Pyrgos’tan Burgaz’a....
Osmanlı dünyasında sivil amaçlı kuleler I: Erken dönem ve öncüller
p. 15-71
Note de l’auteur
Bu makale, Osmanlı sınırları içindeki ikametgâh kuleleri konusunun işleneceği daha kapsamlı bir yayının giriş kısmıdır.
Texte intégral
Bir tipoloji bir sorunsal
1Osmanlı döneminin konut dağarcığı, Safranbolu tipi ahşap çatkılı ve çardaklı evler ile İstanbul’un bağdadi konaklarına indirgenmiş olsa da, mimarlık tarihimiz bu dar çerçeveden çıkmaya elveren yeterince örnek ve bulgu içerir... Misakimilli sınırları içinde kalındığında bile zenginliğiyle dikkat çeken konut mimarisinin tipolojik çeşitliliği, salt bölgesel koşullarla açıklanamaz. Gerçekten de, iskân/mesken ilişkilerinin örüntülerinde, çok defa özgül tarihsel parametrelerin belirlediği toplumsal örgütlenme biçimlerinin karşıhğını buluruz. Bazen çok eskilerden artakalan tortular barındıran bu tipolojik örüntüler, karmaşık bir tarihsel birikimin günümüze ulaşabilmiş ipuçlarıdır. Bu yüzdendir ki, genelde isimsiz mimarlık özelde ise konut mimarlığı, tarihsel geçmişin gerçek ve katışıksız öteki yüzünü arayanlara ilginç olasılıklar sunabilir.
2Osmanlı konut tiplerinin içinde az incelenenlerden biri, savunma ve gözetleme kulelerinden ayırmak için “ikamet kuleleri” ana başlığı altında toplamayı yeğlediğimiz ‘ikametgâh’ kategorisidir.1 Burada çok indirgeyici bulduğum ve tipolojinin çogül işlevlerini yeterince yansıtmadığını düşündüğüm konut sözcüğünden özellikle kaçındığımı belirtmem gerek. Bu yapı kategorisi içinde, ‘konut’ tanımına belki en yakın olan zümre, Ege kıyıları ve adalarında rastlanan, ancak bölgede yaşamış olan Rumlara özgü sanıldıkları için “Türk Mimarisi” safarının dışında tutulan kırsal özellikteki kule evlerdir.2 Ne ki, kule evler, ya da daha kapsamlı bir genellemeyle, kule tipolojisine giren konut türleri Ege Bölgesi’nin kırsal kesimiyle sınırlı değildir ve bugün, bu tür yapıların Ege’nin iki kıyısı ile Balkanlar’da, Osmanlı İmparatorluğu’nun ehl-i örf, eşraf ya da toprak sahipleri tarafından yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir3 (Resim 1-4). Halen, eski Osmanlı mülkü olan birçok yerde, yer yer konut olarak inşa edilen ikamet kulelerine rastlandığı gibi, bunların bir kısmı bugün hâlâ kullanılmaktadır.4 MacLeod, Osmanlı egemenliğindeki Yunanistan’da, sipahi, ağa ve çiftlik sahiplerinin konutlarına pyrgos ya da koulas dendiğini kaydeder, 19 yüzyıl gezginlerinin verimli bölgelerde çok sayıda olan çiftliklerdeki kulelerde konuk edildiklerine dikkat çeker5 (Resim 5, 6).

Resim 1. Foça yakınlarında bir kule ev (19. yüzyıl?)

Resim 2. Tipik pirgos/kule ev: Mora’da Tsakonia bölgesinden örnek
M. Deffner, Neuen Sprachenführer..., Atina 1874
3Sözü edilen bütün bu yapılan ortak tipolojik özelliklerin birleştirdiğini söylemek yanlış olmaz. Nitekim, Ege ve Balkan dünyasının birçok yerine dağılmış olan ve konut olarak kullanılan kulelerin hemen hepsi, daha sonradan yapılan eklemeler ya da değişiklikler sayılmayacak olursa, genelde sağır ve dışa kapalı bir zemin katın üzerinde yükselen iki ya da üç katlı, dikdörtgen prizma şeklinde kâgir binalardır. Bunlarda katlar birbirlerinden kirişlerin taşıdığı ahşap döşemelerle ayrılır: bir kattan ötekine geçiş ya döşemedeki bir deliğe dayandırılan taşınır merdivenler, ya da duvara dayalı sabit ahşap merdivenlerle sağlanır (Resim 2). Zemin kat ile çatı altındaki katın tonozla örtülü oldukları örneklere rastlandığı gibi, katları ayıran döşemelerin tümüyle ahşap kirişler yerine tonozlara taşıtıldığı daha gelişmiş örnekler de vardır. Çatılar, genelde, mazgallı bir set duvarının kuşattığı düz bir teras şeklindedir, ancak daha geç dönemlerde terasın yerini ahşap bir çatının aldığı görülüyor. En eski kulelerde, güvenlik amacıyla zemin kata değil ama onun üstündeki birinci kata açılan giriş kapısına, bu girişin karşısında duran bir platforma uzatılan iner-kalkar bir köprüyle ulaşılırdı. Zamanla bu köprü yerini taş basamaklara bırakmıştır. Sadece havalandırmaya yarayan birkaç dar menfezin dışında hiçbir açıklığı olmayan zemin katlar, genellikle erzak, silah ya da değerli malların saklandığı ve giriş katı döşemesindeki bir delikten inilen mahzenler olarak kullanılırdı. Kulenin önemli ve güçlü bir kişiye ait olduğu durumlarda, bu mahzenlerin zindan olarak kullanıldığı da oluyordu. Gene de, bazı kulelerin girişi istisnai olarak zemin seviyesinde olabiliyordu. Ayrıca, ikamet kuleleri zaman içinde daha karmaşık işlevler yüklenerek muhkem evlere dönüşürken, kapı da çok kere zemin düzeyine inmiştir. Kule girişlerinin bulunduğu kat, kapı sayılmayacak olursa dışa sadece birkaç dar menfezle açılan, içinde bazen bir ocağın yer aldığı ve genellikle günlük işlerin görüldüğü bir yerdi. Buna karşılık ikamet için kullanılan pencereli hacimler üst katlarda yer alırdı. Kulelerin birçoğunun giriş kapısının üstünde, onu zorlayanlardan korumaya ve saldırganların üzerine kaynar su vs akıtmaya ya da silahla karşı koymaya yarayan bir çıkma mazgal bulunur. Gene bazı kulelerde, gusulhane atıklarının akıtıldığı dış çıkmalar vardır. İkamet kulelerinin temel tipolojik kuruluş düzeni bu şekilde olmakla birlikte, daha gelişmiş kule örneklerinde taban alanının çok daha geniş tutulduğu, bazen de ana kitleye daha ensiz ikinci bir kanadın bitiştiği görülebiliyor.

Resim 3. Egina Adası, Markellos Kulesi

Resim 4. Arnavutluk- Kulla

Resim 5. Tesalya’da kuleli çiftlik J.-J. Bacqué-Grammont arşivi

Resim 6. Ezine, Cezayirli Hasan Paşa Kulesi Choiseul-Gouffier

Resim 7. Ayvalık, Kızlar Manastırı E. Menteşe, Anadolu Uygarlıkları Kanatlarımın Altında, Ankara 2006, res, 6.

Resim 8. Olbia/Antalya, Helenistik Kule E. Menekşe, Anadolu Uygarlıkları
419. yüzyıldan beri birçok araştırmacının ilgisini çeken Akdeniz çevresi ve özellikle Ege Bölgesi’ndeki bu ikamet kuleleri konusundaki araştırma ve incelemeler, söz konusu tipolojinin antik çağlara uzanan kökleri olduğunu, çeşitli ve karmaşık tarihsel koşullar nedeniyle yakın zamanlara kadar varlık göstermeyi sürdürdüğünü ortaya koymuştur. Bu araştırmalar, askeri amaçların dışında kullanılan kulelerin, saklama/koruma/barınma gibi esnek ve değişken işlevleri karşıladıklarını, büyükçe tarım işletmelerinin içinde yer aldıklarında ise işletme sahibinin servet ve mallarını saklamanın yanı sıra gözetleme ve sığınma yerleri olarak hizmet gördüklerini, bu son işlevlerin kulelerin yer aldığı tesislerde sosyal bir içerik kazandırıp prestij bahşettiğini ortaya koymuştur (Resim 6).

Resim 9. Mejdel/Suriye, 431 tarihli kule ev Butler, Anc. Arch. Syr. II a/2, Leyden 1909’dan’.
5Akdeniz’i kuşatan bölgelerde, kültürden kültüre veraset yoluyla geçerken dönüşüm geçiren bu tipolojinin Osmanlı mimarisine dahil olması süreci ilginçtir ve bizim bu makaleyle amaçladığımız, ikamet kuleleri tipolojisinde somut karşılığını bulan bir kültürel süreklilik paradigmasını tanımlayabilmektir. Ne ki, makale hacminin ister istemez dayattığı sınırlamalar nedeniyle biz burada, Osmanlı dönemi kulelerine götüren ön süreci incelemek ve tanımlamakla yetineceğiz.
Terimler ve soyağaçları
6Daha yukarıda, Osmanlı İmparatorluğu yıllarında Rumların pyrgos diye adlandırdıkları yapı tipine Türklerin kule dediğine değinmiştik. Ne ki, Türkçe yazılmış metinlerde pyrgos sözcüğünün galat olmuş şekillerine rastlanması, iki kullanım arasındaki farkın salt bir dil sorunu olmadığını sezdirir. Nitekim bu sözcüğün Türkçe yazılmış bir metindeki ilk kullanımlarından birini, 15. yüzyılda kaleme alınan Düsturname-i Enveri’de buluruz:
Mağrebi geldi hem anda bir Arab
kiçirek bir mancınık etdi aceb
ne gemi kodı ne burgas hurd eder
haddi yok anda firengî mürd eder.6

Resim 10. Bizans kule tasviri Kanellopoulos Müz. Env Ε122, – 15. yüzyıl başı ayrıntı
7Aşikpaşazâde, Hacı İlbey’in Meriç kıyısında ele geçirdiği Bizans kulesinden “bir kiçicuk birguzcuk” diye söz eder.7 Oruç Bey ise aynı kule hakkında şunları yazar: “Hacı İlbeği ve Gazi Evrenus beg geldiler. Meriç kıyısındaki Burguzu aldılar. Şimdiki halde ana İlbeğioğlu Burguzu derler.”8 Evliya Çelebi’ye gelince, aynı sözcüğü purgaz, pirgaz, burgaz, burgoz, burkaz, pugas, bugaz şekilleriyle kullanır.9 Ne ki, Evliya Çelebi’nin bu sözcükleri kullanışında gözlemlenen esneklik, pyrgos teriminin zaman iςinde edindiği kapsayıcılığın karşılığıdır: bu içerik esnekliği “Der-beyân-ı feth-i kal’a-i Pürgaz, ya’nî şehr-i Birgaz” başlıklı metninde yaptığı “Rum lisânı üzre kal’alara “pirgaz” derler. Ol isim ile müsemma bir kal’a-i zibâ idi”10 açıklamasında olduğu kadar Kilidü’l-Bahreyn’den söz ederken “iki aded kulle-i azîm binâ edüp ismine kal’a-i Burceyn dediler” diye yazdığında da açıkça vurgulanmaktadır.11

Resim 11. Bizans duvar resminde kule betimlemesi
8Fatih Sultan Mehmed’in saltanat yıllarından söz eden “Târîh-i Ebü’l-Feth” başlıklı eserini 1490’dan sonra kaleme alan Tursun Bey, “kulle” ile “burgaz” sözcüklerinin her ikisini de kullanır. Sözgelimi Topkapı Sarayı’nı çeviren Sur-i Sultanî’nin yapımını “bir sûr çektürüp firengî ve türki, müdevver ü müselles....burgazlar ile...bir güzel kal’a düzeltti”12 diye anlatır. Boğazkesen Kalesi’nden söz ederken de “iki başında iki kulle...ve yukaru mültekâsında bir muhkem firengî kulle yaptılar” diye yazar.13

Resim 12. Bafa, Pınarcık (eski Mersinet) köyünde Bizans kulesi

Resim 13. Pınarcık köyündeki Bizans kulesinin kesidi
9Edirneli Ruhi, 1509 İstanbul depremini anlatırken ‘kule’ ile ‘burgaz’ terimlerini birlikte kullanmıştır: “... Şişenbe gecesi zelzele-i azîm olup (...) derya canibi yeryer kuleler ve burgazlar (...) yıkılub viran oldı”; aynı metnin başka yerinde de Kız Kulesi’nden “Ve kal’a-i hûmayûn ki Üsküdar önündeki derya içindeki kulledir” şeklinde söz etmiştir.14 Burada “kulle”nin aynı zamanda ‘Kal’a-i hûmayûn’olarak tanımlanmış olması ilginçtir. Ancak, gerek Tursun Bey gerekse Edirneli Ruhi’de bu iki sözcüğün eşanlamlı olup olmadıkları, tersine farklı yapım özelliği ya da farklı kullanımı olan yapılan tanımlamak için mi kullanıldıklarını kestirmek pek kolay değildir. Tuncer Baykara’nın bu konudaki yorumu şöyledir: “Tek ve küçük birimli olanlar kule, büyük ve birçok birimli yapılar kale diye anılıyordu (...) kale ve kule kimi zaman birbirlerinin yerine de kullanılabilmektedir. Çünkü aralarında öz olarak bir fark bulunmamaktadır”.15 Ne ki, savunma yapılarından söz edildiğinde öne çıkan bu terminolojik gevşeklik, ikamet amaçlı kuleler söz konusu olduğunda ortadan kalkmakta ve “kule” sözcüğü, Osmanlı mülkünün her yerinde, –telâffuz farklarıyla– bu yapı kategorisinin tek karşılığı olarak öne çıkmaktadır: sözgelimi, Makedonya ile Arnavutluk’ta belli bir muhkem yapı tipine kulla, kulia dendiğini biliyoruz.16 Üstelik, Osmanlı egemenliğine 15. yüzyılda giren Amavutluk’taki Kamenice köyünde yapılan incelemeler, Arnavutluk “kulla”ların daha 14. yüzyıl –ya da öncesinden– beri bilindiğini ortaya koymuştur.17 Dahası, Bizans metinlerne ilk defa “gulas” şekliyle Anna Comnena’da geçen “kule” sözcüğünün Bizanslılarca bilindiği böylece anlaşılmaktadır.18 Anna Comnena’nın 1083-1153 arasında yaşadığı göz önüne alınırsa, söz konusu terimin Türkçeye girişini kuşatan belirsizliklerin enikonu çok olduğunu teslim etmek gerekir.

Resim 14. Pınarcık Kulesi iç görünüm

Resim 15. Sakız, Kampos, bağ kuleleri Civitates Orbis Terrarum’dan

Resim 16. Sakız, Kampos evlerinden birinin kule şeklindeki ςekirdek kısmı

Resim 17. Mani bölgesi (Yunanistan) kule ev örneği
10Öte yandan, Türkçe sözlüklerin bize bu konuda yardımcı olduklarını söyleyemeyeceğimiz gibi, incelemekte olduğumuz yapı tipinin Türkçede iki ayn kökenden gelen terimlerle tanımlanmasının nedenini etmolojik sözlüklerde bulmak da olası gözükmüyor: Şemsettin Sami ve Devellioğlu sözcüklerinde, Arapça kaf harfı ile yazılan, çoğulu “kulel” (ش) olarak verilen kule/kulle (ﷱ) sözcüğünün bir Arapça kökten geldiği ve asıl anlamının “zirve, doruk” olduğu belirtilir.19 Sevan Nişanyan’ın etimolojik sözlüğünde ise, bu sözcüğün yükseltmek ve kaldırmak anlamına gelen “qall” mastarından türediği belirtilir.20 H. Wehr’in Arapça sözlügünde, “kulat” sözcüğünün karşılığı gene zirve olarak verilmişse de çoğulu “kıla” ya da “kulu” olarak gösterilmiştir.21 Yunanistan’daki ortaçağ kuleleri üzerinde çalışmaları olan P. Lock ise, Yunan dilinin bir etimolojik sözlüğüne dayanarak “kulla” sozcüğünün “gözetleme yeri” anlamına gelen Latince “cula” sözcüğünden türediğini yazar.22

