünkü tersi durumda şikâyet için sık sık kadıya ve sadrazama başvurmalarını açıklamak zordur. Osmanlı yetkililerinin hep Müslümanlardan yana tutum alacağı kanısında olsalar, dilekçe verme zahmetine ve masrafına katlanmazlardı.

  • 43 Cengiz Kırlı, “A profile of the labor force in early nineteenth-century Istanbul,” International La (...)
  • 44 Bu noktaya dikkatimi çeken, konuyu benimle tartışma nezaketini gösteren Meinolf Arens oldu. Kendisi (...)

43Bir başka açıdan bakıldığında özellikle 1700’lerin sonlarında ve 1800’lerin başlarında yetkililerin İstanbul’un ihtiyaç duymadığına karar verdiği çalışan “fazlası”, kurala, işleme bakılmadan kent dışına sürüldü. Ama bu kez de kimin gideceği, kimin kalabileceği kararında dinsel etkenlerin gözle görülür herhangi bir rolü yoktu.43 İnsanların geçim kaynakları söz konusu olduğunda yetkililer Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında anlaşılan fazla bir fark görmüyorlardı; bu noktanın vurgulanması önemlidir, çünkü erken modern dönem Avrupasında “yanlış” dinden kişilerin geçimlerini sağlamasına olanak vermeyerek onları göç etmeye zorlamak yaygın bir uygulamaydı.44

44Hepimizin bildiği gibi 1800’lerin ilerleyen yıllarında ve 1900’lerin başlarında Osmanlı yetkilileri arasında Müslüman uyrukları bir değer, gayrimüslimleri ise en azından potansiyel tehlike ya da külfet olarak görme eğilimi gittikçe arttı. Geç dönem Osmanlı araştırmalarının katlanarak çoğalmasıyla birlikte tarihçiler de haklı olarak bu yaklaşımların daha eski örneklerini aramaktadırlar. Ama bugün bilebildiğimiz kadarıyla, 1821 Yunan ayaklanması öncesinde, hatta bazı durumlarda sonrasında da esnaf vergi ödeyen, hizmet sağlayan ve padişaha saygı gösteren insanlar olarak kabul edilirdi. Bu yükümlülüklerini yerine getirdikleri sürece yetkililer de onları sürüp yerlerine Müslüman getirmek için herhangi bir neden görmüyorlardı.

Notes

1 Onur Yıldırım, “Ottoman guilds as a setting for ethno-religious conflict: the case of the silk-thread spinners’guild in Istanbul,” International Review of Social History 47/3 (Aralık 2002), s. 407-19.

2 Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsyonu -Dizini, cilt I, Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı (ed.), (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, (2006), s. 261-358. Evliyâ Çelebi’nin kaynakları ve bunlardan yararlanışı üzere eleştirel bir inceleme için bkz. Meşkûre Eren’in eski ama hâlâ değerli çalışması Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde bir Araştırma (Istanbul, 1960).

3 Robert Mantran, Istanbul dans la seconde moitié du dix-septième siècle, Essai d’histoire institutionelle, économique et sociale (İstanbul, Paris: İstanbul Fransız Arkeoloji Enstitüsü ve Adrien Maisonneuve, 1962), gayrimüslim zanaatkârlarla ilgili olarak bkz. s. 48-63.

4 Liste için karş. Ahmet Akgündüz ve diğ. (ed.), Şeriye Sicilleri, 2 cilt. (İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988-89), s. 85-166.

5 Ahmet Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Külliyatı: İstanbul Ahkâm Defterleri, 10 cilt. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1997-98), Cilt I ve VIII, İstanbul Esnaf Tarihi, Bölüm 1 ve 2 ([1742-1764] ve 1764-1793). Bu belgelerin imparatorluğun bütününe ilişkin bir listesi için bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (Ankara: Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1992), s. 37-61.

6 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (İstanbul: T. C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2. bas. 2000).

7 İstanbul’la doğrudan ilgili olmamakla birlikte, çok yararlı bir çalışma için bkz. Anna Ballian, “Christian silverwork from Ottoman Trebizond,” Cultural and Commercial Exchanges between the Orient and the Greek World, Athens, Greece, 25-28 October 1990, Maria Christina Chatziioannou (ed.), (Atina: Centre for Neohellenic Research/NHRF, 1991) içinde, s. 123-38.

8 Dionissis Fotopoulos ve Angelos Delivorrias, Greece at the Benaki Museum (Atina: Benaki Müzesi, 1997); Brigitte Pitarakis ve Christos Merantzas, A Treasured Memory, Ecclesiastical Silver from Late Ottoman Istanbul in the Sevgi Gönül Collection (İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi, 2006); Ortak çalışma, The World of the Byzantine Museum (Atina: Yunanistan Kültür Bakanlığı, 2004).

9 Esin Atıl, Levni and the Surnâme. The Story of an Eighteenth-Century Ottoman Festival, (İstanbul: Koçbank, 1999).

10 Daniel Panzac, La peste dans l’Empire ottoman, 1700-1850 (Louvain: Éditions Peeters, 1985).

11 Halil İnalcık, “Istanbul” maddesi, El, 2. bas. cilt. IV, s. 242-43.

12 Abdülbaki Gölpınarlı, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15, 1-4 (1953-54), s. 76-153.

13 Mantran, Istanbul, s. 365.

14 Halil İnalcık, “The appointment procedure of a guild warden (kethudâ),” Festschrift für Andreas Tietze, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 76 (1986) içinde, s. 135-42.

15 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, Bölüm 2, s. 211.

