Haritatür: Türk karikatüründe coğrafi harita
p. 209-234
Note de l’auteur
Bu çalışma, Laurent Mallet tarafından 1997 yılı Şubat ayında, IFEA’da (Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü) düzenlenen “Günümüz Türkiye’sinde Basın Karikatürleri” konulu bir seminer çerçevesinde sunulmuş olup daha önce yayınlanmamıştır. Her ne kadar geç kalınmış olsa da, söz konusu çalışmayı sunma fırsatını kendime tanıyorum; çünkü gerek zihnimde gerekse anılarımda bu çalışmanın sahip olduğu anlam, aynı zamanda 1990-1994 yıllarında, IFEA’da tez danışmanım olan Stefanos’un yanında geçirmiş olduğum seneleri temsil etmesidir. Bu çalışma aracılığıyla Enstitü’deki “Yerasimos yılları” sırasında Türkiye’de egemen olan siyasi atmosfere gidebiliriz.
Texte intégral
Harita, İmge, Haritatür
1Benim önerim; tek ortak noktası Türkiye haritasının grafiksel olarak kullanımını gerçekleştirmek olan ve Fransızca “caricarture” olarak nitelediğim (Türkçede; “haritatür”) İstanbul basınında yayınlanan karikatürlerin incelenmesidir. Daha önceleri, bir dünya görügünü analiz etmek amacıyla, Türkiye’deki okullarda okutulan tarih kitaplarındakı haritaların semiyolojisi üzerine çalışmıştım.1 En sık kullanılan harita şekillerini saptayıp, özne ile harita alanı, ardından harita ile ona eşlik eden metin (ders) arasındaki ilişkileri kurarak, haritayi, bir coğrafi veya tarihsel bilginin aktarım aracı olmaktan ziyade, salt bir “imge” olarak kavramaya çabalamıştım.
2Harita, bir fotoğraf görüntüsü değildir. Ada halinde olan ülke veya bölgeler hariç, idari bölgelerin uzaydan da olsa fotoğrafı çekilemez. Çünkü, “idari bölge” kavramı siyasi sınırları içerir ve bu sınırlar da çoğu kez maddi değildir. Aynı şekilde, bir çizgiler bütününün, okurun imgeleminde “Türkiye” yi –veya başka bir ülkeyi- çağrıştırması için, bazı işaretleri okuyup yorumlamayi sağlayacak bir görsel eğitimden geçilmiş olması gerekmektedir.
3Öncelikle, bir ülke veya bölgenin dış hatlarını tanımlayan çizgi, temel olarak alınır. Bu çizginin kendi başına bir anlamı yoktur; ona anlam yükleyen, bizzat kendi şeklidir. Bir ülkenin gerçek sınırları ve harita üzerinde betimlenmesi arası süreçte, görselleştirmenin bir sadeleştirme işleminden geçmesi gerekmektedir. Bu işlem, belli bir aşırılığa vardırılabilir. Örneğin, eşkenar altıgen şekli, belli bir bağlamda Fransa’yı çağrıştırmaktadır. Öyle ki, bu ülke genellikle “Hexagone” (altıgen) olarak adlandırılır, “hexagonal” (altı köşeli) sözü ise Fransız ile eşanlamlıdır.
4Bu sözü edilen durum, öncelikle okul sıralarında, ardından medya ortamında oluşturulan ve şekillerin belirli sınırlar dahilinde (yani, toprak parçasının tanınabilirliğini belirleyen sınırlara uyularak) sadeleştirilmesini içeren bir kültürün ürünüdür. “Altıgen,” Fransa’nın bir betimleme şekli olarak kabul edilebilir; çünkü yeterince karakteristik özellikleri içeren bir geometrik şekil söz konusudur. Ama bu şekil, Fransa vatandaşı olmayan bir kişi için herhangi bir anlam ifade etmez. Altıgen işaretinin “Fransa” ile bağlantılandırılmasını saglayan belli bir bağlamın dışında, bu şeklin hiçbir anlamı bulunmamaktadır. Bu bağlamın dışına çıkıldığında, herhangi bir altıgen, hiçbir şekilde Fransa’yı; yatay düzlemde uzatılmış bir dikdörtgen de hiçbir zaman Türkiye’yi betimlemeyecektir.
5Bununla birlikte, bir altıgen, bir dikdörtgen veya herhangi başka bir ekil üzerinde, bir coğrafi şeklin ülkeyle bağlantılı bir kavramla ilişkilendirilmesini sağlayacak bir işaret bırakılması durumunda, söz konusu basitleştirme işleminin aşırı bir noktaya varması mümkün olabilir. Bu işaretin, hem özgün, hem de harita üzerinde rahatlıkla tanınabilecek bir öğe olması gerekmektedir. Tıpkı, okul oğrenimi sırasında veya medya aracılığıyla aktarılan ve ezberde tutulanlar gibi... Örnegin, 1987 yılında Sümerbank reklamlarında kullanılan logoda bir kalp resmi (Şekil 1) bulunmaktadır. Bu kalp resmi, görüntünün üst ve sol kısmında Marmara Denizi ve Trakya’nın sınırlarınin yer alması nedeniyle Türkiye ile ilişkilendirilmiştir. Keza, hem Marmara Denizi hem de Trakya, Türkiye’nin coğrafi haritasında üstte ve sol bölümde (kuzeybatı) konumlanmaktadır. Bu sınırlar, imgenin tanımlanması için bir referans noktası sunmaktadır ve “kalp” şeklinin sadece söz konusu referans noktasma olan konumundan dolayı, kalp ile Türkiye’yi imgelerde bağdaştırmak mümkün olabilmektedir. İmgenin böylelikle oluşturmuş olduğu “sahte harita”nın özelliği, onu bir metafora dönüştürmektedir: Türkiye bir. Aynı şekilde, kalbe ilişkin değerler de (hayat, aşk, sağlık, merkez) Türkiye imgesine ve oradan da Sümerbank’a aktarılmıştır.