Resim 18. Ortakent (eski Müsgebi) köyünde’Mustafa Paşa’ Kulesi
11Yunan dilindeki “pyrgos/πüρyος” sözcüğü, hem askeri amaçlı bir yapıyı hem de malikânelerin içinde tek başına duran bir yapıyı göstermek için kullanıldığı gibi, günümüz dilinde “kule, şato ya da kırevi” anlamlarıyla yer almıştır.23 Schuchhardt’a göre, Yunan dilindeki “pyrgos” sözcüğü, kule şeklindeki yapılan gösteren genel bir terimdir ve bu terimin ‘tahkimat’olan ikinci anlamını karşılamak için “frurion/φροvρıοv” diye bir sözcük daha kullanılmaktadır.24 Kretschmer, Got dilindeki “baurg” ya da Almancanın “burg” terimlerini çağrıştırdığı için bu sözcüğün Germanik kökenli olabileceği ve Yunan diline Balkan dillerinden biri aracılığıyla –mesela Makedonca’daki “pırg”– geçmiş olacağı konusunda tahmin yürütmüştür; Kretschmer, ayrıca, terimin etimolojik kökeninin Hitit dilinde “yüksek" anlamına gelen “parku” sözcüğüne kadar uzanabileceğini varsaymışsa da bu sava karşı çıkanlar olmuştur.25 Buna karşılık, Schuchhardt pyrgos teriminin kökenini Sanskritçedeki “purî-pura” sözcüğüne bağlar, bundan Makedon dilinde “birgos,” Latincede “burgus,” orta Almancada “burg,” İngilizcede “borough,” İtalyancada “borgo” ve Fransızcada “bourg” sözcüklerinin türediğini öne sürer.26 Kuzey Afrika’da rastlanan bir yapı tipi, bir avlunun ortasında duran köşeli bir ev şeklindedir ve bunlara, “burgus” sözcüğünden galat ederek “burc” denmektedir.27 Vayakokos ise pyrgos sözcüğünün Yunan dilinde Homeros’tan beri kullanıldığını savunur.28
12Sözcüğün taşıdığı anlamların, bazı genişlemelerle Bizans döneminde korunduğunu görüyoruz: bu dönemde pyrgos sözcüğü manastır külliyelerindeki ana kuleyi tanımlar ama aynı zamanda hem kırsal kesimde hem de şehir ortamında yer alan muhkem ikametgâhları da ifade eder.29 Buradan, Bizans döneminde “pyrgos” teriminin kullanım alam ile Osmanlı dönemindeki “kule/kulle/ﷱ” teriminin kullanımı arasında mutlak değilse de bir denkliğin söz konusu olduğu, ikisi arasında göze batar bir kullanım farkından söz edilemeyeceği anlaşılıyor. Çözülemeyen etimolojik köken sorununu askıya alarak doğrudan doğruya kule tipolojisinin geçmişine ve farklı mimari gelenekler içindeki yerine ve kullanım usullerine göz atalım.
Arketipler ve öncüller
13Akdeniz dünyasında izlerine ilkçağdan beri rastlanan bu tipin ortaya çıkısı hakkında kesin bir şey söylenememekle birlikte, araştırmacıların çoğu bunun doğu kökenli olduğunu, kulenin Suriye, Filistin ve Mısır’ın yerel tipolojilerinden olduğunu, daha sonra da bütün grekoromen dünyasına yayıldığını düşünürler.30 Schuchhardt’ın, köklerini Akdeniz kültürünün derinliklerinden alan kulenin barınma işlevinin gözetme ve savunma yeri olarak işlevinden daha eski olduğu görüşünü31 Grimal da paylaşır.32 Graillot ve Frêne’in etimolojik sözlüğünde, Yunanistan ve Akdeniz havzasında kule şeklindeki yapıların tarım işletmelerinin erzak ve malzeme depoları olarak kullanıdıkları, bu yapı tipine genelde atfedilen gözetleme ve savunma işlevinin daha sonra eklendiği belirtilir.33 Nitekim, “pyrgos” teriminin tarımla ilişkili bir işlevi yerine getiren yapılara verilen bir ad olduğu öteden beri, eski metinler dolayısıyla bilinmektedir.34 Askeri ya da resmi amaçlı olmayan bir kuleden söz eden ilk yazılı metin, İncil yazarı Markus’un bir meselinde geçer ve Filistin’de bir üzüm bağında duran bir kuleyle ilgilidir.35 Bu metinde sözü edilen kule, bir avlu ya da mandıra ile bir aradadır. Grekoromen diye anılan kültür ortamında, kuleli avluların tarım kesiminde kullanıdığını gösteren metinler bulunmaktadır: kulenin pyrgos, avlunun da “aule” olarak anıldığı bu metinlerden, avlunun bağımsız bir alan oluşturduğu anlaşılıyor.36 Eski Mısır’da da, arazi koşulları ile hava ve ışıktan azami ölçüde yararlanmayı sağlayan dar ve yüksek tutulmuş evlerin varlığı biliniyor: papirüslerde, yükseldikçe daralan duvarlarıyla güdük piramit görünümünde, düz damları mazgallı bir şebekeyle çevrili, kapıları güvenlik amacıyla birinci katta bulunan evler betimlenmiştir: bunların bazılarının damına sayvan şeklinde bezden bir gölgelik oturtulmuştur. Bu kuleler başka bir yapıya bitişik olabilirler, ama asıl biçimlerinde herhangi bir değişiklik olmazdı.37 Suriye ya da Ege adalarında, kuleler yerel malzeme koşullarına bağlı olarak taştan yapılmış, bazıları eğimli bir çatıyla örtülmüş, girişlerinin önüne bir sundurma oturtulmuş ya da bunlar başka müştemilat binalarıyla bir arada, avlu içine alınmışlardır.38 Akdeniz’de, antik dönemde, kule şeklindeki yapıların önceleri çevreyi gözetlemek ve gerektiğinde sığınılmak için inşa edildikleri göz önünde tutulmalıdır ama, bir kısmının Girit’teki Knossos evleri örneğinde olduğu gibi, savunma işlevi olmayan yüksek konutlar oldukları artık genellikle kabul görmektedir.
14Başta Kiklatlar olmak üzere bütün Ege adalarında, İyon Denizi’nde, Yunanistan’ın kıyı kesimlerinde ve hatta Karadeniz Bölgesi’nde sıkça rastlanan 18-20 m. yüksekliğindeki kulelere ilk ilgi duyanlar, antik yerleşmeleri araştıran gezginler olmuşsa da, bu gibi yapıların daha sistematik bir biçimde incelenmesi 19. yüzyılda başlamıştır. Grek dünyasında çok sık rastlanan duvarla çevrili avlularda duran kuleler, çoğu zaman gözetleme ve savunma noktaları olarak yorumlanmışlar ve özellikle adalardakiler korsan saldırılarına karşı sığınma yapılan olarak değerlendirilmişlerdir.39 Bu yapı kategorisinin, askeri ya da savunma amacının dışında doğrudan doğruya iskân ve tarim işletmeleriyle olan ilişkisini ilk defa ortaya koyan R. Weil olmuşsa da,40 konuya kuramsal bir çerçeve getiren kişi, I. Dünya Savaşı öncesinde Attika’daki kuleleri inceleyen John H. Young’dır.41 Bir kısmı 30-40 m. uzunluğunda duvarlarla çevrili bulunan ve denize yakın verimli ovalarda yer alan Sunion, Keos ya da Sifnos kulelerinin, başka müştemilat yapılarıyla birlikte, avluların orta yerinde ya da kenarında durduğunu saptayan Young, bu kulelerin tarımsal bir işlevlerinin olması gerektiğini, hiç değilse bir kısmının silo ya da tahıl deposu olarak kullanılmış olacağı varsayımını geliştirmiş,42 antik Grek dünyasındaki kırsal işletmeler ya da “country estate” diye adlandırdıgı malikânelerin, bir kule, bir avlu ve bir ev olmak üzere üç temel öğeden oluştuğu kanısına varmıştır.43 Bu kulelerin en alt katlarında erzak ile aletler depolamyor, kadınlar da burada çalışıyor, en üst kattan ise çevreyi gözetlemek için yararlanılıyordu. Üst katlarda bazen pencereler bulunuyor, ahşap döşemelerin ayırdığı bu katların birinden ötekine geçmek için, ya duvar boyunca yükselen bir merdivenden yararlanılıyor ya da döşemelere açılan kapaklı deliklere dayandırılan taşınır merdivenler kullanılıyordu.44

Resim 19. İskoçya, Galway Castle

Resim 20. İrlanda’da ikametgâh kulesi

Resim 21. Bulgaristan’da, Vratsa (Ivraca) Mescit Kulesi (16. yüzyıl?)

Resim 22. Korent’te Frenk Kulesi (?) Th. du Moncel
15Bu saptamalardan yola çıkan Nowicka ile Haselberger’in araştırmalarıyla, Ege ve Akdeniz çevresinde bulunan ilkçağ kulelerinin tümüyle askeri işlevlerle ilişkilendirilemeyeceği, bu tipolojiden sivil alanda da yararlanıldığı kanıtlanmış ve bunların yakın dönemlere kadar kırsal bir konut tipi olarak varlık gösterdiği ortaya konmuştur.45 Young’dan elli küsur yıl sonra, Hans Lohmann, Attika, Megaria, Argolis ve Küçük Asya kulelerinin zeytin presleri ve benzeri tarımsal işlevli öğelerle çevrili olmalarının, bunların tarım işletmeleriyle ilişkisini kanıtladığı fikrine katılır, ayrıca bu kulelerin çoğunun MÖ 5. yüzyıla ait olduğunu, tipolojik belirleyicilerin ise, belli bir planimetriden çok bazı kuruluş ilkelerinde aranması gerektiğini öne sürmüştür.46 Ayrıca, klasik dönemde küçükbaş hayvanların barındığı mandıraların bitiştiği çiftliklerdeki kulelerin, alet edevat, zeytinyağı, erzak ve hatta papirüslerin depolanmasına yaradığını, tahılın ise, genellikle daha çok menfezin açıldığı havadar üst katlarda saklandığını belirtmiştir. Gerek arkeolojik bulgular gerek yazılı metinler, çoğu taştan inşa edilmiş dört köşeli bir tabana oturan, yaklaşık 40 ile 50 m2’lik bir alanı kaplayan ve “pyrgos” diye adlandırılan bu tip kulelerin genelde kerpiç yapılar olduklarını ve başka müştemilat binaları ile birlikte çiftlik evinin yanı sıra çiftlik avlusunun içinde ya da kenarında durduklarını, ortaya koymuştur.
16Kuleli çiftlik geleneğinin Küçük Asya’yı da kapsadığını biliyoruz: Radt’ın Bodrum Yarımadası’nda saptadığı Leleg ve Karya kültürlerine ait kuleli “compound”lar, bölgeye MÖ 5. yüzyılda giren Yunan etkilerinden onceki döneme aittir ve bunlar hayvancılık yapılan mandra tipi, işletmelerle ilgilidir.47 Buna karşılık Kolb ve ekibinin Likya bölgesinde yaptıkları araştırma ve kazılar klasik döneme ait çok sayıda kuleli çiftliğin varlığını ve yayılma alanını ortaya koymuştur.48 Ancak aynı araştırmacının yarımadanın Mandra Gölü ile Tavşan Burnu’nda saptadığı ve Helenistik döneme tarihlendirilen kulemsi yapı kalmtıları, hem konut hem sığınak olarak kullanılıyor olmalıydı.49
17Boyutlarıyla sahiplerinin toplumdaki konumu hakkında fikir veren kuleli çifdikler, bazen tek bir ailenin gereksinimlerini karşılayacak ölçekte küçük bir işletme iken, bazen de çok sayıda hizmet binası ve birden çok avlu içeren büyük işletmelerin merkezinde bulunurlardı. Bunlarda da hizmet hacimleri zeminde, oturma mekânları üst katlardadır. Grek çiftliklerinde genel kural, hemen her zaman köşeli bir yapı olan kulenin avlunun köşesinde durmasıdır. Daha büyük kuruluşlar söz konusu olduğunda avlunun öteki köşelerinde ek kuleler inşa edilirdi. Bununla birlikte, kuleler çiftliklerin olmazsa olmaz öğesi olmadıkları gibi, asıl işlevleri de korunması gereken değerli mal ve edevatın saklanmasıydı.50 Gerçi bir metinde, Attika’da, büyük bir arazinin sahibi olan bir kadının hizmetkârlarını bir kulede yatırdığından söz edilmiş olması bu gibi yapıların ikamet için de kullanıdıklarını gösteriyοrsa da,51 epigrafık ve arkeolojik belgeler tarımsal işletmelerde ikamet işlevinin arızı ya da ikincil olduğunu gösterir.52 Çiftliklerde kulelerin yaygınlaşmasının, MÖ 4. yüzyılda, Peloponez savaşlarının ardından tarım arazisinin yağmalanması, kölelerin kaçamasının ardından şehirlerin öne çıkması ve böylece toprak sahibiyle şehirler arasındaki aranın açılmasının sonucu olduğu düşünülmektedir.53
18Bununla birlikte, ilkçağda, kule şeklindeki yapının başlı başına bir konut olarak kullanıldığını gösteren örnekler de eksik değildir:54 Sözgelimi, 1954’te Weller’in Keos Adası’nda “Turmhäuser/kule evler” diye tanımladığı yapılar,55 Young’ın ise Sifnos Adası ya da Sunion’da belirledikleri bunlardandır.56 Ayrıca, Akdeniz havzasındaki şehirlerde, yer darlığının getirdiği zorlamalar yüzünde, (MÖ 4. yüzyıldan beri?) kule şeklinde konutların kullanıldığı biliniyor.57
19İlkçağda, kule şeklindeki ikametgâhın, Yunanistan ile adaların dışında da bilindiği anlaşılıyor: Ksenofon, Anabasis adlı eserinde, Küçük Asya’daki satrap kulelerinden söz etmiş58 (Anabasis IV, 4, 2 vd,), Bergama civarında Pers satrapı Asidates’in “tyrsis” dediği kule şeklindeki ikametgâhına nasıl saldırdığını anlatmıştır (VIII, 8, 12-15): “Oraya gece yarısına doğru vardıklarında, köleler kulenin çevresindeydiler ve hayvanların çoğu kaçmıştı (...) Kuleyi saldırı yoluyla alamayınca (...) kule duvarını delmeyi denediler. Duvar sekiz toprak tuğla kalınlığındaydı. Bununla birlikte sabaha karşı bir gedik açılabilmiştir.” Gene Ksenofon, MÖ 400-401 kişında Trabzon ile Giresun arasında gördüğü “mossyn” denen ahşap kulelerden ve adını bu kulelerden alan “Mossynoi” halkından söz etmiş, bu halkın yaşadığı yerlerde yedi kata varan kulelerin bulunduğunu, kralların da kulelerin en yükseğinde oturduğunu yazmıştır. F. Debord’a göre, “mossyn” sözcüğü İran kökenlidir59 ve Ksenofon’un “horion” diye değindiği kasabaların en yüksek noktasında satrapların oturduğu kule şeklindeki ahşap ikametgâhı ifade eder, buna karşılık Asidates’in kulesi Küçük Asya’da yer yer varlıkları bilinen müstahkem çiftliklerden biri olmalıdır.60 Ksenofon’un Karadeniz Bölgesi’nde saptadığı ahşap kule şeklinde ev geleneğinin ise, görece yakın zamanlara kadar süregeldiği anlaşılıyor: nitekim, 19. yüzyıl başlarında bölgeyi tarayan gezgin Kinneir, Baydar-Su, Bazar-Su, Farmatinos ve Bulancak’ın batısındaki dağ yamaçlarındaki evlerin, ya müstahkem kuleler şeklinde ya da altlarındaki ağılların üzerinde yükselen “şale”ler tarzında olduklarını kaydeder ki, bu betimleme günümüzde hâlâ inşa edilegelen ahşap “serender”leri akla getirmektedir.61

Resim 23. İtalya’da San Gimignano kuleleri
20Görüldüğü gibi, son yarım yüzyılda birçok araştırmacının ilgisini çeken bir konu olan Ege Denizi’nin çevresindeki kule evler geleneğinin antik çağlarda belirdiği oldukça açıktır. Ne ki, her ikisi de pyrgos kategorisine giren kule evlerle çiftlik kulelerinin ne zaman ve hangi koşullarda ayrıştığını kestirmek kolay değildir. Grimal’in Roma dönemine ilişkin incelemeleri,62 Butler’in ise Suriye’nin Havran bölgesindeki Roma ve Geç Antik yerleşmelerine ilişkin saptamaları,63 bu tür kulelerin Helenistik dönemde yaygınlık kazandığını, Roma döneminde ise tarım işletmelerinde olduğu kadar şehirlerde de görüldüğünü ve tipolojinin Kırım’a kadar yayıldığını göstermiştir. Grimal’in görüşü, Asya kökenli olan kule tipinin daha gelişmiş bir sürümünün Helenistik dönemi “latifundia”larının merkezinde duran ikametgâh binalarında uygulandığını,64 aynı tipolojiden türemiş daha basit ve yalın bir kule biçiminin ise Mısır ile adalarda benimsenerek buralarda bağımsız evrimini sürdürdüğü yolundadır.65 Mısır’ın kırsal kesimindeki kuleler birkaç çeşit idi: bağ ve tarlaların kenarında yükselen düz damlı, üst katlarında kafesli menfezler bulunan sıradan kulelerin yanı sıra pahalı malzemeden inşa edilmiş daha gösterişli olanları da vardı.66 Buna karşılık, Attika’daki kulelerde köşe kulecikleri ve asma galerileri bulunmazken, adalardaki kuleler avlusuz olabiliyordu.

