1Bizanslı okumuş din adamları ve laikler, savaşı imparatorluk toprakları istila edildiğinde imparatorun son çare olarak başvurması gereken şeytanın bir eseri olarak algılıyorlardı. Bu teorik olarak yalnız savunma amaçlı savaşlar haklı gösteren anlayışlarıyla Bizanslıları “Barbarlardan” ayıran teknik konulardaki uzmanlık, strateji ve taktiğe çok değer veriyorlardı. İslami ülkelerde cihat ve Batılı Latinlerde Haçlı seferleri olarak bilinen kutsal savaş kavramı Bizans’ta hiçbir zaman yerleşmeyi başaramamıştır. Ordu sürekli olarak imparatorluğun hizmetinde olmalıydı ve birliklerin bakımı Bizans idaresinin sürekli kaygıları arasındaydı. 10. ve 13. yüzyıllar arasında savaş iki cephede, Şark ve Garp’ta savaşmak zorunda olan devletin tekelinde olan bir işti. Zamanla savaş felsefeleri, uyuşmazlığın bedeli ve yer aldığı sahne değişti. Şark’ta 960 yıllarında kırlık arazide yapılan gerilla savaşlarından imparatorluk topraklarının genişlemesi ve sınırların tekrar düzenlenmesiyle sonuçlanan büyük imparatorluk seferleri düzenlemeye geçildi. Balkanlarda surlarla çevrili ufak şehir ağının oluşumu Adriyatik’le Ege Denizi arasındaki alanı sürekli olarak kontrol etme olanağı sağladı. Savaş pratiklerinin bu değişimi 10. yüzyılda Bizans askeri düşüncesini yenilenmesine bir cevaptı. Bu dönemin strateji uzmanlarının eserlerinde taktik değişikliklerine tanık oluyoruz. Piyade birlikleri temel olarak savunmaya yönelik kullanılıyorlar (ordunun yürüyüşünü koruma, kalelerin garnizonu) ve bir muharebenin dışında temel olarak atlı birliklere destek rolü üstleniyorlardı. Kuşatma savaşı Bizanslılar tarafından benimsenen temel strateji oldu. Taktiklerdeki evrim yeni savaş koşullarına uyum gösteren surların benimsenmesine eşlik etti. Savunma sistemlerindeki ve surlara yapılan saldınlardaki yenilikler 10. ve 13. yüzyıllar arasında şehir kuşatma sanatına ait (poliorsetik) eserlerde olduğu kadar sur ve kale sistemlerinde de görülebilr.

Bizans’ta savaş ve barış

2Bizanslılar hasımlarına karşı yürüttükleri savaşı imparatorluğun güvenini temin etmek için yapılan savunma amaçlı bir savaş olarak gorüyorlardı. İmparator VI. Leon’un 10. yüzyılda Taktika adlı eserinin önsözünde ortaya koyduğu bu doktrinde:

İnsanlar arasında hiç kimse biz majesteleri kadar barış ve tebaasının refahının peşinden koşup, bunu onurlandırıp bundan mutluluk duyamaz (...) Sağduyu sahibi, Tanrı’nın suretinde yaratılmş olan her insan barışı yürekten dilemeli (...) ve ellerini benzerlerine karşı kana bulamamalıdır. Ancak insan türünün katili ve duşmanı şeytan baştan beri günahın gücüyle insanları kendi türlerine karşı savaşa itmektedir. insanların, şeytanın insanlar aracılığı ile ortaya koyduğu bu oyunlarına karşı savaş açması, savaş isteyen halklara boyun eğmeyerek strateji bilimiyle onların selametini temin etmesi ve düşmanlarına karşı gardını alarak onlara hak ettikleri gibi saldırması gerekmektedir. Böylece insanların kötülükle ilişkileri kesildiğinde ve herkes selamete bağlı olduğunda barış temin edilecek ve herkes tarafından saygı görecektir.

3Metin Bizanslıların savaş anlayışını iyi yansıtmaktadır: Şeytanın eseri olarak savaş kilise adamları ve hatipler tarafından yasaklanmıştır. 11. yüzyılda, İoannes Mauropous ancak barbarlar antlaşmaları ihlal eder ve Bizans topraklarını istila ederlerse imparatorun savaşa başvurması gerektiğinin altını çizmiştir. İmparator sonucu belirsiz olan şiddet ve savaşla değil ikna yöntemiyle hareket etmelidir.

4Bu nedenle savaş Bizans’ta her şeyden önce savunma savaşıdır. Konstantinopolis’in güçlü surları başkent sakinlerine güvenlik duygusu verirdi. 10. yüzyılda İoannes Geometres bir yazısını Konstantinopolis surlarındaki bir kuleye ayırmıştı. Şair Tanrı’nın bu kuleyi saldırılara ve Barbarların kuşatma aletlerine karşı durmaları için insanlara verdiğinin altını çizmişti.