Şekil 1. Sümerbank tarafından kullanılan reklam duyurusundan bir resim, 31 Aralık 1987
Şekil 2. Nuri Kurtcebe tarafından çizilen bir karikatür, Cumhuriyet gazetesi, 16 Nisan 1996
6Ama, verilen mesajın etkili olabilmesi için, okurun Marmara Denizi’nin ve Trakya’nın sınırlarını daha önceden biliyor olması ve bunun için de belirli bir eğitim düzeyinde bulunması gerekmektedir. Zira, görselin bir bölümünün anlaşılması, bütününün kavranmasından daha zordur; çünkü harita bilgisinin verdiği görsel belleği ve analiz kapasitesini gerektirir. Bu reklam görselini hazirlayan kişinin, görselin anlaşılmasını sağlayacak bir referans noktası oluşturmak için haritanın başka bir öğesinden yararlanması pek kolay olmazdı; çünkü Türkiye’nin güney, doğu ve kuzey sınırları, Marmara ve Trakya’ya oranla hemen ayırt edilememektedir. Bunun yanı sıra, Marmara sınırlarının yeğlenmesi, sıradan bir tercih olarak görülmemelidir; zira söz konusu bölge, İstanbul ile birlikte Türkiye’nin ekonomik açıdan kalbi ve en zengin bölgesidir. Bununla birlikte şekil 2’de, Batı kıyılrı ve Kıbrıs Adası’nın çevresi çok daha net sınırlarla çizilmiş; böylelikle dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in üzerinden geçip ayaklarıyla kırdığı camdan bir Türkiye tasvir edilmiştir. Kıbrıs Adası’nın fark edilmesini saglayan görsel ipuçlarının niteliği, adanın zımni bir şekilde Türkiye topraklarına ilhak edildiği izlenimini vermektedir.
7Aynı şekilde, bir coğrafi haritanın bir imge haline bürünebilmesi için, yeterince özgün bir alanı temsil etmesi gerekmektedir. Örnegin, reklamlarda Texas Instruments için logo olarak başvurulan Teksas haritasının kullanılması, basit bir dikdörtgen şeklindeki Kolorado haritasının kullanılmasından daha kolaydir. Bir adanın kenarları siyasi değişikliklerden bağımsız olduğu için, Korsika Adası’nın biçimi, logo olarak kullanılabiliyor. Kıbrıs Adasi’nın harita üzerindeki şekli ise, basında çıkan karikatürlerde sık sık kullanılan görsel bir sembol haline gelmıştır. Her halükârda, bir ülke veya bölge şeklini alan çizgisel bir işaret, ancak söz konusu şeklin (görsel bellekle ilişkili olarak) ve bu şeklin içerdiği yan anlamın (bu durumda, Türkiye) belleğine nüfuz etmesini sağlayacak öğretici bir sürecin devreye girebilmesi koşuluyla bir “imge” olarak nitelendirilebilir. Bunun dışında, aynı egitici süreç sayesinde ve ardından medya aracılığıyla, belirli bir yan anlam yüklü bazı kavramlar (özellikle de “vatan” kavramı), hedeflenen objeye hızlıca eklemlenirler. Böylelikle, haritanın yarattığı zihinsel temsil artık sadece coğrafi ve entelektüel bir içeriğe sahip olmakla kalmaz; “duygusal öğe” noktalarına da dokunmaya başlar.
8Türkiye’de, alanı Anadolu ile sınırlı tutulan tarihsel haritalar, okullarda okutulan tarih kitaplarında gösterildiği şekliyle tüm Avrasya’ya yayılmış olan topraklardan çok daha anlamlı görünmektedir. Anadolu’nun harita üzerindeki imgesi, resmi söylem uyarınca, Anadolulu Türk milletinin temellerinin atıldığı önemli tarihi devirlere karşılık gelmektedir: Burada söz konusu olan; Hitit devri (M.Ö. 2000), Selçuk beylikleri dönemi (13. yy) ve (1923 yılından itibaren) cumhuriyet dönemidir. 1923 yılından önce hiçbir devletin “Türkiye” adını taşımaması ve hiçbir üniter devletin şu anda geçerli olan Türkiye sınırları dahilinde egemenlik sürmemesi nedeniyle, genç cumhuriyetin daha uzak bir geçmişe dayandırıması gerekmekte idi. Türkiye’de okullarda okutulan tarihsel haritalarda, Anadolu imgesi, açık bir şekilde “Türklük” ile bağdaştırılmaktadır. Çünkü Anadolu hiçbir zaman Türk olmayan bir bütünün parçası olarak (Büyük İskender’in imparatorluğu, Doğu Roma İmparatorluğu) veya Türk olmayan bir toprağı içerecek şekilde (Frank krallıkları, Ermenilerin yaşadığı Anadolu toprakları) betimlenemez. İşte, Türkiye imgesine tarihin ve entelektüellerin yüklediği anlamlar, şematik olarak bu şekilde betimlenebilir.
9Türkiye topraklarına belirli bir anlam yükleyen duygusal öğe ise, tüm ders kitaplarında 1985’ten bu yana var olan semboller (harita, Atatürk portresi, İstiklal Marşı’nın sözleri, bayrak, Gençliğe Hitabe, Öğretmen Marşı’nın metni) ve 1993 yılından beri “Türk dünyası”nı betimleyen harita çerçevesinde edindiği konumdur. Sözü edilen harita; bayrak aracılığıyla “millet” ile, Atatürk portresi aracılığıyla “Kemalizm” ile ilişkilendirilir. Bunların her alanda ve her düzeyde olacak şekilde tüm ders kitaplarındaki varlığı, okul dersliklerinde, kamu hizmetinde kullanılan bazı alanlarda ve kışlalarda duvarda asılı oluşu, şekillerin belleğe tamamen yerleşmesini sağlamıştır (Bkz. Şekil 3 ve 20).

Şekil 3. Askeri birlikteki erlere okuma-yazma öğretmek için kullanılan kılavuz kitap Er Alfabesi’nden bir resim (tarih belirtilmemiş [50’li yıllar]).
10Haritanın, bir “logo” olarak gazetelerde, siyasi içerikli afışlerde ve özellikle de, “harita-bayrak” kavramının mucıdı olan yurtsever eğilimli betimlemelerce sınırlandırılmış bir toprak parçasının kırmızı olarak renklendirilip, üzerine beyaz ay yıldız iliştirilerek kullanılmasıyla birlikte, bir “imge” haline gelmesi ön plana geçer. Örnegin, 1990’lı yillarda Akşam, Sabah veya Türkiye gazetelerinde yapılageldiği üzere... Harita-bayrak üzerinde, Türkiye’nin genel hatlarıyla dikdörtgenimsi sınırları sayesinde, harita girintili çıkıntılı bir bayrağa dönüşmektedir. “Toprak” ile “millet” kavramlarını birbirine karıştırma işte bu düzeye ulaşmıştır ve Şekil 3’ün de gösterdiği üzere, haritanın gorselliğindeki vatansever anlamı sürekli güçlendirilmektedir. Nitekim, söz konusu süreç bilinçaltına işlenecek kadar eski olduğu için, sadece haritanın sınırlarına bakarak bayrak imgesinin anımsanması, harita-bayrağın tüm ders kitaplarında görünür kılınması için aslında çok güçlü olasılıklar bulunmakta.