Resim 24. Kafkaslarda Svaneti kuleleri Mehmet Gülbiz arşıvı

Resim 25. Tesalya’da Damasi kasabası, Osmanlı ileri gelenlerinin kule evleri L. Henzey
21Haselberger, kırsal kesimdeki evlerin kule biçiminde muhkem binalar şeklinde inşa edilmesinin Helenistik dönemin güvensiz koşullarında başlamış olabileceğini, 4. yüzyılda bunların Yunan dünyasında kuleli çiftlikler kadar yaygın olduklarını düşünmektedir.67 Kırım’da bulunan ve MÖ 3. yüzyıldan MS 2. yüzyıla tarihlendirilen büyük ve avlulu Helenistik dönemi çiftliklerinde ise, birden fazla kuleye yer verilebiliyordu.68 Nitekim, latifundiaların merkezinde bulunan malikâne sahiplerinin ikametgâhları için kullanılan terimler pyrgos, baris/varis69 terimlerinin yanı sıra, ‘dört kuleli’ anlamında tatrapyrgos terimi de kullanılırdı.70 Anadolu’da ise, daha yukarıda değindiğimiz gibi, Karya, Lidya ve Kilikya bölgelerinde yapılan tarama ve kazı çalışmaları hem tekil pyrgos’ların, hem de pyrgos barındıran çiftliklerin Yunan dünyasındaki yaygınlığına ek kanıtlar getirmişlerdir.71 Helenistik dönemde, Küçük Asya’nın batısı ile Kilikya’daki malikâne sahiplerinin, tarım aletleriyle hasadın saklandığı, ama tehlike zamanında köylünün sığındığı ve sürülerin durduğu mandralara bitişik olan büyük müstahkem konutlarda yaşadıklarını belirten M. Sartre’dan başka,72 H. Lohmann da Likya ve Milet bölgesinde benzer kuruluşların varlığına işaret etmiştir.73 Hopwood ise, dağlık Kilikya’daki Olbia’da (Resim 8) ve Doğu Pamfılya bölgelerinde görülen ve MÖ 3. yüzyıla tarihlendirilen kulelerin toprak sahipliğiyle ilgisi üzerinde durur ve bunların gözetleme mi, yoksa çiftlik kuleleri mi oldukları sorusuna, her iki işlevi yerine getirebilecekleri yanıtını getirir, çevrelerinde ek hizmet yapılar bulunan bu kulelerin müstahkem çiftliğe ait olabileceklerini düşünür.74 Helenistik dönemde yaygınlık kazanan kuleli çiftlik tipolojisinin uzun ömürlü olduğunun bir kanıtı da Pisidya-Likya sınırında bulunan Belen ve Kelbessos’ta bulunanlardır.75 Kilikya ve Pamfilya kulelerinden daha küçük olan ve Helenistik döneme ya da MS I. yüzyıla ait gözüken Kelbessos Kulesi ile MS 3. yüzyıla tarihlenen Belen Kulesi, Küçük Asya kırsalında hüküm süren karışıklık, savaş ve salgınlar yüzünden bu gibi tahkimatlı çiftlik yapımının Roma devrinde süregittiğini gösterirler.
22Roma’nın Yunan kültür bölgesinden devraldığı pyrgos tipolojisi, şehirlerde “turris” adı verilen ve genelde kiralık daireler barındıran yüksekliğine gelişmiş bir konut tipinin oluşmasına yol açtığı gibi, kırsal malikaneler olan “villa”larda da uygulama alam bulmuştur.76 Cumhuriyet dönemi villalarında gözetleme ve savunma işlevli olan kuleler, Pax Romana’nın egemen olduğu imparatorluk döneminde birer saraya dönüşen villalarda kuleler yeni işlevler üstlenmişlerdir: bir bakıma Afrika ve Asya’daki büyük Helenistik malikânelerini taklit eden bu villalarda bulunan, bazen tek başlarına bahçenin ortasında ya da bir tümseğin üzerinde duran bu kuleler, ana binanın bitişik bir eki olarak inşa edildiklerinde, birer cihannüma –belvedere– olarak hizmet görür, yatak ya da okuma odalarını barındırırlardı.77 “Atrium”dan vazgeçilmesinden sonra gelişen “portikus”lu villalarda, ana binanın iki yanında kuleler bulunurdu: üst katlarında güvercinlikler bulunan,78 alt katlarında ise malikâne sahibinin okuma ve dinlenme odalarının yer aldığı bu kulelerin teras şeklindeki damlarını bazen “solarium” denen bir gölgelik örterdi.79 Bu tipolojik gelişmeler yazılı belgelerde kırsal konutlar için kullanılan ve kuleleri ifade eden sözcüklerin zamanla nasıl müstahkem bir villa ya da çiftliği ifade eden terimlere dönüştüğünü açıklar.80 Nitekim, Roma’nın Afrika eyaletlerinde büyük toprak sahiplerine ait villaların bulundukları mevkilere de “turris” denmiştir.81 Grimal, Livius’un (XXXIII) Hannibal’in villasına vardığını belirtmek için “ad suam turrem parvenit” tümcesinde kullandığı “turris” sözcüğünün, Grek dilindeki “pyrgos” teriminin karşılığı olduğuna işaret eder. Justin’in ise “rus suburbanum, quod propter litus maris habetat” derken “rus suburbanum” tamlamasını taşra ikametgâhı anlamında kullandığını belirtir.82 Roma’nın İspanya’daki eyaletlerinde ise durum biraz farklıdır: burada, kulelerin çevresinde kurulan köy ve kasabalara “turris,” asıl kule binasına ise “oppidum” deniyordu. Ve bu kuleler kasabanın tarım işletmelerinde çalıştırılan kölelerin kaldığı yer oluyordu. Benzer anlam genişlemelerine Bizans ve Osmanlı dönemlerinde de rastlayacak, başlarda belli bir yapı tipini göstermek için kullanılan pyrgos ve kule terimlerinin zamanla büyük çiftlik ve malikâneler için kullanılacağını daha aşagıda göreceğiz. Nitekim, Arundell, 1832’de İzmir yakınlarında gordügü Süleyman Paşa’nın çiftlik evinden söz ederken “Türklerin villalarıyla kır evlerine kule” dendiğini yazar.83 Yüzyılın sonuna doğru ise Ramsay, bu sözcüğün Türkçede “şehirden uzakta, tarlaların ortasında kale gibi tek başına duran tekil ev” anlamında kullanıldığını kaydeder.84

Resim 26. Afganistan’da kule şeklinde ikametgâh

Resim 27. Afganistan’da kule şeklinde ikametgâh
23Butler’ın Suriye’nin kuzeyi ile Havran bölgesinde yaptığı çalışmalar, konut olarak kullanılan kule geleneğinin geç antik döneme de sarktığını kanıtlamıştır. Güney Havran’da, özellikle bölgenin doğu kesimlerindeki şehir yıkıntıları arasında konut binalarına bitişik duran kuleler göze çarpar (Resim 9). Butler’ın saptamalarına göre “Bu yörenin en iyi korunmuş ve en karakteristik yapıları, hemen her kasabada en azı bir tane bulunan küçük dört köşe kulelerdir. Bunlar iyi inşa edilmiş, düzgün kesimli bazalt bloklarından örülü kalın duvarları olan, üç-dört katlı, tonozlu, küçük menfezli, dar girişli binalardır ve çoğunun lentolarında yapıldıkları tarihi gösteren birer kitabe bulunmaktadır.85 Butler, çoğu 6. yüzyıldan olan bu yapılara resmi bir işlev yakıştırmakla birlikte, bunların birer nöbetçi konutu ya da gezgin devlet görevlileri için konaklama yerleri olabileceklerini de kabul eder. Butler, Umm il-Kuttan’da iki ya da fazla katı olan yedi kule saptamıştır. Taban kenarları yaklaşık 5 m., yükseklikleri 15 ile 22 m. arasında değişen ve ustalıklı bir taş işçiliği sergileyen bu kulelerdeki kat sayısı üç ile beş arasında değişir.86 Bu kulelerin en güzellerinden olan ve yöredeki en iyi taş işçiliğini sergileyen 1119 tarihli Sabbah Kulesi, tümüyle yıkık bulunan bir evin bitişiğindeydi. 16 m. yüksekliğinde olan ve sadece üç katı ayakta duran kulenin bir meydana açılan zemin kattaki giriş kapısından başka, birinci katında bitiştiği evin terasına açılan bir kapısı daha vardır. Kulenin içinde bir taş merdivenin izine rastlanmaması, dış cephede birbirlerinden kornişlerle ayrılan katları arasındaki geçişlerin dayama merdivenle yapıldığını düşündürüyor. Kuzey Suriye’de, Es-Safiye’deki kuleli evler ise oldukça karakteristiktir. Her biri tek bir hacimden oluşan katlar ahşap döşemelidir. En üst katta ise çıkma oluşturan bir ayakyolu bulunuyor.87 Oldukça yüksek tutulan bu yapılardan biri olan Cerade’deki bir kule altı kat yüksekliğindeydi.88

Resim 28. Afganistan, Khiva’da Havli Saray’da yazlık kule

Resim 29. Konya, “Alâettin Köşkü”
Ortaçağ: Avrupa
24İlk çağlarda, Kırım’a kadar uzanan89 geniş bir alanda görülen kuleli yapı tipolojisinin bazı dönüşümlerle ortaçağa miras kaldığını, örneğin batı feodalizminin “donjon”larında süregittiğini görebiliyoruz. Kuzey Almanya’da ev ya da şato anlamında kullanılmış olan “burg” sözcüğü, dar anlamıyla ortaçağda toprak sahiplerinin müstahkem konudarı için kullanılan bir terim iken, zamanla daha geniş bir kullanım edinmiş ve bütün toprak sahipleriyle şövalyelerin, hatta şehir ve korporasyon yöneticilerinin oturdukları binaları ifade eder olmuştur. Bununla birlikte, ortaçağ Avrupa’sında burg yapımı Karolenjlerle başlamış olmalıdır. Bu tip yapıların kazılarda ortaya çıkmamış olması, ahşap ve toprak gibi dayanıksız malzemeyle inşa edilmelerindendir. Kâgir burg’lar ise 10. yüzyıldan itibaren inşa edilmeye başlanmıştır: başlarda daha çok savunma amacıyla inşa edilen bu yapılar zamanla ikametgâh olarak kullanılır olmuştur; kaldı ki 9. yüzyıldan sonra, doğrudan doğruya müstahkem evler olarak inşa edilen burglar da bulunmaktadır.90 Lutz, 11. yüzyılın ikinci yansında Avrupa’nın hemen her tarafında görülen ve nitelikli işçilikleri nedeniyle soylu ikametgâhları oldukları anlaşılan bu gibi yapıların, içlerinde sürekli olarak değil ama gerektikçe oturulan binalar olduğu düşüncesindedir.91 Önceleri doğrudan iktidarla bağlantılı olanların ayrıcalığı olan ikametgâh kuleleri, yüzyılın sonuna doğru bağımsız sülaleler tarafından benimsenmeye başlar, 12. yüzyılda ise küçük soylulara geçer. Başlarda hükümdar ya da onun vekillerine özgü bir yapı türü olan kule, 1000 yıllarına doğru az sayıda birkaç hanedan tarafından kullanılmaya başlıyor; ancak 1200 dolaylarında sıradan şövalyelerin bile kendilerine hendekle çevrili kuleler yaptırmaya başladıkları görülüyor.92 Fransa’da 1200 yılı dolaylarında, sıradan şövalyeler bile hendekle çevirdikleri evlerine kulecikler inşa etmişler ve kırsal kesimdeki konutlarını, soylu evlerine benzettikleri “müstahkem evler”e dönüştürmüşlerdir. Edindikleri ayrıcalık onlara duvar ve hendekle çevrili taş konutlar inşa ettirme hak ve yetkisini kazandırmıştır: böylece ahşap olandan gösterilşi olana doğru gelişen geniş bir skalada çok değişik nitelik ve özellikte kule tipleri ortaya çıkar.93 Feodal dönemde, ikamet işlevleri ikincil olan savunma kuleleri ile doğrudan ikamet için inşa edilen, kule şeklindeki muhkem ikametgâh birbirinden bir ölçüde ayrılabiliyordu. İkamet kulesi –Almanca Wohnturm– ile savunma kulesi –Almanca Turmburg, Bergfried; Fransızca beauffroi; İngilizce belfry– arasındaki belli başlı fark, oturma odası, yatak odası ya da mutfak gibi hacimler barındıran ikamet kulesinin savunma kuleleri kadar yüksek ve sağlam yapılı olmasına karşılık, onlara göre daha hacimli ve ferah tutulmuş olmasıydı.94 Bir başka deyişle, ortaçağ Avrupa’si ikamet kulesinin, her şeyden önce, Fransızların “maison-forte” dedikleri, duvarla çevrili ve savunma öğeleri barındıran “müstahkem ev” kategorisinin bir türü olduğu ortaya çıkıyor95 (Resim 19 ve 20). Çevre duvarının içinde kalan, bazen de ayrı bir avluya kaydırılmış olan müştemilat yapılarının bir kısmınım tarımla ilgili olduğu biliniyor. Bu şekilde oluşmuş komplekslerin merkezinde taştan bir kule bulunurdu ve bu yapıya yerine göre “tour,” “turm” ya da “maison forte” denirdi. Fransa’nın batı bölgelerinde malikâne anlamında “manoir,” Provence bölgesinde ise “bastide” diye adlandırılan bu gibi kuleli komplekslerin hepsi soyluların ikamet ettikleri yerlerdi. Çoğu kare planlı olan kuleler, aynı zamanda malikâne sahibinin yetki ve gücünü temsil ederdi, öyle ki, bazı durumlarda bunlara bazı vergiler bile bağlanabiliyordu.96 Georges Duby, kule ve muhkem konutların yaygınlaşmasını, feodal toplumun kültürel izleklerinin daha geniş kitleler tarafından benimsenmesine –vulgarisation– bağlıyor.
25Güney Avrupa’da ise, sözgelimi İtalya’nın kuzey bölgelerinde, soyluların kırsal ortamdaki ikametgâhı olan kuleyi 10. yüzyıldan itibaren, ama daha çok 11. yüzyılın ikinci yarısı ile 12. yüzyılda görürüz. Belgelerde bunlardan “kuleli evler,” “mazgallılar” diye söz edilir. Çevre duvarlarının içinde kuleden başka ahır, hendek, ambar ve güvercinliklerin bulunması, bu kuleleri aslında tarım işletmelerinin merkez binaları olarak anlamamız gerektiğini düşündürmektedir.97 Sicilya’da, iki üç katlı kuleler küçük soyluların konutlarıdır. Ama bunların yanı sıra, bir kısmı geç Bizans döneminde, bazıları ise Osmanlıların egemen oldukları dönemde, balıkhaneler ve şeker değirmenlerinin gözetimi için inşa edilmiş oldukları düşünülen hizmet kuleleri de vardır.98 Güney İtalya’da, özellikle Katana, Messina ya da Palermo bölgelerinde, yerleşmelerin ya da tekil evlerin yakınında, moloz ve kireç taşıyla inşa edilen, yükseklikleri 8 ile 12 m. arasında değişen ve pyrgos’ları andıran “bağ evleri” görülür. Bu bölgelerde “torri-masserie” adı verilen kuleli çiftlikler de bulunmaktadır. Bunlar muhkem, bazen de kuleli yapılardır ve mandralarla birlikte, “latifondo” denen büyük çiftliklerin merkez öğelerini oluştururlar. Roma’nın Campania bölgesinde “casale” denen ve daha eski Roma “castrum”larının yerini alan müstahkem yerleşmelerde, “redimen” denen bir çevre duvarıyla kuşatılmış “renclaustrum” denen mandraların bulunduğu, çogu kez bunların içinde bir de “turris” denen kulenin yer aldığı, ayrıca, “domus” ya da “accasemanta” denen asıl evin ya kuleye ya da “redimen”e bitişik durduğu belgelerden öğrenilmektedir.99 İtalyan şehirlerindeki kuleli konutları zikreden en eski belge ise, 8. yüzyıldan kalma Latince bir metindir ve üst katında beş odası ile üç “triclinium’un bulunduğu bir resmi görevlinin eviyle ilgilidir: bu belgede odalardan birinin “kuleli” olduğu belirtilmiştir.100 II. yüzyılda, İtalya’da, orta sınıflar, sayısı gitgide artan kule şeklindeki şehir evlerinde otururlardı.101 Settia, bunların kırsal kesimdeki müstahkem evlerin şehre uyarlanmıs şekli olmadığını, daha çok geç antik ve Karolenj dönemi saraylarına benzetilmeye çalışılan resmi nitelikte ya da varlıklı kişilerin evleri olduklarını düşünür. Gerçekten de, soyluların değil ama hakim ya da tüccarların oturduğu bu evlerdeki kuleler, sahiplerinin varsıllığını ve taşıdıkları kamusal yetkilerden ileri gelen prestiji vurgulamaya yarıyordu. Bir ikametgâh türü olarak kulenin, ortaçağ boyunca, savunma gereksiniminden çok erk ve ayrıcalık simgesi olarak taşıdığı anlam nedeniyle benimsendiğinin en çarpıcı kanıtı, İtalyan şehirlerinde, örneğin San Gimignano’da, eşraf ailelerinin birbirleriyle yarışırcasına yüksek tuttukları kuleler inşa ettirmeleridir.102 18. yüzyıl yazarlarından Muratori, İtalyan şehirlerindeki bu gibi kulelerin toplumda seçkin konum ve soyluluk –status symbolus ve indicium spectatae nobilitatis– göstergeleri olduklarını, ayrıca şehirlerdeki hizipler sırasında askeri bir işlev gördüklerini belirtmiştir.103 Bu dar ve uzun kulelerin, her ikisi de klan temeline dayalı bir toplumsal örgütlenme biçimi sergileyen Kafkaslar’da ve Yunanistan’ın güneyindeki Mani bölgesinde görülen klan ve aile kulelerini ne kadar andırdığı dikkate değer. Bu konuya bir başka yazıda yeniden döneceğiz (Resim 23-25).