5Bizanslıların barışçıl söylemi askeri pratikleriyle ters düşmekteydi. Gilbert Dagron’un gösterdiği gibi VI. Leon (886-912) 10. yüzyılın başında yazdığı Taktika’sında İslami cihat modelini örnek alarak savaşta ölen askerleri anmak için özel bir dini ayin yapılmasını teklif etmiştir. Daha sonra Nikeforos Fokas (963-969) savaşta ölen askerlere şehit payesi vermeye karar vermişti. Ancak bu kararı Konstantinopolis’teki sinodun kesin karşı çıkmasına takıldı. İmparatorun projesine engel olmak için patrik Polieuktos, Kaisareia’lı Basileios’un on üçüncü kanununu öne çıkardı. Buna göre 4. yüzyılda Hıristiyan cemaati düşmanın ölümünden sorumlu olan askerleri üç yıl boyunca cemaatten dışladı. Durum gerektirdiğinde bu kanunun nasıl kullanıldığına bakarsak, Eski Ahit’te öldürme yasağı (Mısır’dan Çıkış 20, 13) savaşta öldürmeyi içermiyordu. Aksine İskenderiyeli Atanasios savaşta düşmanı öldürmeni doğru ve övgüye değer olduğunu söylemekteydi. Theodoros Balsamon ve İoannes Zonaras gibi 12. yüzyıl yorumcuları Basileios kanununun yalınzca bir fikir olduğu ve bir emir olmadığını söylemiş ve bu kanunun çok kesin hatlarla uygulanmasının tüm askerlerin komünyon hayatından dışlanması demek olduğunu göstermişlerdi.

6VI. Leon’un Taktika’sına göre Bizanslı askerler “İsa’nın yardımıyla aileleri, ülkeleri ve tüm Hıristiyanlar için savaşıyorlardı.” 10. yüzyılda askerler her gün sabah ve akşam ayinlerine ve askeri seferleri kutsama ayinlerine katılmak zorundaydılar. 12. yüzyılda Bizans dini ayinlerinde, yaşayanlara ayrılan dualarda imparatordan sonra “İsa’nın dostu” orduya dua okunurdu. 10. yüzyıl savaş hikâyelerinde asker azizlerden Aziz Theodoros ve Aziz Demetrios’un Hızır gibi ortaya çıkarak birlikleri dövüşe ve zafere götürdüğü sahneler bulunur.

7Okumuş Bizanslılar kutsal savaş fikrini reddetseler de, bu fikir 10. yüzyılda askeri birlikler içinde ve özellikle sınır bölgelerindeki akrites arasında gelişmiştir.

8Ordu her daim imparatora yardıma hazır olmalıydı. Askeri söylevler ve taktik yazıları imparatorun askerlerin çektiği sıkıntıları paylaşması üzerinde durur. VII. Konstantinos’un askeri mal varlıkları üzerine çıkardığı bir yasanın da tanıklık ettiği gibi imparatorluk devletiyle ordu arasındaki bağ açıktı:

Ordunun devletle ilişkisi başın vücutla ilişkisi gibidir. Hangi durumda olursa olsun bir arada uyum içinde gelişirler. Bu konuda büyük bir basiret göstermeyen herhangi biri, eğer ortak refah kişinin kendi selameti olarak kabul edilmesi gerekirse, kendi selameti konusunda yanılgıya düşer.

9Bu durumda orduda olan değişimler Devletle olan değişimlerle ilintiliydi ve devletin gücünün artması askeri gücün artmasında vazgeçilmez bir gereklilikti. 12. yüzyılın sonunda Atina başpiskoposu Mihael Honiates imparator III. Aleksios Angelos’a yazarak imparator birliklerinin yıkımının kendi piskoposluğunun yıkımı olacağını söylemişti. Bizans devleti ortaçağ boyunca birliklerin geçimini sağlama kaygısını taşımıştır.

1010. yüzyılda Bizans ordusunun içinde Konstantinopolis civarında konuşlanan profesyonel hareketli ordu alaylarını (tagmata) ve sivil ve askeri güçleri olan strategos tarafından idare edilen thema adlı verilen vilayetlerdeki alayları (themata) ayırt edebiliriz. Merkezi idare (Stratiotikon bürosu) askeri mal varlığı olarak adlandırılan ve askerlik hizmeti yükümlülüğü olan toprakları (strateia) kaydederdi. Askeri toprağa sahip bir kimse vilayet ordusunu bir araya getirme yükümlülüğüne karşılık mali yükümlülüklerden muaftı. Burada subaylar dövüş kabiliyeti olanları asker olarak seçerlerdi. Strategos tarafından yönetilen bu vilayet orduları askeri eserlere göre thema başına dört bin askerden oluşuyordu ancak biliyoruz ki 10. yüzyılda Peloponnesos’ta efektif olarak seferber edilebilen asker sayısı iki bin kişiyi geçmiyordu. 11. yüzyıldan itibaren strateia hizmeti birliklerin bakımına harcanan parayla değiştirilebilir oldu ve birlikler gitgide daha fazla İskandinav, İngiliz, Norman ve Türk paralı profesyonel askerlerden oluşmaya başladı.