Şekil 4. Semih Balcıoğlu, Cumhuriyet, 17 Eylül 1996. “Okullar açıldı!” Levhanin üzerinde “Kapalı” yazıyor.
11Haritadan “imge” aşamasına geçiş süreci, kuşkusuz her ülkede yaşanmaktadır. Bunun karikatürde veya mizahi çizimde kullanımı, sadece Türkiye’ye özgü bir durum değildir; ama bu ülkede “milliyet” kavramının kişiselleştirilmiş şekilde betimlenmesine rastlanmaması, tezat bir şekilde bu süreci teşvik etmektedir. Tıpkı Fransızların Marianne’ı2 veya ABD’nin Sam Amca’sı gibi... Bildiğim kadarıyla, “Türk” figürünü bir insan tiplemesi çerçevesinde resmetmeye yarayacak karikatür türü de bulunmamakta. Oysa, bir Fransız’ı, başında bir bere, elinde bir somun ekmek ile resmederek gülünç duruma düşürmeniz olasıdır. Türkiye’de “bayrak” ve “Atatürk portreleri,” bir karikatüre aktarılarak alay edilebilmesi kolay olmayan, “kutsallaştırılmış” simgelerdir. Bu durumda, geriye sadece harita kalıyor ve haritanın sınırları aracılığıyla da Türkiye’nin “kişiselleştirilmesi”...
12Benzeri simgelerin analizi sırasında, her ne kadar üstü kapalı olsa da ortak bir bilginin paylaşıldığı varsayımına dayanan karikatür türünün dikkate alınması gerekmektedir. Umberto Eco’nun ifadesine göre, “karikatürist, ideal bir okura yönelmekte; bu okurla aynı kodları paylaşmakta ve bu kodları paylaştığının da bilincinde olmaktadır. Etkili bir söylem geliştirilmesi için bu koşulların oluşması gereklidir; yoksa mizahi çizimlerde öne sürülen mizah unsuru anlaşılamaz.” Sözü edilen “kodlar,” tüm millet tarafından da paylaşılabilir; siyasi çizgisiyle öne çıkan bir gazetenin okurlarında olduğu gibi daha sınırlı kesimler tarafından da... Örneğin, aşırı milliyetçi Türkiye gazetesinde yabancı düşmanı stereotipler buna örnek verilebilir. Bazıları tarafından mizahi ve eğlenceli olarak kabul edilenler, diğerleri tarafından saçma ve zevksiz olarak görülebilir. Sadece ve sadece çizer ile okur arasında ortak referanslar bulunması durumunda, karikatürde gizli olan öğenin ortaya çıkmasıyla birlikte, sürpriz, mizah ve hatta kahkaha hissi ortama yayılabilir. Aynı şekilde, mizahi çizimler de, söz konusu görüntünün içerdiği simgenin anlamını ortaya çıkarmaya dayanan bir oyun gibidir. Bu özelliğinden dolayı, görüntü hiçbir zaman ön planda değerlendirilmez; içerdiği anlamı öne çıkaracak şekilde geri plana itilir.

Şekil 5. Ali Ulvi’nin bir karikatürü, Cumhuriyet, 16 Mart 1996
13Böylelikle, harita artık sadece coğrafi bir şekil olmaktan çıkar; bir sembol halini alır. Ama, karikatür söz konusu olduğunda sembollerin bile kendi içinde anlamları gizlidir ve kendiliğinden hareketlenirler. Bir haritanın başka bir işaretler sisteminin içine yerleştirilmesi durumunda, karikatürist, içerdiği yan anlamlar çok daha karmaşık olan bir grafiksel öğenin kullanılması riskini almak zorunda kalır. Bu birleşmenin etkili ve mizahi olabilmesi için tüm hünerini ortaya koyması artık onun işidir. Ama, görsel açıdan, söz konusu simgenin, haritacılığa özgü bazı simgesel özellikleri kendi içinde barindirdiğina dikkat çekmek gerekir: Alışıldığı gibi, haritalarda sol Batıyı, sağ ise Doğuyu temsil eder. Çizer, Batı (Avrupa, çağdaşlık, demokrasi, ilerleme) ve Doğuyu (Arap-Müslüman, Ortadoğulu, yoksulluk, siyasi İslam, gerileme) içeren tüm bu yan anlamları taşımakta olan kodlarla oynayabilir. Nihayet, çizer tarafından istenmiş olsun veya olmasın, toprak ile ilgili bir öğenin ortaya çıkışı veya gizlenmesi de bir anlam ifade edebilir. Aynı şekilde, sınırlara bir belirginlik de verilmiş olabilir, belirsiz de bırakılmiş olabilir...

Şekil 6. Suat Yalaz (tarih belirtilmemiş): “Yeni Göç Yolları”
Haritanın karikatürde farklı kullanım biçimleri
14Karikatür, güncellikle en yakından ilgili olması gereken ifade biçimlerinden biridir. Günlük bir gazete için çalışan çizer, çalışmasının önemini yitirmesini önlemek için, süregelen güncel olaylar karşısında zamanında tepki vermelidir. Öte yandan, çizer ile okuru arasında geliştirilen ve mizahın ortaya çıkması için gereken ortak referansları, söz konusu sanat dalını daha içe kapalı ve bazen yabancılar için anlaşılmaz hale getirebilir. Aynı şekilde, inceleyeceğimiz karikatürlerin hangi olaylara referans verdiğini kısaca anımsamak da gerekmektedir.
15Şekil 13 ve 25’teki karikatürlerde önerilen simgeleri anlamak için, Ocak-Şubat 1996 döneminde Türkiye ve Yunanistan arasında süregelen anlaşmazlık bağlamında ortaya çıkan bir olayı anımsamak gerekiyor: Türk sınırlarına yakm ıssız bir adanın (Kardak Adası) kimin egemenlik alanına girdiği sorusu ciddi bir krize yol açmıştır. “Yunanlı,” geleneksel giysileri içinde bir Yunan askeri olarak tasvir edilir çoğu zaman... Suç ortağı “Kürt” ise, mutlaka sırtında bir silah kuşanmış olarak iç düşman rolündedir. Yunanlı ve Kürt, karikatür sahnesinin önemli kişilikleri arasındadır. Bir türlü çözülemeyen Kıbrıs sorununun yarattığı heyecanlar ise, 1996 yılının yaz dönemi (sınırın Rum tarafında meydana gelen ve kötü sonuçlara yol açan bir olay) ve 1997 yılının Ocak ayindaki (adanın güney kısmına füze yerleştirilmesi projesi) iki büyük krizle birlikte, Yunanistan-Türkiye arasındaki geçimsizlik çerçevesinde ele alınır. Bu çerçevede söz edilebilecek üçüncü anlamlı öğe ise, şu anda en şiddetli aşamalarından birini yaşamakta olan Güneydoğu Anadolu’daki Kürt ayaklanmasına karşı sürdürülen savaştır.