Resim 30. Manisa, Saray-ı âmire’deki II. Murad Kasrı’nın 19. yüzyıldaki durumu
Yıldız Albümleri- IRCICA Arşivi 90561-17

Resim 31. Edirne Sarayi/Cihannüma Köşkü
(Kasr-i Padişahî)

Resim 32. Edirne Sarayı, Adalet Kasrı
26Görüldüğü gibi Roma uygarlığı üzerinden Avrupa ortaçağ mimarisine damgasını vuran kuleli çiftlik ve kuleli müstahkem villa geleneği, feodalizmin kendi koşulları içinde dönüşerek görkemli bir “şato” mimarisine doğru yol alırken, Akdeniz geleneklerini daha fazla özümsemiş olan güney Avrupa’da, kuleli tarım yapısı Merovenjler dönemi “manoir”larıyla güney Fransa’nın “bastide”lerinde,104 güney İtalya’nın “masserie”lerinde ve Bizans manastırlarında varlığını oldukça tutarlı ve “muhafazakâr” bir şekilde sürdürmüştür. Norman istilasından sonra Britanya Adaları’nda benimsenen dört köşeli ikamet kulesinin, yerel bir buluş değil ama 10. yüzyıl Provence “Bastide”lerinin bir türevi olduğu belirtilir (Resim 19 ve 20). Bizi burada özellikle ilgilendiren, Osmanlı’ya veraset yoluyla geçecek olan bu geleneğin Bizans damarıdır.105 Ne ki, biraz daha aşağıda da göreceğimiz gibi, bu damar da feodalizmin etkilerinden büsbütün kopuk değildir.
Ortaçağ: Bizans dunyasında ikamet kuleleri; Başkent ve Küçük Asya
27Bizans dünyasıyla ilgili literatürde, ikamet işlevli bir kulenin zikredildiği ilk kaynaklardan biri, babası bir Arap emiri, annesi Bizanslı olan destan kahramanı Digenis Akritas’ın Fırat yakınındaki sarayında bulunan kuleden söz eden ünlü Digenis Akritas destanıdır.106 Ne ki, alt kısmı kare, üst kısmı sekizgen planlı olan ve doğu etkileri sergileyen bu yapının bir “pyrgos” sayılmayacağı öne sürülmüştür: gerçekten de üç katlı ve yüksek tavanlı olan bu saray, haç şeklindeki holünü çevreleyen beş odalı düzeniyle, yüksek ancak bizi ilgilendiren tipolojide yeri olmayan bir yapıyı akla getiriyor.107 Öte yandan, kule şeklindeki yapıların taşrada olduğu kadar Kostantinopolis saraylarında yeri olduğunu biliyoruz: Niketas Honiates, II. Isaakios Angelos’un (1185-95), kendini korumak ve içinde yaşamak için Blaherne Sarayı’nda inşa ettirdiği kuleden söz etmiştir.108 13. yüzyılda, yaşanmakta olan çeşitli iç karışıklıkların yanı sıra Latin işgalının yarattığı sarsıntı ve yaklaşan Osmanlı tehdidi, başkent seçkinlerini kulelerle korunan muhkem evlere çekilmeye götürmüştü:109 sözgelimi, Teodoros Kantakuzenos’un Marmara kıyısında inşa ettirdiği müstahkem ikametgâh, ‘Mermerkule’ adıyla İstanbul topografyasındaki yerini yakın zamanlara kadar korumuştu.110 Dukas ise, 1453’te, Kostantinopolis II. Mehmed’in orduları tarafından ablukaya alındığında, şehrin ileri gelenlerinden Lukas Notaras’ın “kule”sine sığındığını yazmıştır.111 Öte yandan, ikona ile minyatürlerin dekorunda zaman zaman betimlenen kule tarzında yapılar, çıkma balkonları, düz dam olduğunda sayvan şeklinde bir gölgeliğin yer aldığı çatılarıyla, bu tip yapıların, tek başlarına ya da bir konağın uzantısı olarak şehir mimarisi repertuvarında yer ettiğini kamtlar (Resim 10 ve 11).
28Bizans İmparatorluğu zamanında, başkentin dışında ve kırsal çevrelerde de “pyrgos” tipolojisine giren konutların kullanıldığına ilişkin veriler az değildir.112 Haussig’e göre, 7. yüzyıldaki Arap saldırıları muhkem karakterli köy evi tipini belirlemiş olmalıdır. Nitekim minyatürlerde Arnavutluk’ta bugün hâlâ kullanılagelen kule benzeri evleri andıran köylü evleri betimlenmiştir: merdivenle çıkılan yüksek girişleri olan bu evlerde ikamet odaları üst katlardadır.113 Whittow’a bakılırsa, Bizans taşrasında seçkinler kulelerde değil ama “oikos/çoğulu oikoi” denen konaklarında yaşarlardı. Pyrgos tipi konutlar ise, 10-11. yüzyıllarda ender oldukları gibi, 13. yüzyılda bile, içinde hazine ile kütüphanelerin saklandığı kuleler de sayıca fazla değildi.114 Ne ki, aynı dönemlerde Kilikya ve İsauria’da kule şeklinde evler bulunduğu saptanmıstır.115

Resim 33. Edirne Sarayı Adalet Kasrı’nın iç görünümü
29Theodor Wiegand’ın 20. yüzyılın başlarında Bafa Gölü çevresinde saptayıp yayınladığı bir dizi kule, onları en geç 13. yüzyıla tarihlendiren yazarın sandığı gibi imparatorluk yolu üzerinde dizilen gözetleme kuleleri değil, ama küçük tarım işletmelerivle ilişkili ikamet kuleleri olmalıdır.116 Gerçekten de arazide dağınık duran, belli bir dizilme düzeni olmayan ve çogunun konumu çevreyi gözetlemeye elverişli olmayan bu kulelerin verdiği izlenim budur. Bu kulelerin içinde en iyi durumda olanı, bugünkü adı Pınarcık olan eski Mersinet Köyü yakınlarında bulunur. Bafa’dan Bodrum’a uzanan karayolu ile göl arasında kalan ekili alanın ortasında duran bu kule konumu itibariyle yolun seviyesinin altında kalır ki,117 bu durum, Bafa Gölü’nün güneyinden geçen “imparatorluk” yolunu gözetlemeye elverişli olamazdı (Resim 12). Alçak bir duvarın çevirdiği ve içinde ağzı antik devşirme malzemeden oluşan bir kuyunun yer aldığı bir avlunun –mandra?– içinde duran kulenin söveleri yitmiş girişi üstte, birinci kat seviyesindedir. Bu girişin üzerinde ortadan kaybolmuş bir kitabe veya arma yeri bulunur. Kulenin tonozla örtülü zemin katına, giriş katının döşemesindeki dört köşe delikten iniliyordu. Mazgallı bir şebekenin çevirdiği çatı katına kadar iki kat yüksekliğinde olan iç mekânı kat eden ahşap döşemeyi taşıyan kirişlerin izleri bugün yapının duvarlarında hâlâ görülebiliyor (Resim 13 ve 14). Çatının hemen altındaki ocaklı odanın tavanı tonoz şeklindedir. Ocağın bacası duvarı dirsek yaparak kateder ve dumanı dışarıya salacak şekilde dış cepheye açılır. Çatı terasındaki döşemenin hızasında dış duvarlarda çepeçevre dizilen kiriş delikleri, öyle anlaşılıyor ki, ortaçağ kulelerinde sıkça yer verildiğini bildiğimiz bir ahşap asma galerinin varlığına işaret eder. Bu ve buna benzeyen öteki Bafa kulelerini tarihlendirmenin zorluğu ortada ise de, kuleler bu bölgede 13. yüzyılın aşağı yukarı ortalarında yoğunlaşan ve yüzyılın sonunda bölgenin Menteşe Beyliği’nin eline geçmesiyle sonuçlanan Türkmen sızmalarından öncesine ait olmalıdır.

Resim 34. İstanbul At Meydanı ve arka düzlemde İbrahim Sarayı ile kulesi, 18 yüzyıldaki görünüm La Motraye’den...