16 Mehmet Genç, “Ottoman industry in the eighteenth century: general framework, characteristics and main trends,” Donald Quataert (ed.), Manufacturing in the Ottoman Empire and Turkey 1500-1950 (Albany: SUNY Press, 1994) içinde, s. 59-86; Suraiya Faroqhi, “Purchasing guild and craft-based offices in the Ottoman central lands,“ Turcica, 39 (2007), s. 123-46.

17 Matthew Elliot, “Dress codes in the Ottoman Empire: the case of the Franks,” Ottoman Costumes, From Textile to Identity, Suraiya Faroqhi ve Christoph Neumann (ed.), (İstanbul: Eren, 2004) içinde, s. 103-12.

18 Stéphane Yerasimos, “La communauté juive d’Istanbul à la fin du xvie siècle,” Turcica XXVII (1995), s. 101-33.

19 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, Bölüm 2, s. 11-12. Gerçekte çok daha fazla olmalıdır.

20 Minna Rozen’den sözlü olarak edinilen bilgi (Hayfa Üniversitesi).

21 Pitarakis ve Merantzas, A Treasured Memory, s. 88.

22 Suraiya Faroqhi, “Immigrant tradesmen as guild members, or the adventures of Tunisian fez-sellers in eighteenth-century Istanbul,” The Arab Lands in the Ottoman Era (1600-1900): Essays in Honor of Caesar Farah,” Jane Hathaway (ed.) içinde (Minneapolis: Center for Early Modern History, 2009), s. 187-267.

23 Yıldırım, “Ottoman guilds as a setting for ethno-religious conflict: The Case of the Silk-Thread Spinner’Guild in Istanbul,” International Review of Social History, 47 (2002), s. 407-419.

24 Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, s. 238-39.

25 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, Bölüm 2, s. 124-25; anlaşmazlık 1767’de çözüldü.

26 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, bölüm 2, s. 188-89; dava 1775’te çözüme bağlandı.

27 Göz doktorları ve eczacılar da padişahın hekimbaşısı tarafından yönetilirdi: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, s. 261.

28 Elliot, “Dress codes,” s. 105.

29 Boğaç Ergene, Local Court, Provincial Society and Justice in the Ottoman Empire, Legal Practice and Dispute Resolution in Çankırı and Kastamonu (1652-1744) (Leiden: E. J. Brill, 2003), s. 190-201.

30 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, bölüm 2, s. 224-26; anlaşmazlık 1775’te çözüldü.

31 Şerafettin Turan, “Osmanlı Teşkilatında Hassa Mimarları,” Tarih Araştırmaları Dergisi, 1, 1 (1963), s. 157-202.

32 Esnaf taşçıbaşısı.

33 16. yüzyılda resmi yapı projelerinde mermer kullanımıyla ilgili olarak bkz. Ömer Lütfı Barkan, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı, 2 cilt (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1972-79), cilt I, s. 356. Marmara Adası mermerinin 18. yüzyılda önceki dönemlerdekinden daha yoğun biçimde kullanıldığı anlaşılmaktadır.

34 Barkan, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı, cilt. 2, s. 48.

35 Tülay Artan, “Arts and Architecture,” The Cambridge History of Turkey, Suraiya Faroqhi (ed.), (Cambridge: Cambridge University Press, 2006) içinde, s. 408-80.

36 Edhem Eldem, Nicolas Vatin. L’épitaphe ottomane musulmane: (xvie - xxe siècles); contribution à une histoire de la culture ottomane (Leuven: Peeters, 2007).

37 Kal’a ve diğ. (ed.), İstanbul Esnaf Tarihi, bölüm 2, s. 247-48; anlaşmazlık 1776’te çözüldü.

38 Faroqhi, “Immigrant tradesmen.”

39 Joseph Schacht, Introduction to Islamic Law (Oxford: The Clarendon Press, 1964), s. 132.

40 Benim Artisans of Empire: Crafts and Craftspeople under the Ottomans (London: I. B. Tauris, 2009) adlı kitabım da Müslüman-gayrimüslim ilişkileriyle ancak marjinal olarak ilgilidir.

41 James R. Farr, Hands of Honor, Artisans and Their World in Dijon, 1550-1650 (Ithaca and London: Cornell University Press, 1988), s. 150-95.

42 İddiasız bir başlangıç olarak bkz. Suraiya Faroqhi, “Opfer der Gewalt: Einige Fälle von Mord, Raub und Bedrohung in Nordwestanatolien um 1760,” Gewalt in der frühen Neuzeit, Claudia Ulbrich, Claudia Jarzebowski ve Michaela Hohkamp (ed.), (Berlin: Duncker & Humblot, 2005) içinde, s. 275-90.

43 Cengiz Kırlı, “A profile of the labor force in early nineteenth-century Istanbul,” International Labor and Working Class History, 60 (2001), s. 125-40; Betül Başaran, “Remaking the Gate of Felicity: Policing, social control and migration in Istanbul at the end of the eighteenth Century 1789-1793,” 2 cilt, yayınlanmamış doktora tezi, Chicago Üniversitesi, 2006.

44 Bu noktaya dikkatimi çeken, konuyu benimle tartışma nezaketini gösteren Meinolf Arens oldu. Kendisi Habsburg und Siebenbürgen 1600-1605, Gewaltsame Eingliederungsversuche eines ostmitteleuropäischen Fürstentums in einen frühabsolutistischen Reichsverband (Köln, Weimar, Viyana: Böhlau, 2001) adlı kitabında Habsburgların Transilvanya’da karşı-Reformu uygulamaya çalışmasının yeni kazandıkları bu topraklarda hiç sevilmemelerine ve sonunda bu toprakları kaybetmelerine yol açışını anlatmaktadır.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search