Şekil 7. Bir tarih kitabındaki harita, “Orta Asya ve Türklerin Göçleri,” Akşit ve Oktay, Lise 1 1981, sf. 24
16Sonuç olarak, dönemin siyasi tarihi de oldukça karışıktır: 1996 yılının ilk yarısında merkez sağ tarafından kurulan koalisyonlar (Mesut Yılmaz ile birlikte), bir önceki yılın aralık ayında gerçekleşen seçimlerde çoğunluk oyunu almasına rağmen İslamci Refah Partisi’ni iktidardan indirmeyi amaçlamaktadır. 1996 yılının temmuz ayında, hükümeti kurma görevi Necmettin Erbakan (Refah Partisi) ve Tansu Çiller’e (DYP) verilerek, Refah ve Doğru Yol partilerini bir araya getiren bir koalisyon kurulur. Bunun üzerine, karikatüristler Erbakan-Çiller ikilisini ve bir araya gelip ülkeyi “İslamcı” bir rotaya doğru yöneltmelerini mercek altına alır. Bu dönemden itibaren, Kemalist ideoloji ve laiklik her zamankinden daha çok ele alınmaya ve adeta İslamcılığın panzehiri gibi görülmeye başlanır. 1996 yılının kasım ayinda, Susurluk ilçesi yakınlarında bir trafık kazası meydana gelir ve bunun ardından, devlet, aşırı sağ ve mafya üçgeninde dönen tezgâhlar olduğu gibi açığa çıkar. 1996-1997 kiş döneminde sivil toplum, daha önceye kıyasla hiç olmadığı kadar ön planda yer almaktadır ve gerek bu karanlık ilişkilerin ortaya çıkarılması, gerekse bu durumun Güneydoğu’da süregelen savaş üzerindeki etkilerinin aydınlatılması için kitlesel eylemlerde bulunmak üzere yeni yollar aranmaya başlanır. Bu sırada, aynı zamanda, İslamcı akımlarla laik akımlar arasında süregiden bu acımasız mücadele, 28 Şubat sürecine yol açar. Burada önerilen o “haritatürler,” Türkiye’nin yakın tarihindeki bu çok özgün tarihsel bağlam çerçevesinden ele alınmalıdır.

Şekil 8. Semih Balcıoğlu’nun bir karikatürü, Yeni Yüzyıl, 12 Ocak 1996
17Bir tipoloji çizilmesi için mevcut derlemede yeterince kaynağa sahibiz. Bu tipolojinin ise iki ölçütü bulunmakta: İlk ölçüt; Harita, karikatürist tarafından kullanılan grafik şekil ve karikatür görselinin kapladığı alan arasındaki mekânsal ilişkidir: Karikatür, sadece Türkiye haritasını temsil edebilir, veya karikatürde kullanılan imajin içindeki nesnelerden sadece birini teşkil edebilir. İkinci ölçüt ise; haritalaştırılan nesnenin kendine özgü doğasıdır: Haritadaki imaj bir haritayı mı (gösterge) temsil etmektedir, yoksa başka bir şeyin metaforu mudur (ikincil anlam)? Bu iki ölçütü karşılaştırdığımızda, Türkiye haritasını sahneye çıkaran dört karikatür kategorisi elde etmekteyiz:
Harita, tüm görselin alanını kaplamaktadır. Karikatür ise, sadece bir haritadan ibarettir. Diğer bir deyişle, karikatür, gülünç bir şekilde, bir fenomenin belirli bir mekâna yerleştirilmesine yardımcı olan bir görsel halini almıştır;
Harita, mekânın sadece bir bölümünü kaplamaktadır. Karikatür resminde ise, diğer nesnelerin yani sıra bir harita da bulunmaktadır. Karikatür, bir harita değildir; ama harita sadece “harita”yı temsil etmektedir;
Karikatürist, Türkiye’yi bir nesne ile (ev, insan vücudu, toprak, vb.) simgeselleştirmektedir. Ancak, bu nesne de kendi başına bir harita şeklini almakta ve ülkenin tanınırlığını sağlamaktadır;
Sonuç olarak, haritanın salt şekli, başka bir nesne ile benzerliğini ön plana çıkaracak şekilde kullanılmaktadır.

Şekil 9. Turhan Selçuk’un bir karikatürü, Milliyet, 30 Kasım 1996
1 – Harita, bir harita olarak kalır: Mekânın sınırlandırılmasına yardımcı olur.
18Bu ilk durumda (Şekil 4, 5 ve 6), gösterge olarak kullanılan şey, karikatürün tüm görsel alanını kaplayan haritadır. Mizah unsuru olan durum ise, söz konusu haritanın içerdiği yan anlamlardır; ki benzeri bir duruma coğrafi haritalarda rastlamak olanaklı değildir. Haritatür, haritayı gülünç bir duruma sokar; içerdiği işaret kodlarının anlamını coğrafya bilimi tarafından öngörülmeyen bir şekle çevirir. İki durum söz konusu olur:
19İlk durumda, karikatür tamamen bir haritadan ibarettir. Mizah ise, okur tarafından oldukça iyi bilinen, ama açıkça ifşa edilmeyen bir haritanın yorumlanmasından kaynaklanır. Mizah, ancak karikatüristin referans verdiği gizli model okur tarafından biliniyorsa kendini gösterir.
20Örneğin, Suat Yalaz’ın çizimindeki mizah (Şekil 6), Türk olmayan biri tarafından algılanamaz. Ne çizim, ne de göçle ilgili durumun komik bir yanı yoktur. Ama, Türk bir okurun zihninde, karikatürü görür görmez, tarih kitaplarında okutulan ve tüm medeniyetlerin Türk kökenli olduğunu kanıtlamak üzere tasarlanmış “Türklerin tarih öncesi göçleri” imgelemi (Şekil 7) canlanır.3 Bu bağlamda, kahramanca, kurucu nitelikte bir olaydır göç... Türk medeniyetinin bir üstünlüğünü ve önceliğini kurmaya yönelerek, 20. yüzyılın Türkçü kültüralist söyleme başvuran tarihi bir efsanedir. Böylelikle mizah ortaya çıkar; Suat Yalaz resmi söylemi gülünç bir hale getirir; efsaneyle dalgasını geçer ve kahramanlığa değin bir anlatıyı Anadolu’nun yoksulluğuna dair hüzünlü bir kahramanlık destanına dönüştürür. Ama, çizimde görünen modern görünümlü göçebeleri hariç tutarsak, bu karikatür grafiksel olarak “yeni göçler” haritasından başka bir şey değildir aslında...