Resim 35. Lüleburgaz, “Zindan Baba Türbesi” diye bilinen ikamet kulesi, Osmanlı dönemi
30Wiegand’ın 20. yüzyılın ilk yıllarında Bafa Gölü’nün çevresini tararken saptadığı çoğu harap bu kulelerden başka,118 Milet kazısının çevre taramaları sırasında Kalabak Vadisi’nde saptanan iki kule, kazı heyetinin Milet Yarımadası için hazırlattığı 1906 tarihli haritada “Tu Aristi o pyrgos/ Aristi’nin kulesi” ve “Tu Kaşiki o pyrgos/Kaşık’in Kulesi” adlarıyla işaretlenmiştir.119 İyonya bölgesinde saptadığı bazı kulelerin “toprak sahibi bir aristokrasinin müstahkem çiftliklerine” ait olabilecekleri görüşünü ilk kez öne süren Müller-Wiener gibi120 Hans Lochmann da, Balat bölgesindeki kuleleri, 11. ile 13. yüzyıllar arasına tarihlendirdiği Bizans dönemi malikâneleriyle –“Herrensitze mit Turm-oder Donjonburgen”– ilişkili saymış121ve askeri amaçları dışında kullanılan bu gibi kulelerin, Türkmen beyliklerinin Anadolu’nun batısına egemen olmalarından sonra artık inşa edilmez olduklarını öne sürmüştur.122 Ne ki, Bodrum Yarımadası’nın bugün Ortakent diye anılan Müsgebi (eski Episkepsi) köyünde bulunan “Mustafa Paşa Kulesi,” oturma odalarında bulunmuş olan ancak bugün silinmiş bulunan bir kitabenin verdiği bilgilere göre, 1010 H./1601-2 tarihinde, şahnişini –yani ikamete ayrılan kısmı– yenilenmiş, dolayısıyla bu tarihten epey önce ve olasılıkla ortaçağda inşa edilmiş, daha sonra da Osmanlı döneminde yerli seçkinler tarafından kullanılmış bir binadır123 (Resim 18). İkamet için kullanılan üst katına 17. yüzyıl başlarında eklenen zengin ahşap donanımı, bugün tümüyle ortadan kalkmış olan bu kule, biri ötekinden daha ensiz iki bitişik kitleden meydana gelir. Binanın arkasında yıkıntısı duran küçük hamam yenileme işleri sırasında eklenmiş olmalıdır. Birinci katta bulunan girişe çıkan taş basamaklar inşa edilmeden önce iner-kalkar köprüsü olan, dışa tümüyle kapalı mahzeni ve mazgallı çatısıyla bu yapı, ortaçağda hemen bütün Ege dünyasına egemen olan pyrgos tipolojisinin oldukça karakteristik bir örneğidir. Ne ki, halen “onarılarak” turistik amaçlara tahsis edildiğinden, özgün özelliklerini enikonu yitirmiştir.
Ortaçağ: Balkanlarda durum
31N. Moutsopoulos, Bizans dünyasında kulelerin 10. ila 14. yüzyıllar arasında yaygınlaştığını, bunlara çiftlik ya da mandıralarda olduğu kadar, Makedonya bölgesinde güvenlik amacıyla manastırlarda yer verildiğini, kule mimarisi üzerinde 8. ve 14. yüzyıllarda da Ceneviz ve Venedik etkilerinin görüldüğünü yazmıştır.124 15. yüzyılda, Balkanlar’da da zenginlerin özel kule sahibi olması yaygın bir olgudur: Peloponez Yarımadası’ndan Balkanlar’ın iç kısımlarına kadar görülen bu tür yapılar, gelişmekte olan varsıl bir orta sınfa işaret ediyor ve adeta bu sınıfın edindiği yeni statüyü simgeliyor.125 Kuzey Peloponez’de Karytaina’da bulunan kuleli ev, Epir Despotluğu’nun son yıllarına ait bir Bizans beyinin müstahkem ikametgâhıdır.126 Moutsopoulos bu yapı için “kule şeklinde tipik bir ikametgâhtır” demekte ve bölgedeki kule şeklindeki ikametgâhların kökenine olduğu kadar Osmanlı egemenliği yillarındaki gelişimine ışık tuttuğunu düşünmektedir (Resim 17).127 Lefort, Makedonya’da palanga ya da alçak duvarlarla çevrili kulelerin daha 9. yüzyıldan itibaren kaynaklarda zikredildiğini, 12. yüzyıldan sonra artan istikrarsızlık ve güvensizlik ortamının kırsalda müstahkem yapıların artmasına yol açtığını, bu artışın 14. yüzyılın ikinci yansında belirginleştiğini belirtir.128 Köylerde ya da yol kenarlarında askeri ve kamusal amaçlarla yükseltilmiş ve özenle inşa edilmiş büyükçe (12 x 12 m) kulelerin yanı sıra, çoğu 8 x 8 m. bir tabana oturan daha küçük kuleler de vardı ki, bunların bir kısmı manastırların tarım işletmeleri olan metohilerde, bir kısmı da laiklere ait çiftliklerin, bazen duvarlarla tahkim edilmiş avlularının içinde dururlardı.129 Komnenoslar döneminde pronoia sistemine geçilmesi ve yanı sıra manastırların başını çektikleri malikâne sisteminin getirdiği ekonomik gelişmeler şehirlerin önemini azaltırken, kırsal kesimde çiftlıklerin ve tahkim edilmiş binaların çoğalmasına yol açmıştır. C. Bouras’ın bildirdiğine göre, kulesi olan evlerle ilgili ilk kayıtlar 1249 ile 1261 arasında Frenklerin elinde tuttuğu Mistra (Mezistre) konutlarıyla ilgilidir.130 Öte yandan, kule yapımının imparatorun özel izinle tamdığı bir ayrıcalık olduğunu göz önünde bulundurmalıdır:131 Örneğin, 1378 tarihli bir “hrisobulla,” “Kalamaria yöresindeki köyler üzerindeki haklarının tanınmasını ve kendine ait topraklarda, harcamalarını bizzat karşılayacagı bir pyrgos’u inşa ettirmesine izin verilmesi ve bu mal varlıklarının varislerine kalması” için istekte bulunan Radoslav adındaki Sırp’ın isteğine verilen olumlu yanıtla ilgilidir.132 Bu bir ayrıcalık olduğu için de kuleler, büyük toprak işletmelerinin üstün konumunu simgeleyen –ve belirleyen– birer prestij öğesine dönüşmüşlerdi. Nitekim, pyrgos sözcüğü zamanla şehir ya da kırsaldaki muhkem ikametgâhları, bazen de manastırlara bağlı malikânelerin merkezi olan kuruluşları adlandırmak için kullanılan bir terime dönüşecektir.133
Ortaçağ: IV. Haçlı Seferi sonrasi ve Ege dünyasında feodal etkiler
32İkamet kulesinin –ve daha geniş bir tanımla kule evin– Ege dünyası ile çevresinde tutunmasının bir başka nedeni, bölgenin ortaçağda yaşadığı feodalleşme serüvenidir: IV. Haçlı Seferi’nden sonra Kostantinopolis’te kurulan Latin İmparatorluğu’nun yanı sıra, –bir süre sonra Osmanlı yönetimine geçecek olan– Yunanistan topraklarının büyük bir kısmının feodal senyörler arasında üleşildiği ve bir feodal kanunname gereğince yönetildikleri bizde yeterince bilinmiyor. İyi kötü yaklaşık iki buçuk yüzyıl kadar sürecek olan bu feodalite denemesinin yol açtığı gelişmelerden biri, ikamet kulesi ve müstahkem ev tipolojilerinin yeniden gündeme gelerek yaygın bir uygulama alanı bulmalarıdır. Avrupalıların, Doğu Roma ülkesi yani “Rumeli” anlamında “Romanie” diye adlandırdıkları Bizans İmparatorluğu’nun işgal ettikleri toprakları, “Partitio Romaniae” denen bir protokolün hükümleri uyarınca IV. Haçlı Seferi katılımcıları arasında ileşildi. Kostantinopolis’te üslenen Latin İmparatorluğu, Trakya, Marmara bölgesi ile birçok adayı kendine bağlarken,134 arta kalan yerler eş olarak bölünmüş, böylece Atina ve Adalar Dukalığı, Akaya Prensliği, Kefalonya’daki Palatin Kontluğu, Eğriboz’daki üç ayrı baronluk ve Girit’te Venediklilerin egemenliğindeki Naksos Dukalığı gibi devletçikler kurulmuştu. Bu devletçikler, Kudüs Latin Krallığı kanunnamesine benzer bir yasalar derlemesi olan “Les Assises de la Romanie/Rûm-Eli Kanunnâmesi” hükümleri uyarınca aralarında örgütlenmiş, yönetmiş ve yönetilmişlerdir.135 14. yüzyıl başlarında Akaya Prensliği’nde derlenen bu kanunname, süzeren ile fief sahipleri arasındaki karşılıklı yükümlülükleri Batı feodalitesinin kalıplarına uygun biçimde düzenlerken, yerli köylüler ile beyler arasındaki ilişkilerde Bizans usullerini gözetir.136
33Nitekim, Frenkler ve Latinlerin ele geçirdikleri ‘Romanie’ topraklarında kurulan bu feodal düzen, var olan Bizans yönetim düzeneğine eklemlenir.137 Bu topraklarda “Arhont (çoğulu arhontes)” denen yerli ailelerin hemen hemen bağımsız prensler gibi yönettikleri büyük arazileri bulunuyordu.138 Bu zümrenin bir bölüğü yeni düzene ayak uydurmuş ve kendi hiyerarşik konumlarının karşılığı olan bazı feodal haklardan yararlanabilmişlerdi. Merkezi erkin zayıflamasından yararlanarak gasp yoluyla arazilerini genişleten bu arhont’lar, servet ve yetkilerini artırmış ve yerel beyler olarak kabul edilmişlerdi.139 Zamanla yerli beylerle çoğu Flandr bögesinden İtalya’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyadan kopup gelen Frank ve Latin beyleri arasında daha özel ilişkiler kurulacaktı. Bizans döneminin hukuk ve maliye düzenine el koyan fatihler ve onların ahfadı olanlar, sürekli göçlerle kalabalıklaşan bir seçkinler sınfını oluşturacaktı. Soylu Rumlar da, 1261’den sonra, “dominus” unvanıyla taltif edilerek şövalye yapılacak ve kendilerine babadan oğula geçen mülkıyet hakları tanınacaktı.140
34Yaklaşık iki buçuk yüzyıl kadar sürecek olan bu feodalite denemesinin yol açtığı gelişmelerden biri, ikamet kulesi ve müstahkem ev tipolojilerinin önem kazanarak yaygın bir uygulama alanı bulmalarıdır. Gerek Yunanistan’da gerek Ege Adalarında, pyrgos tipolojisine yeni bir soluk kazandıran bu feodal dönem kulelerinin daha sonraki yapı etkinliği üzerindeki etkisi araştırılmaya değer bir konudur.141 Gerçekten de, Kostantinopolis’in 1261 yılında Bizanslılar tarafından geri alınmasından sonra Frenklerin Yunanistan’daki egemenliklerinin birinci dönemi sona ermişse de, bu tarihe gelinceye kadar Yunanistan’da yaklaşık bin kadar fief oluşturulmuştur. Bunların başına geçerek bir çeşit konfederasyon türü örgütlenmeye giden Haçlıların halefleriyle Avrupa’dan daha sonra gelip onlara katılan şövalyelerin hemen hepsi kendilerine şatolar ya da müstahkem ikametgâhlar inşa ettirmişlerdi.142 Fief sahiplerinin çoğu zamanla şehirlerde –“kastron”– yaşamaya başlamışlarsa da, büyükçe bir kısmı dağlarda ya da kırsal kesimde bulunan müstahkem konutlarına yerleşmişlerdi, şehirdekiler de zaten, güvenlik gerekçesiyle ara ara kır konutlarında ikamet ederlerdi.143
35Yunanistan’daki ortaçağ kulelerine ilk dikkat çekenlerden olan Fransız A. Bon, savunma ve gözetleme yapıları olarak düşündüğü bu kulelerin, 1937 öncesinde saptadığı yirmi beşinden beşi bugün yok olmuştur.144 Ne ki, yakın tarihlerde Peter Lock tarafından yapılan araştırmalar, bu kulelerin çoğunun ikametgâh olarak kullanıldığını ortaya koymuştur.145 Lock, Yunanistan’ın özellikle doğu kesimlerinde sayıca çok olan bu gibi kulelerin çoğunun gözetleme ve haberleşmeye uygun olmayan konumuna dikkati çekerek, bunların Atina ile Teb Dukalıgı’na mensup Fransız toprak sahiplerinin fieflerindeki ikametgâhları olduğunu öne sürmüştür.146 Orta Yunanistan’daki kulelerin, Venedik egemenliğindeki yörelerinde bulunan stratejik konumlu kulelerinden farklı olarak, genelde daha eski yerleşmelerin yakınında duruyor olması, bunların küçük ölçekli malikânelerin merkez yapıları olabileceklerini düşündürmüştür. Bir iki istisna dışında doğrudan kayaya oturan, kenar uzunlukları 7,5 ile 9,5 m. arasında, duvar kalınlıkları ise 1,4 ile 2 m. arasında değişen bu kulelerin üst kısımları genellikle yıkılmış olduğundan, gerçek yükseklikleri hakkında kesin rakam verilememektedir. Lock, bu gibi kuleleri, katlarının sayısına göre iki tipe ayırmıştır: “A” tipi dediği kuleler, zemin katın üstünde 15 katı daha olan, girişleri birinci katta bulunan Haliartos, İpsilanti, Livadostro kuleleri örneğindeki yapılardır. Bu kulelerin hem zemin hem üst katları tonoz örtülüdür, ancak yükleri dengelemek için bu tonozların doğrultusu farklı tutulmuştur. Daha kalabalık olan “B” grubunun kuleleri ise, ötekiler kadar yüksek değildir. Bu yapılarda hem zemin hem de üst katlar tonozludur ve yüklerin dengelenmesi için bu tonozlar da birbirine ters yöneliştedir. Bu gibi yapılarda zemin kat gene depolamaya yarar, katları arasındaki ahşap döşemelerde bulunan delikler ise kattan kata geçişin dayama merdivenle yapıldığını gösterir. Ahşap bir merdivenle ulaşılan giriş kapısı, bunlarda da birinci kattadır.147
36Askıya alınmış girişleri ve tonozlu tavanları bu feodal dönem kulelerini ilkçağ kulelerinden ayıran başlıca özellikler olmakla birlikte, bunlar “pyrgos” tipolojisinden ayrı tutulamazlar. Kaldı ki, feodal dönem kulelerinin görüldüğü yörelerde kule yapım yöntemlerinin geç Roma döneminden Osmanlı egemenliği yıllarına kadar hemen hemen hiç değişmemiş olması dikkat çekicidi.148 Lock, 13.-15. yüzyıllar arasında Frenklerin inşa ettikleri kulelerle Türklere ait kuleler arasında belirgin bir farklılık olmadığını belirtir.149 Nitekim, Frank kulelerini Arnavut ya da Türklere atfedenler de cıkmıştır. Geç Bizans, Frank ya da Osmanlı egemenlik dönemlerinde, hem kuleler hem de kaleler hep aynı şekilde, moloz taşı ve tuğla kırıkları içeren bir dolgu malzemesiyle oldukça baştan savma bir şekilde inşa edilmişler, pencere ve kapı çerçevelerinde ise devşirme malzemeden yararlanılmıştır: ancak bütün bunlar kulelerin tarihlendirilmesini zorlaştırır.150 Gene de bazı yapım özellikleri, sözgelimi Paleopirgos, Paralimni, Mesohori kulelerinde olduğu gibi duvarlarda su akıtma borularının bulunması ya da birinci katta bir ocağın bulundurulmuş olması, kulelerin yapım tarihi hakkında fikir verebilir.151 Kare plan, 14. ile 15. yüzyıl kule evlerinde sürdürülmüştür: ancak Haçlılar tarafından inşa ettirilen kuleler kare tabanlı olmakla birlikte bunlar Avrupa’nın ortaçağ kulelerine kıyasla oldukça küçüktür. Göz önünde bulundurulması gereken önemli bir husus, Yunanistan’da fief sahibi olan küçük baronların ellerindeki olanakların, yerli ustalara yerel malzemeyle inşa ettirdikleri geleneksel “pyrgos” tipi kuleden uzaklaşmaya elvermediğidir152 (Resim 22).
37Lohmann, 12. yüzyıla ait feodal bir yapı saydığı, ancak çevresinde 10. ile 14. yüzyıllar arasına tarihlendirilen seramik parçaları bulunmuş olan Mesohorion’daki Tzepa kulesi hakkında tipoloji açısından “önceleri Orta Avrupa’da benimsenmiş olan basit ikamet kulelerindendir ve İtalya ile Fransa’da çok yaygın olan bu kuleler Yunanistan’a taşınmışlardır” değerlendirmesini yapar.153 Gelgelelim, Yunanistan’ın bir ortaçağ kulesinde yapılan başlıca ciddi arkeolojik kazı, Serez yakınlarında Dafni’deki II. Murad’ın karısı Mara Brankoviç’in kulesi (Pyrgos tis Kira-Maros) ile ilgili olandır.154 Kenarı 12,41 m. uzunluğunda olan kare bir tabana oturan, iç hacimlerinin ölçüsü ise 7,65 x 7,41 m. olan bu kulenin yükseklığı 14,30 m.dir. Kazı sırasında ortaya çıkan en eski buluntular geç Paleolog dönemindendir ama bunların yani sira 16.-17. yüzyıllara tarihlenen çini parçaları ile 18. yüzyıla ait Avusturya ve Osmanlı sikkeleri çıkmıştır. Bu da bu tip ikamet kulelerinin oldukça uzun bir süre kullanılmış olduklarını gösterir.155
38Ege dünyasında, Bizans ya da Frenk yapımı olan kulelerin yanı sıra, Bizans yönetimiyle sıkı ilişkiler içinde bulunan, ayrıca bazı Ege ada ve limanlarında üs kurmak gibi hatırı sayılır imtiyazlar edinen Cenevizlilerle Venediklilerin inşa ettikleri kulelerden söz etmelidir. Bazı özellikleri nedeniyle yerli ustalara inşa ettirildiğini varsaydığımız bu kulelerin ikamet işlevini taşıyıp taşımadıklarını kestirmek kolay değildir. Sözgelimi Kostantinopolis’teki imparatorluk hanedanıyla akrabalık ilişkilerine girmiş olan Cenevizli Gattilussi ailesinden Palamides’e atfedilen Semendirek (eski Samothrake) Adası’ndaki “Fonias’ın kulesi,”156 ya da Çandarlı (eski Pitane)157 yakınlarındaki Corci Adası’nda bulunan ve gene aynı aile tarafından deniz trafiğini gözetlemek için yaptırıldığı sanilan kule,158 salt gözetleme ve sığınma kuleleri sayılmasalar da, 1556’ya kadar Sakız Adası’na egemen olan Cenevizlilerin, gerçek pyrgos tipi konutlarda ikamet ettikleri kesindir.159
39Sakız’ın kule evlerinden ilk söz eden kişi, adayı 1648 yılında ziyaret eden ve zenginlerinin kır evlerine “pyrgos” dediğini kaydeden Balthazar de Monconys’dir.160 Bu kulelerin zincir ve iplerle çekilen iner-kalkar köprülerinden söz eden Nointel ile adayı 1677’de ziyaret eden Covel, Sakız’da bütün seçkinlerin, yazlık evlerinin bulunduğu birer bağa sahip oldukların, bu evlerin taş kule şeklinde olduğunu ve çoğuna iner-kalkar köprülerle girildiğini, Türklerin de ya bu kulelerde oturduklarını, ya da bunların benzeri olan evler inşa ettirdiklerini yazmıştır. 1794 dolaylarında ise, Dallaway büyük, yüksek ve taştan yapılmış Kampos evlerinin arasında “eski şatoların kulelerine benzeyen ve Cenevizliler zamanında inşa edilmiş görüntüsü veren” evlerin bulunduğuna dikkat çeker. Yaz sıcakları süresince, “Civitas Chii” diye adlandırlıan Sakız Adası’nın başkentinin güneyindeki bağlık Kampos bölgesinde ikamet eden Ceneviz ailelerinin oturdukları bu kuleler, dünya şehirlerini tanıtan “Civitates Orbis Terrarum” başlıklı atlasta yer alan Sakız panoramasında ayrıntılı bir şekilde gösterilmiştir (Resim 15).161
40Birinci Dünya Savaşı öncesinde, Kampos Ovası’ndaki 220 malikâneden 83’ünü incelemiş, 34’ünün de rölövesini çıkartmış olan İngiliz Mimar Arnold Smith, bu konutların bazılarının 15. ya da 16. yüzyıla tarihlenebilen kule şeklindeki bir çekirdeğin etrafında oluşturulduğunu saptamıştır (Resim 16). Pyrgos prototipinden türeyen iki örnek, Ksamos ve Maksimos Strongalos evleridir.162 Sakız’da, kökeni ortaçağa ait olan kule ev tipolojisi, zamanla Ceneviz etkisiyle Rönesans ve barok öğelerle zenginleştirilmiştir. İki renkli taş kullanılan yuvarlak kemerli pencereleri, iner-kalkar köprünün yerini alan girişin önündeki merdivenli sahanlıkları, lombard kemerciklerinden oluşan kornişleriyle bu melezleşmiş kule evler Anadolu’nun Ege kıyılarında ve özellikle Cenevizlilerin üslendikleri Çandarlı ya da Foça gibi kasabalar ile Sakız’ın 11 mil kadar uzağındaki Çeşme limanı ile Karaburun Yarımadası’nda da rastlanır.163
Ortaçağ: Asya geleneğinde İkamet kuleleri-öncüller
41Anadolu’ya yerleşen Türklerin yüksek –“fevkani”– ikamet yapılarını bildilderini, giderek bu gibi yüksek yapılan genellikle toplumsal tabakalaşmanın üst yönetim katının yaşamıyla özdeşleştirdiklerini biliyoruz.164 Rum Selçukluları sultanlarının Konya’daki saraylarının öğesi olan ünlü “Konya Κöşkü”nün (Resim 29), sur burçlarının tepesine inşa edilen, cihannüma işlevli eyvanlarla manzaraya açılan bir köşk geleneğinin uzantısı olduğunu,165 örneğin Afganistan’ın Sistan bölgesine özgü, en üst katı açık köşk şeklinde olan kule evlerin de aynı gelenek içinde değerlendirilebileceğini görüyoruz. Gerçekten de, Asya’da Çin’e uzanan geniş bir alanda gözetleme yeri ya da karakol olarak inşa edilen kule tipinin Afganistan’da ikamet için kullanıldığını görüyoruz.166 Klinlott, Sistan ve Hazaragar bölgelerindeki kerpiçten yapılma tipik kule evlerin, eski kerpiç kalelerin köşe burçlarının üzerine oturtulan manzaraya açık köşklerden tiredilderi görüşündedir (Resim 26 ve 27).167 Frye ise seçkin zümrenin ikamet ettiği bu gibi yükseltilmiş konutların, Moğol akınlarını izleyen huzursuzluk döneminin ürünü olduğunu düşünü.168 Kerpiç ikamet kuleleri geleneğinin Asya’da 19. yüzyıla kadar sürdüğü anlaşılıyor: Khiva’da bulunan ve 18.-19. yüzyıllara tarihlendirilen Çadra-Havlı Sarayı, bağların ortasında duran, kerpiç kule bir yazlık ikametgâh olarak inşa edilmiştir: 16 x 8 m. ölçeğinde bir tabana oturan 30 m. yüksekliğindeki kulenin zemin katı ahır ve ambar olarak kullanılıyordu. Bu zemin katının üstünde, her biri eyvanlı birer odadan oluşan iki kat yükselir. Üçüncü kat ise bir bölmeyle ayrılan iki eyvanlı oda şeklindedir (Resim 28).169
42Ancak, Asya’nın bu fevkani kerpiç konutlarıyla Osmanlı döneminde Batı Anadolu ile Balkanlar’da inşa edilen ikamet kulelerinin ilişkisi, kanımca, tipolojik olmaktan çok, savunma ve korunmaya öncelik veren bir çağın kaçınılmaz kıldığı koşut uygulamalar olarak değerlendirilmelidir. Nitekim, Konya ya da Afganistan’daki fevkani binalar, aslında var olan yapılara eklenmiş ya da kaidesi yükseltilmiş asma köşkler iken, Akdeniz çevresindeki kuleler, köklerini doğrudan doğruya antikiteden alan ayrı bir tipolojiyi temsil ederler; Osmanlı döneminde askeri amaçların dışında kullanılan kulelerin kökenini işe bu yerel damarda aramak gerekse de, kulelerin zaman zaman bir cihannüma taşıyacak şekilde tasarlanmış olmaları, Asya mimarisine özgü asma ve fevkani köşk izleğinin canlı tutulduğunun ve yerel tipolojiyle melezleştiğinin bir göstergesi gibidir. Nitekim, askeri amaçlı olmayan fevkani yapılar için kule sözcüğü, eldeki verilere bakılırsa, Osmanlı döneminde kullanılmaya başlanmış olmalıdır. Buna karşılık, fevkani köşk geleneğinin koşullar elverdikçe gündeme geldiğini, yerel kulelere uyarlandığını, özellikle 18. yüzyıldan başlayarak, imparatorluğun çeşitli yörelerinde kulelerin muhkem görünüşlerini dönüştüren ahşap çıkma, cihannüma ya da asma katların, var olan kule ve kule evlerin teras katının yerini aldığını ve bunların kırma çatılarla örtüldüğüne tanık olunuyor. Bu ise, varsıl kesimin yüksek konaklarına doğru gelişen bir evrilmeye yol açacaktır (Resim 4, 25).
Osmanlılarda erken dönem uygulamalar
43İkamet edilebilir kulelerin Osmanlı dünyasındaki –bilinen– en eski örnekleri, erken dönem Osmanlı saraylarının olmazsa olmaz bileşenlerinden olan anıtsal ölçekteki kulelerdi: Bertrandon de la Brocquière’in I. Murad’ın Dimetoka’daki sarayında gördüğü, devlet hazinesinin saklandığı ve “ung dongon” diye tanımladığı kule, bunların belki de ilkiydi:170 bu kule, Türklerin Anadolu’ya geldiklerinde karşılaştıkları kalelerin içinde duran ‘donjon’lar tarzında olmalıydı.171 Schuchhardt’in Latince egemenlik anlamına gelen “dominatonem” sözcüğünden türediğini anlattığı “donjon” sözcüğü, etimolojik kökeninden de anlaşılacağı gibi, bir ayrıcalık göstergesidir. Kalelerde son sığınma yeri olarak inşa edilen ve değerli malzemenin saklandığı bu gibi kulelerin varlığını Danişmendname’den öğreniyoruz: “meğer ol ev ol kal’a beginüğzirhhanesiydi.”172 Aynı şekilde, II. Murad’ın Manisa’daki Saray-ı Amire’sinde bulunan kule173 (Resim 30) ile gene II. Murad’ın Edirne Sarayı’ndaki kulesinin yerine II. Mehmed’in inşa ettirdiği, hazine ile has odayı barındıran Cihannüma Kasrı174 yani “Kasr-ı Padişahî” (Resim 31), Topkapı ve Edirne saraylarının adalet kasırları (Resim 32-33), J. Maurand’ın 1544 yılında “un grand palais en forme de tour/kule şeklinde büyük bir saray” diye tanımladığı, bugün ortadan kalkmış bulunan Üsküdar Kavak Sarayı’ndaki kule,175 bunların bu erken dönem saraylarında egemenlik ve iktidar simgeleri olarak yer alıyorlardı. Bu sıralamaya, saltanat dışından bir kişinin, Kanuni’nin sadrazamı Pargalı “Makbul” İbrahim Paşa’nın At Meydanı’ndaki sarayında bulunan kuleyi ekleyebiliriz.176 (Resim 34).
44Saraylardakiler sayılmayacak olursa, Osmanlı egemenliğinin ilk yüzyıllarında kule şeklindeki ikametgâh, korunması gereken resmi belge ve nakdin sorumluluğunu taşıyan ehl-i örf ile taşrada resmi görevi olanlara, makamları dolayısıyla merkez yönetimin tanıdığı bir ayrıcalık olmalıydı. Nitekim, Bosna beylerbeyine gönderilen 992 H/1584 tarihli bir hüküm yazısı, hem 16. yüzyılda kule sözcüğünün ikamet ile ilgisini ortaya koyar, hem de bu tür yapıların izne bağlı olduğunu gösterir:
... mektup gönderip serhad zuama ve erbab-ı tımarı sefere gittiklerinde ailelerini ve eşyalarını muhafaza için Tolace (?) uslûbunda birer kulle yapıp koprularını demirden inşa etmek istedikleri bildirilmekle müsaade etmesi...177
45Osmanlı egemenliğinin ilk yüzyıllarında bir maden ocağınım bulunduğu Yunanistan’ın Siderokavsia (eski Sederkapısı; şimdiki Stageira) beldesinde, maden emininin oturduğu kule hâlâ ayakta durmaktadır.178 15. yüzyılda ve bir defada inşa edildiği düşünülen bu kule, dörtgen tabana oturan 12 m. yüksekliğindeki bir binaydı. Kirişlere oturan ahşap döşemelerin ayırdığı dört katının hepsinde ocak, niş ve pencereler bulunuyordu; tek girişi ise zemin kata açılıyordu.179 Bulgaristan’da, Köstendil’de ikamet eden yerel bir feodale ait olduğu düşünülen ve 15.-16. yüzyıllar ya da öncesine tarihlenen Pirgovata kulesi,180 ya da eski bir madencilik merkezi olan Vratsa (Uyvarca/Ivraca) daki Mescit ve Kurt Bey (ya da Serapin) kuleleri (Resim 21) ile Pazarcık’taki Septemvri (eski Saran/Saruhan Bey) kulesi, aynı şekilde yerel ehl-i örfün ikametgâhları olmalıydı. Kurt Bey Kulesi’nin zemin katının üzerinde yükselen, ahşap döşemelerin ayırdığı üç ocaklı katı bulunmaktadır; ancak en üst katı ise taş konsollar üzerinde taşırılmıştır.181 Tournefort, 18. yüzyıl başlarında ziyaret ettiği Andros Adası’nın başında bulunan Osmanlı ağasının dört köşeli bir kulede yaşadığını, bu kuleye girmek için on dört taş basamak çıktıktan sonra aynı uzunlukta bir ahşap dayama merdivenden yararlanıldığını yazar ve ilk yapımının 15. yüzyıla tarihlendirilebileceğini düşündüğü bu kule dolayısıyla şu açıklamayı yapar:
Bütün ada, en varlıkı olanların oturduğu bunun benzeri olan kulelerle kaplıdır; güçlü binalardır ve zindanlarda olduğu gibi sadece menfezleri ve tepe pencereleri vardır.182

Resim 36. İstanbul Kız Kulesi

Resim 37. Soma, Hızırşah Camisi, duvar resimlerinden
4619. yüzyıl başlarına gelindiğinde ise, Peloponez’de Castellan’ın dikkatini birbirine bitişik üç kitleden oluşan kule şeklindeki bir ikametgâh çeker ki bu da, söz konusu tipolojinin uzun süre kullanımda kaldığının bir kanıtıdır.
47Adi “Burgaz"dan türeyen Lüleburgaz’da, mahzenine yerleştirilen bir anonim sanduka nedeniyle “Zindan Baba Türbesi” diye bilinen bina, aslında bir kuledir183 (Resim 35). Türbeye dönüşürülen mahzen katının üstünde ocaklı ve kubbeli iki oturma katı bulunan yapının en üst kat kubbesinin tamburunda, sıra halinde dizilen çok sayıda yuvarlak menfez bulunur, bu da –ihtiyatla– söz konusu mekânın bir güvercinlik olarak kullanılmış olabileceğini, düşündürüyor.184 Bu ise oldukça eski bir geleneğe bağlanmaktadır çünkü, daha önce de gördüğümüz gibi, Roma döneminde bile villaların kulelerinde güvercinlikler bulundurulurdu. Kulenin katları arasında bağlantıyı sağlayan, duvar içine alınmış bir döner merdiven olup bu binanın kırsal ortamdaki “pyrgos” tipi yapılara göre daha gelişmiş bir tasarım ve yapım tekniğine sahip olduğunu gösteriyor: nitekim bu tip merdivenleri daha çok saray kulelerinde ya da Vratsa Kurt Bey (ya da Serapin) Kulesi gibi anıtsal özellikler taşıyan yapılarda gönüyoruz. Türbeye dönuştürülünken elden geçtiği anlaşılan bu yapıyı kesin olarak tarihlendirmeye yarayacak verilere şimdilik sahip değiliz. Ne ki, almaşık duvarları, düz dam yerine tamburlu bir dış kubbenin olan bu yapı, yapım tekniği bakımından tümüyle Osmanlı özellikleri sergiler. Öte yandan, yapının yan cephelerinde dikkati çeken yırtılma ve bir kemerin başlangıç izi, yapının kemerli bir kapıdan geçilerek girilen duvarla çevrili küçük bir avluya bitişik olduğunu gösteriyor. Bu düzenleme ister istemez benzer özellikte bir yerleşim düzenine sahip olan İstanbul’daki Kız Kulesi ile bir kıyaslamaya götürüyor (Resim 36).
48I. Manuil Komnenos’un Boğaz girişindeki bir kayalığa diktirdiği ‘Arcla’ kulesinin yerine II. Mehmed tarafından daha muhkem bir şekilde inşa ettirilen –sonradan verilen adıyla– Kız Kulesi, 1509 depreminde zarar görmüş, 1719’da yanmış, 1725-26 yılları arasında camlı bir köşk ve kurşunlu bir kubbe ilavesiyle yeniden yükseltilmiş, II. Mahmud zamanında ise barok dilimli kubbesine kavuşturulmuştur.185 Βütün bu müdahaleler Kız Kulesi’nin özgün bir Osmanlı yapısı mı, Osmanlılarca kullanılmış; bir Bizans yapısı mı olduğu konusunda belirsizliğe yol açıyor. Gene de, en eski resimlerinde gözlemlenebildiği gibi, prizmatik kitlesiyle dendanlı bir duvarın çevrelediği köşeli bir avlunun kıyısında duran kulenin temel yerleşim düzeni pek değiştirilmemiştir. Bu da, yapının, en azından Fatih Mehmed zamanında bilinen, yerleşik ve süregelen bir tipolojik bağlam içinde yer aldığını dügündürüyor. Nitekim, 19. yüzyıl başlarında esaslı bir onarımdan geçen ve iç donanımı tümden yenilenen Soma Hızır Şah Camisi’nin duvarlarını bezeyen fresko tekniğindeki resimlerden biri, dendanlı duvarları olan bir avluda duran kule şeklindeki bir evi betimler. Resimde gösterilen kule ağaçlarla çevrili kırsal ortamda gösterilmişse de, kule avlu ilişkisi Kız Kulesi’ndeki mimari izleği tekrarlamaktadır ve bu yüzden olağan bir tipolojinin hayali betimlemesi gibi gözükmektedir. (Resim 37).
49Görüldüğü gibi, askeri amaçların yanı sıra sivil işlevler verilmiş olan kuleler, Ege dünyasının temel ve köklü tipolojilerindendi. Bu tipolojinin tutunması ve bölgeye sıra ile egemen olanlar tarafından benimsenmesi için gerekli koşullar yukandakilerden de anlaşıldığı gibi, mevcuttu.
50Tipolojinin Osmanlı dünyasındaki ve çevresindeki, daha sonraki gelişme ve yayılma süreci oldukça ilginçtir ve başka bir devam yazısının konusunu oluşturacaktır.
Notes de bas de page
1 A. Arel, “Osmanlı Mimarisinde ikamet Kuleleri,” X. Türk Tarih Kongresi: Bildiriler, Ankara 1994, 2323-2335, Resim 1-27.
2 A. Arel, “Foça’da Bağ Evleri ve Kule-Ev Geleneği,” VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara 1989, 43-53, Resim 1-17; ay. yaz., “Ege’nin Kule Evleri,” TÜRSAB, 4, 1990, 38-40 ve Ege Mimarlık, 3/1993, 37, 38-40 ve “Ege’nin Kule-Evleri,” Arredamento-Dekorasyon, 6/1993, 109-110. ay.yaz., “İkamet Kuleleri/Tower Houses of the Aegean,” Skylife, 2/1995, 8-12.
3 Bulgaristan için bkz. M. Blanqui, Voyage en Bulgarie pendant l’année 1841, Paris 1843, 185 ve 198 vd; H. Wilhelmy, Hochbulgarien I: Die ländliche Siedlungen und die bäuerliche Wirtschaft, Kiel 1935, 179; Kratka Istoria na Bulgarskata Arhitektura, Sofya 1965, 152. Makedonya için: J. Paviot, “Un itinéraire inédit à travers le Sud-Est européen: le voyage de J. G. Monnier en 1786,” Revue du Sud-Est européen, XXIV, Temmuz-Eylül 1986, 235-248. Bosna-Hersek için: H. Kreşevijakovic, “Kule i odzaci u Bosni i Hercegovini (Fransızca özet), Stari bosanski gradovi, Nase Starine, 76-81; A. Hangi, Die Moslim’s in Bosnien-Hercegovina. Ihre Lebensweise, Sitten und Gebräuche, Çev. H. Tausch, Sarayevo, 1907, 50. Arnavutluk için: Ricard I. Lawless, “Albania. The Legacy of Turkish Islam,” Art and Archaeology Research Papers, 9, Nisan 1979, 60-67; Baron Franz Nopsca, Haus und Hausrat im katholischen Nordalbanien, Saraybosna 1912; E. Rıza-Th. Kamberi, “Les’kullas’du village de Goranxi,” Monumentet, 3, 1972 Ayrıca bkz. L’Architecture traditionnelle des pays balkaniques, (Yay. L. Papaioannou, D. Comini-Dialeti), Melissa, Atina, (tarihsiz).
4 A. Arel, yuk. mak.; ay.yaz., “Ege Bölgesi A’yânlık Dönemi Mimarisi: 1986-1991 Çalışmaları,” X. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara 1993, 231-236, Resim 1-19.
5 Wallace E. MacLeod, “Kriveri and Thermisi,” Hesperia 31, 391-392.
6 Düstumâme-i Enveri için bkz. I. Mélikoff, Le Destan d’Umur Paşa, Paris 1954, 114, mısralar 20001-20004.
7 Aşikpaşazâde, Tevârih-i Âl-i Osman, (yay. N. Atsiz, 2000), 113 380-1.
8 Oruç Bey Tarihi (tarihsiz Tercüman baskısı), 38’den aktaran Heath Lowry, The Shaping of the Ottoman Balkans (1350-1550), Bahçeşehir Üniv. Yay, İstanbul 2008, 18 vd. 1331’de V. İoannis Kantakuzenos tarafından hazine binası ve sığınak olarak inşa ettirilen, İlbeğ tarafından zaptedildikten sonra inşa ettirilen güney tarafındaki daha küçük bir ikinci kuleyle irtibatlandırılan bu yapı için bkz. M. Korres-Ch. Bakırtzis, “Pythion,” Secular Medieval Architecture in the Balkans (1300-1500) and its preservation, yay. Slobodan Curcic – Evangelia Hadjitryphonos, Selanik, 1997, 158-9, Resim 1-11.
9 Robert Dankoff, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, çev. S. Tezcan, YKY, İstanbul 2008, 196.
10 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, 3. Kitap, yay. S. Ali Kahraman-Y. Dağlı, İstanbul 1999, 172.
11 Seyahatnâme, 5. Kitap, yay. S. A. Kahraman, Y. Dağlı, İbrahim Sezgin, İstanbul 2001, 160.
12 Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth, Mertol Tulum (ed.), İstanbul 1977, 73.
13 A.e. 44.
14 V. L. Ménage, “Edirneli Ruhi’ye atfedilen Osmanlı tarihinden iki parça,” Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, 323-326.
15 Tuncer Baykara, Kız Kulesi, Efsaneden tarihi gerçeğe, Ankara 2004, 92.
16 E. Rıza-Th. Kamberi, “Les ‘kullas’ du village de Goranxi,” Monumentet, 3, 1972-43; ve E. Rıza – P. Thomo, “Albanie,” L’Architecture traditionnelle des pays balkaniques, Melissa Yay, Atina (tarihsiz), 19-82 ve N. Moutsopoulos, “Grèce,” L’architecture traditionnelle..., 381.
17 E. Riza-P. Thomo, “Albanie,” L’architecture traditionnelle..., 70.
18 Vayakopoulos, (‘AA.B.124), 55. Anna Komnena’da yabancı sözcük kullanımı konusunu işleyen Georgina Buckler’e bakılırsa, Alexias’ta (XI.5, 320, XI. 11, 339 ve VII. 1) geçen bu terim Du Cange’ın sandığı gibi Latince cullis sözcüğünden değil, Arapça kal’a sözcüğünden türemiştir: Anna Comnena. A Study by G.Buckler, Oxford 1929 tarihli yayının özel basımı, Oxford 2000, 486. Ayrıca bkz. Lexikon zur byzantinischen Gräzität, besonders des 9.-12. Jhdts, yay. E. Trapp ve bşk., Viyana 1994, 872: “Γουλλά” maddesi.
19 Şemseddin Sami, Kâmûs-i Türkî, (10. baskı), Çağrı Yay., İstanbul 2001, 1080; Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1980, 630.
20 Nişan Sevanyan, Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, (2. basım), İstanbul 2003, Bu sözcük, İ. Z. Eyüboğlu’nun etimoloji sözlüğünde yer almaz: bkz. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, (genişletilmiş 4. basım), İstanbul 1998.
21 H. Wehr, A Dictionnary of Modern Written Arabic, Genişletilmiş 4. basım, (Yay. E.J. Cowan), Wiesbaden 1979.
22 Neoelliniko Etimologiko kai Erminevtiko Lexiko, (yay. A. Floros), Atina 1980, 282’den aktaran P. Lock, “The Frankish Tower on the Acropolis of Athens: the Photography of William G. Stillman,” Ann. Br. Sch. Athens, 82, 1982, 133 ve not 12.
23 Pierre Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque-Histoire des mots, Paris (Klincksieck), 1977, c. III, 958.
24 Carl Schuchhardt, Die Burg im Wandel der Weltgeschichte, Potsdam, 1931, 1-5. Aslında frurios terimi pyrgos’a göre daha büyük olan kuruluşlar için kullanılır.
25 Kretschmer, “Nordische Lehnwörter in Altgriechischen,” Glotta, XXII, 100 vd.’den aktaran D.W.S. Hunt, “Feudal survivals in Ionia,” Journal of Hellenic Studies, LXVII, 1947, 71 vd.
26 C. Schuchhardt, Die Burg im Wandel der Weltgeschichte, Potsdam 1931, I.
27 Arif Müfit (Mansel), Stockwerkbau der Griechen und Römer, İstanbuler Forschungen, Berlin-Leipzig 1932.
28 Dikaios V. Vayakakos, “Les forteresses et les tours les plus considérables en Laconie de l’époque de la domination franque jusqu’à nos jours,” Actes de la réunion scientifique de l’Institut international des châteaux historiques, Atina (25-29.4.1968), 115.
29 Oxford Dictionary of Byzantium, yay. A.P. Kazhdan, New York-Oxford 1991, c. III, 1761.
30 “Der Wohnturm üst ein uraltes Stöck der Mittelmeer Kultur...”: Carl Schuchhardt, Die Burg im Wandel der Weltgeschichte, Potsdam 1931, 1, 155, 81, 440.
31 Schuchhardt, a.g.e., 440.
32 P. Grimal, “Les maisons à tour héllenistiques et romaines,” Mélanges d’archéologie et d’histoire, École française de Rome, LVI année (1939), 1936, 940 vd., 50.
33 H. Graillot-H. Frêne, “Turris” maddesi, Dictionnaire des Antiquités, yay. M.E. Saglio, Paris 1968, c. V, 548 vd.
34 M. Nowicka, Les maisons à tour dans le monde grec, Biblioteca Antica 15, Varşova 1975, 10. Ne ki, Presigke gibi grekoromen dönem papirüsleri üzerinde çalışanlar bu terimin kuleyle değil de tarımla ilgili bir hizmet binasıyla ilgili olduğunu öne sürmüşlerse de sonraları yapılan çalışmalar bu gorüşü çürütmüştür: Nowicka, a.g.e., 10.
35 İlk kez aziz Markus’un bir meselinde (XII:i) sözü edilen ‘pyrgos’ bir bağın iç inde yer alıyordu: benzeri ‘kule’lere bugün Filistin ve Akdeniz’in birçok ülkesinde rastlanır. Bunlar, direkler üzerinde askıya alınmış tarassut kulübeleri olup İbranicede migdal diye adlandırılırlar: bkz. DWS Hunt, ‘Feudal survivals in Ionia,’ JHS 67 içinde, (1947), 72 not. 33 ve M. Nowicka, a.g.e., 95 vd, not 75. Bugün bile, Alanya-Antalya dolaylarındaki bağlarda bu tanıma giren yüksek çardaklar kullanılagelir.
36 F. Preisigke, “Die Begriffe pyrgos und steghi bei der Hausanlage,” Hermes, Zeitschrijt für Klassische Philologie, Berlin, 54, 1919, 423-432 ve makaleyle ilgili Ed. Meyer’in notu: “Pyrgos Wirtschaftsgebäude,” Hermes, 55, 1920, 100-102.
37 Nowicka, a.g.e., 61-64.
38 P. Grimal, a.g.e., 1936, not 68: Evans’ın Girit’te bulduğu ev görünümlü çini ve mozaik levhacıkların kule evleri temsil ettiklerini düşünür. Bkz. A. J. Evans, “The Palace of Knossos,” Ann. BSA, VIII, 1901-2, 14 vd., Fig. 8.
39 H.A. Ormerod, “Towers in the Greek Islands,” Annual of Archaeology and Anthropology, XI, 1924, 31-36.
40 R. Weil, “Von den Griechischen Inseln,” Mitt. d. Deut. Arch. Inst. Athenische A., II, 1877, 62: zikreden Nowicka, a.g.e., 15.
41 John H. Young, “Studies in South Attica – Country Estates at Sounion,” Hesperia 25, 1956, 122, 146, Resim 1-7, lev. 34-37.
42 Young, a.g.e.., 136-137, 139, fig. 7.
43 Young, a.g.e., 122-146, Resim 1-7, lev. 34-37.
44 Young, a.g.e., 136. Ayrıca bkz. L. Haselberger, “Der Pyrgos Chimarru auf Naxos,” Arch. Anzeiger, Berlin 1972, 431-435 ve ay.yaz., “Der Paläopyrgοs von Naussa auf Paros mit 22 Abb,” Arch. Anzeiger, 1978, 345-375 ve R. Osborne, “Island towers: the case of Thasos,” Ann. Brit. Sch. Athens, 81, 1986, 167-78.
45 M. Nowicka, a.g.e.; L. Haselberger, “Befestigte Turmgehöfte in Hellenismus,” Wohnungsbau im Altertum, Diskussion zur Archäologisches Beforschung, 3, Berlin 1978, 147-151.
46 H. Lochmann, Atene I. Forschungen zu Siedlung -und Wirtsschajtsstruktur des Klassischen Attika, Köln-Weimar-Viyana 1993, 138, 293 vd.
47 W. Radt, “Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos,” İstanbuler Mitteilungen Beiheft, 3, 1970.