Şekil 10. Ali Ulvi’nin bir karikatürü, Cumhuriyet, 2 Ekim 1996
21Buna benzeyen, ama mizahi açıdan farklı olan bir düzine görüntü derledim. Tüm bu görüntülerin ortak noktası, bir olayı mekânsallaştırmaları oldu. Yabancı düşmanı yönüyle bilinen Türkiye gazetesinde çizerlik yapan Yurdagün, çizimlerinde genellikle belirli bir yöntem izler. Örnegin, 28 Mart 1996 tarihindeki çiziminde, Türkiye ve Balkanlar’ı çerçeve içine alan bir harita üzerinde, Türkiye’nin Avrupa Birliği tarafından sürekli reddedilmesini resmeder. Temsil edilen kişilikleri tanımak için “harita” üzerindeki konumlandırılmalarına bakmak gerekmektedir: Bir Türk’ün pazarladığı mallar, Avrupa’dan gelen ve Trakya’ya tam yaklaşmışken vazgeçip geri dönen bir Yunan eşeği tarafından sürülen bir kervan tarafından reddedilir. Çizimdeki hiçbir unsur (ne giyim tarzı, ne de başka bir şey) bu kişinin Türk olduğunu ele vermez. Tek ipucu, harita üzerindeki konumlandırılmasıdır.
22Bu görüntülerin çoğu, ülkenin güneydoğusunun bir özelliğini konumlandırır. Güneydoğu bölgesi, bu tür betimlemelerde, içerdiği yoksullukla, okulların kapatılmasına yol açan çatışma ortamıyla (Şekil 4) ve terörizmle (Şekil 5), Kürt sorunuyla ön plana çıkmaktadır. Buna karşılık, diğer görüntülerde, toprakların genelindeki bir sorunun bölüşümünü vurgulamak için harita kullanılır. Örnegin, İslamcılığın her yere yayılması, şekil itibariyle ülkeye benzetilen bir tespih ile simgeselleştirilir (Şekil 8). Veya, yeraltı dünyasının yaygınlaşması (Şekil 9) resmedilir. Tüm bu durumlarda, mizah unsuru; konumlandırmanın bizzat kendisinden, konumlandırılan nesneden veya gizli bir öğeye verilen üstü örtülü referanstan kaynaklanır.

Şekil 11. Ali Ulvi’nin bir karikatürü, Cumhuriyet, 25 Aralık 1996
23İlkinin bir değişkeni olan ikinci durumda ise, mevcut haritanın bir sahne içine yerleştirilmesi söz konusudur. Tıpkı, Kemalist eğilimli Cumhuriyet gazetesinde yer alan iki karikatürde olduğu gibi... Bu durum, söz konusu haritaların “harita olma” özelliğini yok etmemektedir. Burada mizah konusu olan, belirli bir anlamla yüklü olan ve harita-dışı bir nesneyle ilişkilendirilen coğrafi bir düşlemden ileri gelmektedir. Şekil 10’da yer alan sahnede, İslamcı eğilimli Başbakan Necmettin Erbakan’ın bürosunda duvara asılı bulunan haritada, Türkiye’ye ilişkin gerçek dışı, ama yine de çok belirleyici bir konumlandırma önerisi getirilmektedirş: Türkiye’nin Arabistan Yarımadası’na palamarla bağlanmış olduğu haritaya, Arap ülkeleri arasından sadece Erbakan’ın yakınlık duyduğu ülke isimleri (Suudi Arabistan, İran ve Afganistan) yerleştirilmiştir. Bu durumda resim, harita biliminin anlamsal kodlarını saptırmakta ve Türkiye’nin düşlemsel bir şekilde konumlandırılması, “Doğu”nun başat yönlendirmesinin ikincil rolünü –ki burada, İslamcılık ve modernizmin reddiyle ilgilidir- ortaya çıkarmaktadır. Aynı açıklama, başbakanın ofιsini aydınlatan mum konusunda da geçerlidir. Şekil 11’deki Türkiye haritası, büyük olasılıkla Tansu Çiller olması gereken bir kadının kâbusu olmaktadır: Harita, konumlandırma işlevini korumaktayken bu işlevle alay edilmektedir, çünkü tüm yer adları birbirine karışarak tek bir noktaya –devlet, mafya ve aşırı sağ arasındaki ilişkileri ortaya çıkaran ve 1996 yılının Kasım ayinda gerçekleşen “Susurluk” kazasına– odaklanmaktadır.