48 Frank Kolb, “Besiedlung und Bodennutzung auf dem Territorium der Lykischen Polis Kyanea,” Akten des II. Intemationalen Lykiens-Symposions (Viyana, 6-12 Mayıs 1990), C. II, yay. J. Borchhardt ve G. Dobesch, Viyana 1993, 97-110, lev. XXIII-XXVI; Ayrıca: M. Miller, “Umland von Kyaneai: Turmgehöfte” Frank Kolb, Lykische Studien I: Die Siedlungskammer von Kyaneai içinde, Bonn 1993, 70-75 ve A. Konecny, “Turmgehöft zwischen Belkonak und Gökçeyazı,” a.e., 87-93, Resim 52-56, lev. 13, 15-18 ve B. Yener, “Ein Turmgehöft im Vorfeld Trysas,” a.e., 95-96, fig. 57, lev. 13, 18. Bu yöredeki kuleli çiftliklerin dağılımını gösteren ve M. Miller tarafından hazırlanan haritası için bkz. F. Kolb, İpek Akyel, “Kyaneai Likya Kenti ve Çevresi 1991 Yüzey Araştırması,” Araştırma Sonuçları 1993, 399, Resim 8. Ayrıca bkz. A.Konecny, “Militärisches Formengut – Zivile Nutzung: Die Lykische Türme,” REA, 96, 1994, 1-2, 315-326 ve ay. yaz., Hellenistische Turmgehöfte in Zentral -und Ostlykien, Wiener Forschungen zur Archäologie 2, Viyana 1990.
49 Radt, a.g.e., 186: “feste, verteidigunsfähige Bauernhäuser.”
50 Haselberger, a.g.e., passim.
51 Pseudo Demosthenes (47-56), yay. J. Hasebroeck, Hermes, 1922, 621-3) için bkz. P. Grimal, a.g.e.28-59., a.g.e., 934, not 53. Ayrıca bkz. Nowicka, a.g.e., 98, 112.
52 Sözgelimi, aynı kuleyi birden çok kişinin ortak depo olarak kullandığından söz eden metinler bulunmaktadır: Dobin, Osborne, “Is it a farm? The definition of Agricultural Sites and Settlements in Ancient Greece,” Agriculture in Ancient Greece, (Yay. A. Wells), Stockholm 1992, 22.
53 A. Dousagli, S. Morris, “Ancient towers on Leukas, Greece,” Structures rurales et sociétés antiques, yay. P.N. Doukakis-L.G. Mendon, Paris 1994, 218-219.
54 “Tek başına duran kule herşeyden önce ikamet kulesi olarak kullanılmış ve erkenden başka tesislerle bu özelliğiyle ilişcilendirilmiştir” A. Müfid (Mansel), Stockverbau der Griechen und Römer, Berlin-Leipzig, 9.
55 G. Weller, “Von griechischen Inseln: Keos I,” Archäologischer Anzeiger, 1954, 89-90. 51-55 ve R. Osborne, “Island towers: the case of Thasos,” Annual of the British School in Athens, 80, 1985, 119-128. Ayrıca bkz. A. Dousougli, S. Morris, Sarah P. Morris, “The Towers of Ancient Leukas: Results of a Topographic Survey, 1991-1992,” Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, cilt. 70, No. 3 (Haz. – Eyl., 2001), s. 285-347. L.G. Mondoni, “Stone towers: farmsteads of Kea,” Structures Rurales et Sociétés antiques, yay. P.N. Doukellis, L. G. Mendoni, Besançon-Paris 1992, 208-219.; Nigel Spencer, “Towers and enclosures of Lesbian masonry in Lesbos”. a.g.e., 480 vd.
56 J.H. Young, “Studies in South Attica Country Estate at Sounion,” Hesperia, XXV, 1956, 144 ve ay. yaz., “Ancient towers on the island of Siphnos, ” American Journal of Archaeology, 60.
57 Mansel, a.g.e. 4. Bölüm, passim.
58 Xenophon, Der Zug der Zehntausend, (çev. W. Müri), Münih 1993, 217. Ayrıca bkz. W.V.F. Vollbrecht, Wörterbuch zur Xenophon Anabasis, Leipzig-Berlin 1912, “Mossynoikoi” maddesi ve M. Woronoff. “Villages d’Asie Mineure et promenade militaire dans l’Anabase de Xénophon,” Ktema, 12, 1987, 11-18.
59 Buna karşılık P. Chantraine, bu sözcüğün bah Osetin dilindeki “masug” (kule) terimini çağrıştırdığı görüşündedir: a.g.e. 714.
60 P. Debord, “Le vocabulaire des ouvrages de défense-Occurrences littéraires et épigraphiques confrontées aux REALIA archéologiques,” Revue des études anciennes (Table ronde CNRS, Istanbul, 20-27.5.97), 96, 1991-2, 1, 53-61.
61 J.M. Kinneir, Journey through Asia Minor, Armenia and Koordistan in the years 1813 and 1814, with Remarks on the Marches ofAlexander and the Retreat ofthe Ten Thousands, Londra 1818, 276.
62 P. Grimal, a.g.e., 28-59.
63 H.C. Butler, Ancient Architecture in Syria, section I: Northern Syria ve Section II: The Southern Hauran, Leiden 1909.
64 Latifundialar konusunda bkz. M. Rortoνzeff, The social and economic history of the Hellenistic World, Oxford (2. baskı) 1953, c.i, 507 vd. Ve K.D. White, “Latifundia,” Bull. Inst. Class. Stud. 14 (1967), 62-79.
65 Grimal, a.g.e. 942 vd.
66 A.e. 96.
67 Haselberger, 149 vd.
68 Nowicka, a.g.e., 113-118. Kırım’da Sovyet araştırmacıların saptadığı 12 çiftlikte, avlu köşesine dayalı, değişik büyüklükte ama duvarları 2,50 metreye varan dört köşe kuleler bulunmuştur.
69 “Bαǫίς” sözcüğü için bkz. Nowicka, a.g.e., 133 ve E. Will, “Qu’est-ce qu’une Baris?,”Syria, 64, 1987, 253-9: Helenistik dönemden öncekí Küçük Asya belgelerinde geçen bu terim yöreye özgüdür ve batı bölgelerinde bulunan kırsal ve muhkem konutlar için kullamlır ancak kule anlamı olmamalıdır.
70 K. Hopwood, “Towers, Territory and Terror: How the East was held,” The Defence of the Roman and Byzantine East, (yay. Ph. Freeman-D. Kennedy), Oxford 1988, 347.
71 Bkz. supra, not. 64.
72 M. Sartre, L’Asie Mineure et l’Anatolie d’Alexandre à Dioclétien (iv. Siècle av. J.C./iiie siècle ap. J.C.), Paris 1995, 288, vd.
73 H. Lohmann, “Survey in the Chora von Milet-Vorbericht über die Kampagnen der Jahre 1990, 1992, und 1993,” Archäologischer Anzeiger, 1995, 306 ve not 206 ve “Survey in der Chora von Milet. Vorberich über die Kampagnen der Jahre 1994 und 1995,” Archäologischer Anzeiger, 1997, 292 vd
74 K. Hopwood, a.g.e., 343-350.
75 N. Çelik-S. Bulut, “The Belen and Kelpessos farmsteads with towers on the border of Pisidia –Lycia and some thoughts on security in the countryside,” Adalya, X/2007, 106-122, Resim 27.
76 Turris terimi muhkem evler için de kullanılmıştır (Livius 33,4): aktaran Grimal, a.g.e., 941. Ayrıca bkz. Mansel, a.g.e., 92.
77 Nowicka, a.g.e., 139 vd.
78 Bu geleneğin Osmanlı dönemine kadar sürdüğünü, Lüleburgaz’da “Zindan Baba Türbesi” diye bilinen, ancak aslen ikamete elveren bir kule olan binanın en list katının güvercinlik olarak tasarlanmış olmasından anlıyoruz.
79 Grimal, a.g.e., 937-941.
80 Pyrgos sözcüğünün yanı sıra kullanılan, sözgelimi Ksenofon’da da geçen “τύǫσεις/tyrsis/tursis” sözcüğü ile “kule halkı” olarak bilinen Etrüsklere Greklerin verdiği “Tirenyen” adı arasında bağlantı arayanlar olmuştur: Dominique Briquel, Les Tyrrhènes, peuple des Tours, Éc. Fran. Rome, 1993, 192-207: Ayrıca bkz. P. Chantraine, a.g.e., c. II, 1147 ve P. Grimal, a.g.e., 940.
81 Bu villalardan biri olan “Turris Maniliorum Arelliorum” un dört köşe bir avlunun çevresinde oluşan planı biliniyor: Grimai, a.g.e., 939 ve not 81.
82 Grimal, a.g.e., 937 vd.
83 F.V.J. Arundell, Discoveries in Asia Minor; including a Description of the Ruins of several Ancient Sites, and especially Antioch of Pisidia, c. I, Londra 1834, 7: “Turkish villa or country house.” Bu geleneğin hâlâ süregeldiğini öne sürebiliriz: Aydın bölgesinde Menderes ailesinin çiftlik evinden ‘Menderes’lerin kulesi’diye söz edildiğine tanık olduk.
84 W.M. Ramsay, Historical Geography of Asia Minor, (Roy. Geog. Soc. Supp. Pap. IV), Londra 1890, 211 vd. Soma’da tarama çalışmaları yaptığımız sırada sözü edilen, yıkıdmış olan ancak önceleri için de yaşanan “Sıpa’nın Kulesi” diye bilinen yapının doğru adı “Sipahi’nin kulesi” olmalı... Turgutlu’da ise, kumar oynatan ve silâhlı adamlar besleyen bir kişiye ait olduğu söylenen ve “İbro’nun kulesi” diye adlandırılan bir ev gösterilmişti: yerel eşraf evleri tarzında olan bu bitmemiş tuğla bina belki de daha eski bir kule evin yerini almiştı. Ya da, ‘kule’ teriminin ne denli yaygınlaştığιna bir başka örnek oluşturuyordu! Bizim göremediğimiz bir kule örneği de Dalama civarındaki Dereköy kulesidir. Bkz. M.K. Özkan, “Aydın Hukukçular Sitesi Osmanlı Devri Kurtarma Kazısı,” VIII. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, (Kuşadası, 8-10.4.1996), Ankara 1997, 260, Resim 23.
85 Butler, a.g.e., II, 115.
86 Butler, a.g.e., II, 141, Resim 123.
87 Butler, a.g.e., II 126.
88 H.C. Butler, kısım II: Architecture and the Other Arts, (Publ. Amer. Exp. Syria iςinde, 1839-1900), New York, 1903, 128.
89 Grimal, a.g.e., 11.
90 A.g.e., 123-126.
91 Dietrich Lutz, “Turmburgen in Südwestdeutschland,” La Maison forte au Moyen-Âge, Paris 1986, 142-3.
92 G. Duby, La société chevaleresque, Paris 1988, 199-200.
93 G. Duby, a.g.e., 144, 192.
94 Otto Piper, Burgenkunde. Bauwesen und Geschichte der Burgen, (genişletilmiş ve düzeltilmiş basım), Frankfurt am Main 1967.
95 Jean-Marie Pessez, “Maison forte, manoir, bastide, tour, motte, enceinte, moated-site, Wasserburg, ou les ensembles en archéologie,” La Maison forte, 332-5.
96 Malikâne kulelerinde simgelenen yetki bazen laik olan toprak sahiplerinin, kendileri de toprak sahibi olan manastırlar karşısındaki yetkileridir.
97 Rinaldo Comba, “Tours et maisons fortes dans les campagnes médiévales italiennes. État présent des recherches,” La maison forte, 322-3.
98 Pessez, a.g.e., 335. Ayrıca bkz. H.M. Schwarz, Sizilien-Kunst/Kultur/Landschaft, Viyana 1945, 55, Resim 214.
99 Rinaldo Comba, “Tours et maisons fortes dans les campagnes médiévales italiennes.” La maison forte, 319-320.
100 M. Girouard, “Manufacture, Trade and Money” Cities and People içinde, New Haven, 1987 (3. baskı), 325-329.
101 D. Whitehouse, “Excavations at Satriano: A deserted medieval settlement at Basilicata,” Papers of the BSR, XXXVII, 1970, 188-219, lev. XXVII-XXXIII.
102 Aldo Settia, “La casa forta urbana nell’İtalia centrosettentrionale: lo sviluppo di un modello,” La maison forte, 325-330.
103 Antiquitates It, II, Milano 1739, dissert. XXVI’dan aktaran Comba, a.g.e., 17.
104 T.E. Lawrence, Crusader Castles, Londra 1988, 40.
105 Bu konuda bkz. N. Moutsopoulos, “L’influence de la morphologie des tours sur l’habitation forte de l’espace helladique du xvie-xviiie siècle,” Bulletin de l’Institut international des châteaux historiques, 29, 1971, 58-68.
106 Bizans’ın doğu uçlarındaki durumu yansıtan Digenis Akritas destanı, Komnenoslar zamanında geçen bazı olayları anlatan bir 12. yüzyıl romanıdır ve türkülerle yaşatılmış olmalıdır: N. Oikonomidès, L’épopée de Digénis Akritas et la frontière orientale de Byzance aux x. et xie siècles, Travaux et Mémoires, 7, Paris 1979, 375-397.
107 A. Xyngopoulos, “Le palais de Digénis Akritas,” Laografıa, c. XIII, Selanik 1948, 563’ten aktaran, Moutsopoulos, a.g.e., 60. Ayrıca bkz. Digenes Akrites- Günümüze ulaşan tek Bizans destanı, R.C. Dietrich (ed.), İstanbul 2009, 134 vd.
108 Isaakios Angelos’un Ayvansaray’da surların içine inşa ettirdiği (14 nolu) kule için bkz. N. Asutay-Effenberger, Die Landmauer von Konstantinopel-İstanbul, historisch-topographische und baugeschichtliche Untersuchungen, (De Gruyter), Berlin 2007, 132 vd., Resim 170-171. Cyril Mango, The Art of the Byzantine Empire, 312-1453- Sources and Documents, New Jersey 1972, 236. Ayrıca bkz. A. von Millingen, Byzantine Constantinople-The walls of the City, Londra 1890, 131 vd.
109 A. Bryer, “The structure of the Late Byzantine Town: Dioikismos and the Mesoi,” Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Societies, yay. A. Bryer, H. Lowry, Birmingham 1986, 263-279. Ayrıca bkz. “Houses” maddesi, Oxford Dictionary of Byzantium, c. 2, (Yay. Kazhdan), 1991, 953 vd.
110 U. Peschlow, “Mermerkule-ein spätbyzantinischeτ Palast in Konstantinopel,” Studien zur byzantinischen Kunstgeschichte. Festschrift für Horst Hallenleben zum 65. Geburtstag, yay. B. Borkopp-B. Schellewald-L. Theis, Amsterdam 1995, 93-97.
111 D. Bemicolas-Hatzopoulo, “Deux forteresses urbaines à Constantinople pendant la fin du xive siècle et la première moitié du xve,” Revue roumaine d’histoire, XXI, 1, Bükreş 1982, 147-9; Klaus-Peter Matschke, “Der Fall von Konstantinopel 1453 in den Rechnungsbüchern,” Polyplevros Nous – Miscellanea für Peter Schreiner zu seinem 60. Geburtstag, Münih-Leipzig, 2000, 266; ay. yaz., Der Spätbyzantinische Kostantinopel, Hamburg 2008, 266. Bilge Umar çevirisinde sözcüğü “burc” olarak karşılamışsa da, ikametgâhıyla ilişkisi yüzünden Notaras’ın “kule”sine çekildiğini anlamalıdır. Bkz. Mikhail Doukas, Tarih, Anadolu ve Rumeli. 1326-1462, çev. B. Umar, İstanbul 2008, 261.
112 Bkz. E. Akyürek, “Palamutdüzü: A medieval Byzantine village settlement in the Bey Mountains,” Adalya, XI/2008, 297, 297-318.
113 H.W. Haussig, Kultur Geschichte von Byzanz, Stuttgart 1959, 205.
114 Mark Whittow, “Rural Fortifications in Western Europe and Byzantium, Tenth to Twelfth Centuries,” Byz. Forschungen, c. XXI, Amsterdam 1995, 61-72.
115 Tabula Imperii Byzantini 5. Teil 2: Kilikien une Isaura (Ed. Fr. Hild, H. Hellenkemper), passim.
116 Th. Wiegand, Milet. Band III. Heft I: Der Latmos, Berlin 1913, s. II, Resim 108.
117 A. Arel, “Foça’da Bağ Evleri ve Kule-Ev Geleneği,” VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara 1989, 43-53, Resim 1-17 ve Idem, “The rural tower-house in Western Asia Minor: antecedents and affiliations,” Mnimeio kai Perivalon, 8, Selanik 2004, 31-35, Resim 1-7.
118 Wiegand, bizim inceleyip yayınladığımız Eski Mersinet (şimdiki Pınarcık köyü) çevresindeki kulelerden başka, Sakızburnu ile Akköy arasındaki kuleler dahil dokuz adet münferit duran kule saptamıştı.