Şekil 12. Yurdagün tarafından çizilen bir karikatür, Türkiye, 8 Mayıs 1996

Şekil 13.Yurdagün tarafından çizilen bir karikatür, Türkiye, 27 Temmuz 1996
2 – Ortaya konan harita Türkiye’yi temsil eder
24Diğer bir durumda, harita, bir olayı ciddi veya alaycı bir şekilde konumlandırmaya yönelik olarak tasarlanmamıştır. Tek işlevi, söz konusu ülkeyi temsil etmesidir. Tıpkı okullarda okutulan tarih kitaplarındaki harita-bayraklarda olduğu gibi, Türkiye’yi simgelemektedir. Belirli bir konuma yerleştirilmiş basit bir şekilden ibaret olan bu ülke biçiminin yerine başka herhangi bir sembol veya isim de yerleştirilebilir. Bu durum, Yurdagün’ün bazı çizimlerinde göze çarpar. Bunlardan en özgün olanı ise, zamanın başbakanı Mesut Yılmaz’ın uçuruma doğru sürdüğü kamyondur: Kamyonun üstüne gelecek şekilde çizilen haritanın yerine “Türkiye” ismi rahatlıkla getirilebilir (Şekil 12). Bu örneklere, bir Yunanlının (Şekil 13) veya Erbakan-Çiller ikilisinin (Şekil 14) Türkiye haritası üzerine gölgelerini düşürmelerinin resmedildiği çizimleri ekleyebiliriz. İlk örneği ele alırsak, Yunan piyade eri Avrupa’nın güneşinin Türkiye üzerinde parlamasını önlemektedir. İkinci örnekte ise, Erbakan ve Çiller Kemalizmin güneşini örtmektedir. Her iki durumda da, yararlı bir öğenin yayılmasına engel olan zararlı bir gücün temsili söz konusudur. Söz konusu yararlı öğenin “güneş” ile (Avrupa, Atatürk), felaketle ilişkili şeylerin de “karanlık” ile özdeşleştirilmesi sonucunu doğurur. Güneş olarak mahrum edildiği öğe, Marianne veya Sam Amca’ya eşdeğer simgesel önemdeki bir kişilik olabilir. Ama, bu rolü fiilen sadece harita üstlenebilir. Unutmayalım ki; Şekil 14 söz konusu olduğunda, harita aynı zamanda bir kişiliğe de bürünmektedir. Şekil 10’la kıyaslandığında, başbakana açıkça daha “İslamcı” nitelikler yüklenmiştir: Dua takkesi ve mutat abdestlerde giyilen nalın... Şekil 15’te olduğu gibi, simgesel alanda çizimin sağ –diğer deyişle, “Doğu,” geri kalmış olarak nitelendirilen “Ortadoğu”- bölümünde konumlandırılmıştır. Harita biliminde geçerli olan betimleme kurallanrı soluklaşıp, mizahi çizimin bir göstergesi halini alırlar.

Şekil 14. Nuri Kurtcebe’nin bir karikatürü, “Güneşimden Kaç!” Cumhuriyet, 28 Temmuz 1996
25Ülkenin bu görsel kimliğini tespit etme işinde, ulusal bayrak veya Atatürk portresi de aynı simgesel rolü oynayabilir mi acaba? Bu soruya verilebilecek herhangi bir örneğe henüz rastlamış değilim: Bayrak, Atatürk portresi kutsallaştırılmış simgelerdir. Toprak da aynı şekilde... Ama, toprağın harita üzerinde betimlenmesi mümkündür. Bu durumda, harita bir boşluğu dolduruyor.
3 – Türkiye haritası, başka bir şeyi simgelemektedir
26Bu üçüncü kategoride, ikinci dereceden ilginç bir düzeye erişilmektedir. Öncekί örneklerde, harita, sadece ve sadece Türkiye’yi betimlemekte idi. Burada ise, haritanın “coğrafi harita” olma özelliğini yitirmiş olma özelliği kullanılarak, metaforik bir kullanımını sağlayacak diğer nesneler de yanına iliştirilmektedir: Türkiye bir ev olmaktadır veya toprak, vücut, insan... Ayırt edici öğeler, toprağın belirtilmesi için “çiçekler” (Şekil 13); insanın belirtilmesi için “kollar,” “bacaklar,” “yüz,” çizgi romanda kullanılan “balon” (Şekil 14, 16 ve 17); çürümekte olan bir bedenin belirtilmesi için “solucanlar” (Şekil 18) veya metinsel bir öğe “çiftlik” (Şekil 20’deki çizim türünün yurtsever imgesiyle alay etmek üzere, Şekil 19) olabilmektedir.

Şekil 15. Bülent tarafından çizilen bir karikatür, Hürriyet, 15 Ağustos 1996
27Sonuç olarak, bazı çizimlerde Türkiye bir nesne halini alır ve tek işlevi üzerinde sınanan etkinin betimlenmesidir. Sert ve dayanıklı bir nesne de söz konusu olabilir veya sadece –ve genellikle- kırılgan bir nesne de... Doğu ile Batı arasındaki karşılaşmalar yüzünden çökmek üzere olan bir köprü (Şekil 21), iri yapılı bir cumhurbaşkanı olan Demirel tarafından kırılan bir cam yüzeyi (Şekil 2), İslami eğilimli Başbakan Erbakan’ın doğuya doğru çekiştirdiği bir halı (Şekil 15), aynı Erbakan’ın yine doğuya doğru sürmek istediği bir otomobil (Şekil 22), Erbakan ve Çiller’ίn dilimlerini ucuz fıyatla elden çıkarmaya çalıştıkları bir pasta (Cumhuriyet gazetesi, 7 Ağustos 1996) ve sonuç olarak, tanımlanamayan bir nesne, sadece etkiyi betimlemeye yarayan salt bir yüzey ve hatta İslami bir kişilik olduğu nalınlarından anlaşılan kravatlı bir kişi tarafından üzerine pislenen veya devlet eliyle kullanılan mafyalar tarafından üzerine işenen bir nesne (Şekil 23 ve 24).
28Tüm bu örnekler, Türkiye’nin harita üzerindeki imgesinin ulaştıgı yüksek simgesellik derecesini gözler önüne sermektedir. Türkiye’yi tanımak için okurun çok derin bir kavrayışa sahip olmasına gerek yoktur; imge ülkenin betimlenme şeklinde kendini tamamen ortaya koymaktadır. Mizahın güçlü olabilmesi ve karşı taraftan bir tepki alabilmesi için, okul sıralarında alınan eğitim yeterli olmamaktadır. Basında çıkan çizimler, kendilerine özgü kodları (“Susurluk” ismi, nalınlar, vb.) oluşturmuşlardır ve bu kodların öğrenilmesi, ancak günlük gazetelerin takibiyle mümkün olacaktır.

Şekil 16. Nuri Kurtcebe’nin bir karikatürü, Cumhuriyet, 14 Temmuz 1996

Şekil 17. Semih Balcıoğlu’nun bir karikatürü, Yeni Yüzyıl, 5 Ocak 1996
4 – Harita, tamamen başka bir şeyden söz etmek için kullanılan bir şekildir
29Bir ülkenin şekli hangi düşlere sürükleyebilir ki insanları? Bu konuda Fransızların “altıgen” sayesinde şansları var. “Fransa’nın bir yüzü var,” derdi bana bir öğretmenim. “İngiltere’ye karşı kararlı bir alnı, Seine Nehri’nin ağzina doğru çatılmış kaşı, hiç bitmeyecekmiş gibi duran Britanya’nın burun ve ağız bölümünde Gironde Körfezi olmak üzere, kınayıcı bir eda ile dudak bükmektedir. Gözleri, elbette Paris olacaktır. Peki, ama Türkiye? Dikdörtgeni andıran şeklinin, harita-bayraklar dışında herhangi bir yerde kullanıldığına rastlamadım. Ama, çok yakınlarında bulunan Kıbrıs Adası, içerdiği garip şekillerle, bazı burunların bir yengecin vücudundan çıkan kıskaçlar gibi sivrildiği oval şekliyle ve özellikle de Türk tarafına uzanan Karpaz Yarımadası’yla birçok çizere esin kaynağı olmaktadır. Adanın bütünü ve bağlantılı parçalarına yönelik bazı yorumlar türetilmektedir: Türkiye’ye çevrilmiş bir makineli tüfek, hatta bir tankın üzerine yerleştirilmiş füze (Şekil 25 ve 26). Tüm bu betimlemelerde, söz konusu ada, Yunanlı düşmanın elindeki bir askeri koz olarak algılanmaktadır. Bundan dolayı da, bu düşmanla savaşılması gerekliliği iletilmektedir. Bu bakış açısı, tamamen Türk askeri doktrinine uygun düşmektedir: Adadaki “düşman” varlığı, denizlerdeki dolaşımı, Türk tarafının güvenliğini ve Türkiye’nin bütününü tehdit etmektedir. Türk ordusu, işte tam da bu doktrine uygun olarak 1974 yılından beri Kıbrıs’ta konuşlanmıştır. Böylelikle, bir önceki imgenin tamamen tersine çevrilmesi mümkündür: Türkiye’nin Ortodoks ülkeleri tarafından kuşatılması karşısında “Türk olarak kalan Kıbrıs,” cesur bir direnç öğesi olarak kabul edilebilir mi? Adanın, kiskaçlarını Hıristiyan saldırganlara doğru tehditkâr bir şekilde yönelten akrep olarak resmedilmesinin ardında yatan simgesel anlam, işte budur. Akrebin ölümcül kuyrugu ise, Karpaz Yarımadası olarak betimlenmiştir (Şekil 27).

Şekil 18. Nuri Kurtcebe’nin bir karikatürü, Cumhuriyet, 18 Haziran 1996
30Kıbrıs Adası’nı konu alan haritatür sayısı çok fazladır. Bu durum, Türkiye ve Kıbrıs’ın, birçok Türk’ün gözünde ayrılmaz bir çift olarak algılandığının işaretidir. Türk haritacılığı üzerine kaleme aldığım eserimde de gösterdiğim üzere, Ada’nın Türkiye’nin kartografik alanında ortaya çıkması, rastlantısal değildir. Şekil 3 veya 20’deki çizerlerin bunu özellikle belirtmesini gerekli kılacak herhangi bir teknik neden bulunmamaktadır. 1950’li yıllardan bu yana ve özellikle de 1974’ten beri, grafiksel olarak Türkiye topraklarına ilave edilmiş bu küçük toprak parçasının ihtiyatlı varlığına (Şekil 20’ye bakın; ne kadar da kurnazca çizilmiş!) Türk kamuoyu alıştırılmıştır. Ancak, çözümsüz kalmış olan bu sorun, tıpkı ayakkabının içine giren bir taş parçası gibi sürekli tehditkâr ve sivri bir şekilde durmaktadır. Okullarda okutulan ders kitaplarında ve yurtseverliğe ilişkin alanlarda Kıbrıs’ın sık sık betimlenmesi ise, karikatürsel çizimleri kolaylaştırmaktadır.

Şekil 19. Semih Balcıoğlu’nun bir karikatürü, Yeni Yüzyıl, 24 Nisan 1996: “Çiftlik”
Türkiye’nin Karakterleri
31Buraya kadar şunu anlamış olduk: Harita, fiziksel (deformasyonlar, düşsel coğrafyalar) ve bilimsel dönüçümlere uğramaktadır. “Harita” özelliğinden “ülkenin sembolü olma” özelliğine geçmekte; bu özellikle de bir ülkenin haritası olma şeklini ve imgesini taşıyan ama tamamen farklı bir şey tarafından (bir ev, bir insan, bir nesne) simgeselleştirilmektedir. Bununla birlikte, bu dönüşümler, bu başkalaşmalar, kullanılan imge haritanın bilimsel özelliğini hiçbir zaman tamamen ortadan kaldırmamaktadır. Tıpkı, harita üzerindeki imgenin kendi içinde bazı nitelikleri taşıması gibi bir durumdur söz konusu olan: Bir ölçüde deformasyon veya sadeleştirmeye maruz kalabilen “Şekil” ve “Yönlendirme.”

NE MUTLU TÜRKÜM DİYENE!
Şekil 20. “Ne Mutlu Türküm Diyene!” Ilkokullarda kullanılan bir Türkçe kitabından alıntı yapılan bir görsel, ilkokul Türkçe Ders Kitabı, 1995, s. 15
32Gözlemlediğim kadarıyla, bu duruma genellikle uygun davranılmıştır. Bir diğer deyişle, harita bilimsel nesnesini kullanan karikatürler, içerdikleri kodların niteliklerine göre sağ (Doğu) veya sol (Batı) imgelerini kullanmaktadır. Saga doğru her hareket Doğu’yla, yani İslam ve duraklama fikirleriyle ilişkilendirilmekte; çizimin sol bölümü ise Batılı, Avrupalı ve ilerlemeci fikirlere karşılık gelmektedir. Türkiye haritasını saga doğru çeken veya yönlendiren güçler, genellikle İslami eğilimli Başbakan Necmettin Erbakan’dır (Şekil 15 ve 22). İslama ilişkin bir referans olduğunda, çizimin sağ bölümüne; Hıristiyanlığa dair bir konu olduğunda ise sol bölümüne (Şekil 21) iliştirilmektedir. Türkiye üzerine gölge düşüren Yunanlı da, Avrupa’yı simgeleyen güneş de çizimin sol bölümünde yer alır (Şekil 14). Paradoksal bir durumu da anımsamakta yarar var: Avrupa bir karikatürde Türkiye’nin ilerlemesini önlüyor; onu Doğuya doğru döndürüyordu (Türkiye gazetesi, 21 Şubat 1996). Bu çizimde Avrupa sağ bölümde resmedilmişti; çünkü Türk-İslam” sentezi düşüncesini temsil etmekte olan bu gazetenin karikatüristi, bu düşünceyi geriletici bir etmen olarak kabul ediyormuş.