119 Karte der Milesischen Halbinsel, Milet I/1, 1906.
120 “Turmburgen eines auf Grundbesitz gestützten Adels” olarak tanımladığı kuleler için bkz. W. Müller-Wiener, “Vorberichtüber die Arbeiten der Jahre 1978 und 1979” İstanbuler Mitteilungen, 11, 1961, 8, 22, 66, 98, 222.
121 H. Lochmann, “Survey in the Chora von Milet-Vorbericht über die Kampagne der Jahre 1990, 1992 und 1993,” Archäologischer Anzeiger (kısaltılmış AA), 1995, 326.
122 H. Lohmann, “Survey...,” AA, 1995, 328: “der Entmilitarisierung der Turmburgen und ihrer Deutung als Herrensitze eines auf Grundbesitz gestützten Adels...”
123 A. Arel, “Bodrum Yarımadası’nın Ortakent ‘Eski Mügebi’ köyünde bulunan ‘Mustafa Paşa’ Kulesi Hakkında,” VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara 1988, 35-50, Resim 1-62.; ay. yaz., “The so-called ‘Mustafa Paşa Tower’ on the Bodrum-Halikarnassos Peninsula,” Light on Top of the Black Hill-Karatepe’deki Işık, İstanbul 1988, 1-56.
124 Moutsopoulos, a.g.e., 63-64. Ayrıca bkz. J. Lefort, “Habitats fortifiés en Macédoine orientale au Moyen Âge,” Habitats fortifiés et organisation de l’espace en Méditerranée médiévale, Lyon 1983, 101.
125 Slobodan Curcic, “Architecture in the age of insecurity,” Secular Medieval Architecture, 41 vd., 213.
126 N. Moutsopoulos, “The Tower of Karytaina,” Secular Medieval... içinde, 214-15, Resim 1-4. Arkadia’nın Skorta mevkiinde bulunan bu yapı Frenk egemenliği sırasında inşa edilmiş muhkem seçkin evlerinden –archondika– biri olup 15. yüzyıl ortalarına tarihlendirilmektedir.
127 Moutsopoulos, a.g.e., 15.
128 J. Lefort, “Habitats fortifiés en Macédoine orientale au Moyen Âge,” Habitats fortifiés et organisation de l’espace en Méditerranée médiévale, Lyon 1983, 101
129 Lefort, a.g.e., 102 vd.
130 Ch. Bouras, “Houses and Settlement in Byzantine Greece,” Shelter in Greece, yay. O.B. Doumanis P. Oliver, Atina 1974, 25.
131 G. Ostrogorskij, a.g.e. our l’histoire de la féodalité Byzantine, (Corpus Historiae Byzantinae), Brüksel 1954, 128.
132 A.y.
133 D. Vagiakakos, Pyrgoi kai Kastra, yay. N.K. Moutsopoulos, Selanik 1980, 47 vd.
134 W. Miller, Essays on the Latin Orient, Cambridge 1921, 58.
135 Bkz.: A. Luttrell, “Feudal Tenure and Latin Colonization at Rhodes: 1306-1415,” Engl. Hist. Rev, 1970, 755-775’den aynı basım olarak: The Hospitaliers in Cyprus, Rhodes, Crete and the West: 1291-1440, Variorum Reprints, 1978. 250 yıl kadar geçerliğini koruyacak olan bu kanunnamenin 1452 tarihli Latince nüshasi Eğriboz’da korunagelmiştir (Miller, a.g.e., 70). Ayrıca, D. Jacoby, “La féodalité en Grèce médiévale: les ‘Assises de Romanie’– sources, applications et diffusion,” Documents et recherches sur l’économie des pays byzantins, islamiques et slaves et leurs relations commerciales au Moyen Âge, Paris 1971, 10.
136 B.J. Slot, Archipelagus Turbatus: les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane, c. 1500-1718. İstanbul 1982 c. I, 37-40.
137 D. Jacoby, “Les états latins en Romanie: phénomènes sociaux et économiques (1204-1350 environ),” XVè congrès international d’études byzantines, Atina 1976, 14 vd.
138 Arhont sözcüğü teknik olarak belli bir birime atanan sivil ya da askeri görevliler için kullanılan bir terim olmakla birlikte, serveti sayesinde edindiği toplumsal konum nedeniyle kendisine resmi görevler verilen kişiler için kullamlır. Bu anlamda da Osmanlı ayânlarını çağrıştırırlar. Bkz. Jacoby, “Phénomènes de démographie rurale à Byzance aux xiii., xiv., et xve siècles,” (Études rurales, 5-6 [1962]), Société et démographie à Byzance et en Romanie latine içinde, Londra 1975, 465 vd.
139 Bazı yazarlar, bu toprak sahiplerinin Komnenoslar sülalesi zamanında (11. yüzyıl sonu-12. yüzyıl başı) ihdas edilen bir timar sistemi olan ve belli bir devlet gelirinin askeri hizmet karşıhğında kişiye bagışlanması ilkesine dayanan “pronoia” sistemi sayesinde imparatorluğu etkilemeye başlayan feodaliteden zaten nasiplenmiş oldukları görüşünü öne sürmüşlerse de 10. yüzyιlda arhontlara pronoia verilip verilmediği belli değildir. Eski/yeni sistemlerin bir karması olan “Romanie”deki feodal uygulamalar oldukça esnek bir terminolojiyle tanımlanırdı ve baronların silah arkadaşlarına verdikleri fief’lerin yanı sıra, feodal hiyerarşi içine alınmadan sahip olunan mülkler de bulunuyordu: Slot, a.g.e., 37-40, 198. Tarihçi Niketas Honiates ve de ondan bir yüzyıl kadar sonra –kendisi de tarihçi olan– İmparator İoannis Kantakuzenos’un bu ileri gelen ailelerini olumsuz yanlanyla tanımlamişlardır.
140 D. Jacoby, “The encounter of two societies: western conquerors and Byzantines in the Peloponnesos after the Fourth Crusade,” The American Historical Review, 78, 1973, 892-900. Ancak yerli eşrafa tanınan bu sosyal tırmanış hakkı Frenk egemenliğindeki bölgelere özgü olup Girit dışında Venedik, Ceneviz ya da Katalanların tuttukları yerlerde görülmeyecektir: Jacoby, (1973), 477.
141 250 yıl kadar geçerliğini koruyan bu kanunnamenin 1452 tarihli Latince nüshası Eğriboz’da korunagelmiştir (Miller, a.g.e., 70). Kudüs ve Kıbrıs’ta kurulan Haçlı krallıklarında, ele geçirilen toprakların buraya yerleşen Latin kökenlilere fief olarak dağıtılması yoluyla kolonizasyona gidiliyordu. Ne var ki Venedik egemenliğinde olan yerlerdeki “feudati”lerin koşulları bahdakinden oldukça farklıydı: bu konular için: A. Luttrell, “Feudal Tenure and Latin Colonization at Rhodes: 1306-1415,” (Engl. Hist. Rev, 1970, 755-775) aynı basımı olarak The Hospitallers in Cyprus, Rhodes, Crete and the West: 1291-1440, Variorum Reprints), 1978.
142 “Li baron dou pays et li autre getilhomme si commencerent afa ireforteresses et habitacions, puy chastel, qui maisons sur sa terre....”: Mora Kanunnamesinin Fransızca nüshasından aktaran: Jacoby, (1973), 888, not 69. Lognon, a.g.e., 348 vd.
143 D. Jacoby, (1973)., 19.
144 A. Bon, “Forteresses médiévales de la Grèce centrale,” Bull. Corr. Héll, 61/1937, 136-208, 39 fîgs ve ay.yaz, “Note additionnelle sur les forteresses médiévales en Grèce centrale,” BCH, 62, 1938, 441-2.
145 Peter Lock, “The Frankish Towers of Central Greece,” Annual of the British School in Athens, Atina, 81, 1986, 101-123 ve ay. yaz, “The medieval Towers of Greece: A Problem in Chronology and Function,” Mediterranean Historical Review, 4, Haziran 1989, 1; Ayrıca bkz. P. Lock ve G.D.R. Sanders, The Archaeology of Medieval Greece, Oxford 1996.
146 Lock, (1986). 109. ve ay. yaz. (1989), 129.
147 Lock, (1986), 104 vd. ve ay. yaz., (1989), 133.
148 K. Andrews, Castles of the Morea. Princeton 1953, 219.
149 “…masonry types and styles are uniform and remarkably non-diagonistic throughout”: Lock, (1989), 133.
150 David Wallace, “The Art and Architecture of the Crusader States: Frankish Greece,” A History of the Crusades, (Yay. H.W. Hazard ve K.M. Setton), c. IV, 208-228. Buna karşılık düzgün kesme taş, 15. yüzyıl Venedik kalelerinin özelliğidir.
151 Lock, (1986), 106.
152 K. Kouroupakis, E. Savvaris M. Stathakis-Spiliopoulou, V. Tsamtsouris, Naxos, (Melissa), Atina 1984, 2.3
153 Lohmann, “Mittelalter...,” lev. 71.
154 Lock, (1989), 139 ve not 31.
155 Lock, (1989), 135 vd.
156 A. Mazarakis, “The tower of Phonias –Samothrake,” Secular... içinde, 226 vd., Resim 1-8.
157 Çandarlı’daki Ceneviz yapıları için bkz. W. Müller-Wiener, “Die Stadtbefestigungen von Izmir, Sığacık und Çandarlı,” İstanbuler Mitteilungen, 12, 1962, 60-94.
158 A. Arel, “Corci Adası ve Daha Başka Öyküler,” Toplumsal Tarih, c. 3, sayı 1, 1/1995, 18-23.
159 A.C. Smith, The Architecture of Chios-Subsidiary buildings, implements and crafts, Yay. Philip P. Argenti, Londra 1962, 13-58.
160 Smith, a.g.e., 23.
161 Civitates Orbis Terrarum 1527 ile 1617 yılları arasında Georg Braun tarafından Köln’de yayınlanan ve o yıllarda bilinen dünyanın her tarafından 546 adet harita, kuşbakışı resim ve panorama içeren bir atlastır. Birçok sanatçıdan yararlanılarak hazırlanan bu atlasın metinleri yayıncısına aittir.
162 Bouras, Chios, (çev. D. Hardy), Atina 1984, 22. Ksamos evi için bkz. Smith, a.g.e., 127 vd, no. 127, lev. 3; Strongalos evi için Smith, a.g.e. 5, no. 139.
163 Osmanlı döneminde Sakız adasının Çeşme voyvodalığına bağlı olduğunu belirtelim, A. Arel, Bir Şehr-i Ruşenâbâd Kâr-ı Anka bir Bender: Tanzimat Öncesi İzmir Sanatında Yeni Yönelimler, İzmir 2002, 33vd.
164 Sözgelimi Eflâki, 14. yüzyılda Konya’da en yüksek evlerin emirlerin oturdukları evler olduğunu kaydetmiştir: Ahmed Eflâki, Ariflerin Menkibeleri, c. II, yay. T. Yazıcı, Ankara 1953, 257 vd.
165 U. Tanyeli, “Anadolu-Türk saray mımarlığının evrimi üzerine gözlemler (12.-16. yüzyıllar),” Topkapı Sarayı Müzesi Yıllığı, 3, İstanbul 1988, 194, Resim 10.
166 N. Diyarbekirli, “Türk askeri mimarisinde gözetleme kuleleri,” Ars Turcica I, 201-208.
167 M. Klinkott, Islamische Baukunst in Afganisch Sistan, Berlin 1982, 123 ve Resim 28. “Man baut sie um, errichtet auf ihrer Plattform einen Aussichtpavillon, öffnet sie nach aussen mit einer Loggia, oder plant sie von vomherein als Wohnturm...”
168 Frye, “Observations on architecture in Afghanistan,” Islamic Iran and Central Asia (7th-12th Centuries), Variorum Reprints, Londra 1979, 134-5.
169 L. Mankovskaya, Khiva, Taşkent 1982, 230 ve fot. 51 ve 52. Yazar bu yapının ortadan kalkmış birçok benzeri olduğunu özellikle belirtir.
170 Le voyage d’Outremer de Bertrandon de la Broquière, yay. Ch. Schefer, Paris 1892, 172 (Türkçeye çeviri: Denizaşırı seyahat, çev. I. Arda, İstanbul 2000, 232).
171 Şehir surlarının dışında, kırsal kesimde ve genellikle bir istihkâm kuruluşunun içinde yükselen burç ya da kuleye Almanca Wohnturm, Fransızca donjon, İngilizce keep adı verilirdi: bkz. Glossarium Artis 1: Burgen-Châteaux-forts-Castles., Münih-New Providence, Londra-Paris 1996, 142-145.
172 Irène Mélikoff, La geste de Melik Danişmend, I, Paris 1960, 312.
173 M. Çağatay Uluçay, Manisa’daki Saray-ı Âmire ve şehzadeler Türbesi, İstanbul 1941, 10.
174 A. Arel, “Cihannüma Kasrı ve Erken Osmanlı Saraylarında Kule Yapıları Hakkında,” Prof. Doğan Kuban’a Armağan, İstanbul 1996, 99-116.
175 J. Dorez, Itinéraire de Jérôme Maurand d’Antibes à Constantinople (1544), Paris 1901, 225. Saray için bkz. W. Müller-Wiener, “Der Kavak Sarayı- Ein verlorenes Baudenkmal İstanbuls,” İstanbuler Mitteilungen, 38, 1988, 363-376, lev. 51-56.
176 Sadrazam İbrahim Paşa’nın Atmeydanı yakınındaki sarayındaki kule için bkz. A. Arel “Sergüzeşt-i Atmeydanı ve İbrahim Paşa,” İstanbul Dergisi, Ocak 2002, 34-46. Ancak burada çok özel bir durumla karşı karşıyayız. Makbul olduğu sıralarda padişah sarayını görebilecek şekilde inşa ettirdiği bu kule, çok istisnai durumlarda izin verilen bir ayrıcalık sayılmalıdır.
177 19 Rabi II 992 tarihli ve Müh. 52, s.374 # 1012 kayıtlı belgenin içeriğini bana bildiren Sayın Hedda Kiel’e içtenlikle teşekkür ederim.
178 14. yüzyılda ele geçirilen yerleşmede maden işletmeleri 16. yüzyılda yoğun idi. Ancak yerleşme yüzyılın sonuna doğru önemini kaybetmiştir. Evliya Çelebi, üç damar gümüş madeninin işletildiğini belirttiği gümüşhanenin sadrazam kethüdasi mali olduğunu, ona oradan her yıl on bir kantar gümüşün geldiğini belirtir. IV. Murad akçelerinin darbedildiği darphanesi Sultan İbrahim zamanıda kapanmıştır. Bkz. Seyahatnâme, Z. Danımşman yayını, c. 12, İstanbul 1971, 82-83. Maden emininin kulesi hakkında bkz. Pl. Theocharides, “The consolidation works on the South tower at Siderokausia, Chalkidiki,” Pyrgoi kai Kastra, Yay. N.K. Moutsopoulos, Selanik, 76-97 ve ay., “South tower, Siderokausia,” Secular Medieval Arch., 224 vd. Fig. 1-5. Ayrıca bkz. J.-M. Pesez, “Études de maçonnerie à Siderokausia,” Structures de l’habitat et occupation du sol dans les pays méditerranéens; les méthodes et l’apport de l’archéologie extensive, Roma 1988, 319-323.
179 Pl. Theocharides, “Siderokausia: South Tower,” Curçiç içinde, a.g.e., 224 vd, fıg. 1-5; ibid, 86 vd.
180 Kratka İstorii na Bulgarskata Arhitektura, Bulgar Bilim Akademisi Kent Planlama ve Mimarlık Kuramı Bölümü Yay, Sofya 1965, 153, Resim 150-151. İlgili kaynağın fotokopisini aktaran Dr. M. Kiel’e teşekkür borçluyum.
181 A.g.e., 152-153.
182 J. Pitton de Tournefort, Relation d’un voyage du Levant, Lyon 1717, c. 1, 267.
183 A. Arel, “ Lüleburgaz’da Zindan Baba Türbesi Olarak Bilinen Yapı,” TAÇ Vakfi Yıllığı, 1, İstanbul 1991, 7-24, Resim 1-22. Bu yapı hakkında herhangi bir kayda henüz rastlamadığım için gerçek adını öğrenmek mümkün olmadı.
184 Tamburdaki yuvarlak menfezlerin aslında kil lülelerle elde edildiklerine bakınca bu yapının Lüleburgaz şehrinin adıyla bir ilgisi olabileceği insanın ister istemez aklına geliyorsa da, kanıtlanmamış akıl yürütmelerden uzak kalınması gereği elbette ağır basıyor!
185 Bkz. Semavi Eyice, Bizans Devrinde Boğaziçi, İstanbul 1976, 52-3; Çelik Gülersoy, “Kız Kulesi” maddesi, İstanbul Ansiklopedisi, c. 5.
Auteur
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012