Şekil 21. Yurdagün tarafından çizilen bir karikatür, Türkiye gazetesi, 24 Ağustos 1996

Şekil 22. Yurdagün tarafından çizilen bir karikatür, Türkiye gazetesi, 10 Şubat 1996: “Gel bakalım muavin; şöyle otur. Ben yorulursam, sen kullanırsın!”

Şekil 23. Nuri Kurtcebe’nin bir karikatürü, Cumhuriyet, 29 Şubat 1996
33Nihayetinde, aynı fikirler silsilesi çerçevesinde Türkiye, yüzü Batıya dönük bir imaj sergilemektedir. Bir insan yüzüyle birlikte resmedildiğinde veya ayakta beklerken ya da yüzerken çizildiğinde, –hayati önemdeki“başı” her zaman Batıya doğru çevrilmiş bir şekildedir (Şekil 14 ve 16). Devinim halinde betimlendiğinde ise, “önde gelen bölüm,” Şekil 22’de tam karşıtı görüldüğü üzere, yine “Batı” olmaktadır. Bu tespit, ilerlemenin, Avrupalılığa doğru gidişin ve Batının sembolü olan Türkiye’nin Batı bölgesinin zihni tasawuru ile başlıca sorunlu bölge olan ve haritalarda bireysel bir varlığı olup, kendiliğinden bir kimliğe büründürülmüş olan güneydoğu arasındaki zıtlığı ortaya çıkarmaya yardımcı olmaktadır. Haritatürlerde, Türkiye’ye ve onun dünya üzerindeki konumuna dair bir algı ortaya konmaktadır. Buna şaşırmamak gerekir; ama bu algının ne kadar sık yinelendiğini ve beklenmedik bir şekilde başka alanlara aktarıldığını gözlemlemek ilginç olacaktır.
34Elbette, bu haritatürler, 1996 yılı Türkiye’si hakkında zaten bildiğimiz şeyler hakkında bize yeni bir şey öğretmemektedir. Bu döneme ait medya kaynaklarını 2009 yılında yeniden incelediğimde, o zamanlardaki aşırı siyasi tansiyonu fark edip, adeta irkildim. O zamanlarda tanıtılan basın çizimleri, Türkiye’nin yaşadıklarına kıyasla oldukça sevimli kalmaktadır. Bu çizimleri seçmemdeki gerekçe ise onların içerdikleri anlamlar veya ulaştırmak istediği anlamlar veya verdikleri mesajdan daha çok ardından bir araştırma yapmayı sağlayacak tek bir grafiksel ölçüt oldu. Ayrıca, buradan alınacak dersler, siyasi veya tarihsel olmaktan ziyade “göstergebilimle” ilişkili olacaktır. Çizerler, tüm ülkede tanınan grafiksel bir basmakalıp örnek seçerek, onu kendi düşlemlerine uygun olarak kullanıp yeniden yorumladılar. Çalışmaları karşısındaki biricik sınırlama ise, kodların içerdiği anlamları çözme konusunda okurun yeteneği ve kapasitesi olmuçtur. Gözlemlerimden yola çıkarak, bu çizimlerde önemli olanın, imgenin ve kullanılan dilin yeknesaklığı olduğunu fark ettim. Böylelikle, söz konusu öğeler yeniden tanınıp, anlaşılabilmektedir. Bu yöndeki tercihler, bilinenden yola çıkarak okurun daha ileri noktalara taşınmasını saglayan yeni öğelerin eklenmesini sağlamaktadır. Başlangıçtaki harita yeknesak bir şekilde kullanıldıkça, eklemlenen öğelerin anlamları da zenginleşecektir. Bu öğelerin bir araya gelişi ne kadar beklenmedik olursa, içerdikleri anlamların çözülmesi de o derece ilginç olacak ve sonuç itibariyle etkili bir mizah ortaya konacaktır. Bir işaretin birçok ifade aracı ve birçok bağlamda gezinmesini gözlemledik: Ders kitaplarında okutulan coğrafyadan yurtseverliğin (veya milliyetçiliğin) ifadesine, alaycılığı belirten bir ifadeye dek... Harita, ülkenin ve rejimin içerdiği simge deposunda bir boşluğu doldurur gibidir... Ama, önemli olan, sadece ülkenin kişiselleştirilmesine hizmet etmesi değil, aynı zamanda kendilerini sol çizgide tanımlayan çizerlerin, bu imgenin kutsallığının giderilmesine yardım etmesindedir. Çünkü, haritanın içinde yatan kod ile alay edildikçe, küstahlık mümkün hale gelir.

Şekil 24. Ercan Akyol’un bir karikatürü, “Ne yaptıysak, vatan için...” Milliyet, 21 Şubat 1996

Şekil 25. İsmail tarafından çizilen bir karikatür, Zaman, 17 Ağustos 1996

Şekil 26. Ali Ulvi’nin bir karikatürü, Cumhuriyet, 10 Ocak 1997

Şekil 27. Yurdagün tarafından çizilen bir karikatür, Türkiye, 3 Mayıs 1993
Notes de bas de page
1 Bu çalışma, Une vision turque du monde à travers les cartes, Paris, CNRS Éditions, 2000; Özet versiyonu olarak, “Manuels scolaires et géographie historique: le cas turc,” Hérodote, no. 74-75, 1994, s. 196-240; Türkçe olarak, “Bir Haritanın Tarihi,” Defter s. 32, 1998, s. 82-89 ve s. 33, 1998, s. 115-122 başlıkları altında yayınlanmıştır.
2 Fransa’nın horoz dışındaki öteki simgesi olan Marianne, 1848 devriminin ardından “İkinci Cumhuriyet” döneminde kendini göstermiş; 1875 yılının ardından gelen ‘Üçüncü Cumhuriyet’döneminde ise, söz konusu kadın figürü Fransa Cumhuriyeti’nin amblemlerinden biri haline gelmiştir.
3 Bkz. Semih Balcıoğlu ve Ferit Öngören, 50. Yılında Türk Mizah ve Karikatürü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1973, s. 323. Ayrıca, bkz. “Orta Asya ve Göçler,” Emin Oktay ve Niyazi Akşit, Tarih Lise 1, 1981, s. 24.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012