1112. yüzyılda Komnenoslar askerlerin geçimini sağlamak için yeni bir kurum olan pronoia’yı geliştirdiler. İmparator hayat boyu bir arazinin kiracılar tarafından ödenecek mali gelir hakkını orduya katılma şartıyla bir askere veya bir asker grubuna bırakıyordu.

1213. yüzyılda İznik Devleti eski birleşik taşra ordusu ile sınır ordusunu yenilemeye çalıştı. İmparatorlar bir thema ordusu kurdular ve aynı zamanda taşra ordusunu da profesyonel askerlerle yenilediler. 1211’de bir askeri seferde yalınzca iki bin asker vardı ve bunların sekiz yüzü paralı Latin askerdi. Thema ordusu şehirlerdeki garnizonlarda ve kalelerde duruyordu. İmparatorluğun savunmasını güçlendirmek için III. İoannis Vatatzes kalelerin yakınına garnizonların iaşesini sağlayacak buğday ve silah deposu olarak kullanılacak köyler kurulmasını emretti. Devlet köylüleri sınır bölgelerinde topladı ve köylü milisleri oluşturdu. Laskarisler aynı zamanda İznik İmparatorluğu sınırlarında yaşayan halka eski bir gelenek olan mali dokunulmazlık hakkı tanırken köylü asker birliklerinin oluşumunu da teşvik ettiler.

Savaş pratiklerinin evrimi

13Bizans stratejisi 10. yüzyılın ikinci yarısında bir evrim geçirdi. 10. yüzyılın ilk yarısında askeri operasyonlar sınırlı sayıda olsa da, Küçük Asya’da olduğu kadar Balkanlarda sınırlardaki yağma ve akınlardan ziyade imparatorlar 960 yıllarında yeni bir taktik uygulamaya başladılar. Hareketli birlikler ve vilayet birliklerinden toplanan 20.000 ve 30.000 kişinin katıldığı büyük imparatorluk seferleri organize ettiler.

14Bizans dövüşünün oluşumu 10. yüzyılda değişim gösterdi. Bu dönemin askeri kitaplarına göre piyade birlikleri kare şeklinde düzenleniyor ve her bir köşede on iki on beş süvarinin geçebileceği aralıklarla duran on iki ünite bulunuyordu. 10. yüzyıldan önce rastlanmayan piyadeler arasında süvarilerin geçişi için ayrılan bu aralıklar birliklerin düzenlenmesinde süvari birliklerinin artan önemine tanıklık etmekteydi. Ağır zırhlı süvarilerin rοlü arttı. Tarsus muharebesi (965) sırasında Bizans dövüş formasyonu merkezde atlı kataphraktoi (çok ağır donanımlı süvariler), sağ kanatta daha hafif donanımlı süvariler ve ikinci sırada okçular ve sapan atıcılardan oluşuyordu. Bizans kataphraktoi’u üçgen formunda bir dövüş benimsedi. 10. yüzyıla ait bir esere göre taburları sekseni (yaklaşık % 27’si) okçu olan beş yüz dört süvariden oluşuyordu. Frank paralı askerlerinin kullanılmasının da Bizans taktiklerinin üzerinde etkisi oldu. 11. yüzyılda Normanlar genellikle Bizanslılarla açık dövüş savaşırlardı. Ağır süvarinin kendine has, hoyrat ancak etkili hücumları yerini süvari müfrezelerinin bilinçli manevralarına bıraktı. Vakanüvis İoannes Kinnamos, Manuel Komnenos’un 12. yüzyılın ortasında nasıl hücumda Batılıların boyu eninden uzun büyük kalkanlarını ve uzun mızraklarını kullandıklarını anlatırken bu değişimin yankılarını aktarır.

15Büyük imparatorluk seferleri yola hareketli orduların yoğun olduğu Konstantinopolis civarlarından çıkarlardı. Thema birlikleri sefere belirlenen etaplarda katılırlardı. Balkanlardaki yapılacak seferler için tagmata, bugün Büyükçekmece olarak bilinen, Diabasis ovasında toplanırdı. Burası bir gölcügün kıyısında, doğusu 200 metre yüksekliğinde bir vadi ile sınırlanmış ufak bir ovaydı. Batıda sazlıklar bataklığı çeviriyorlardı. Bu bölge 5. yüzyılda bilinen Athyra kalesi tarafından korunmaktaydı. Orduların Şark’ta toplanma yerleri 10. yüzyılda askeri seferler üzerine yazılan üç eser sayesinde biliniyor. Bir kısım Bizans birlikleri önemli bir askeri bölge olan Bitinya’da toplanıyordu: Malagina ya da Melangeia vakayinamelerde Şark’a doğru ilk etap olarak geçiyor. Thema’lar imparatora katılıyordu. Malagina imparatorluk haralarının bulunduğu yerdi ve bir devlet görevlisi bu hayvanlarla ilgilenmekten sorumluydu. Bu yerin İznik’in 30 km batısındaki, Pamukova yakınındaki Paşalar Kalesi olduğu sanılmaktadır. Birlikler Olympos (Uludağ) yakınlarındaki Atroa ovasında da toplanıyorlardı: 975 yılında İoannes Tzimiskes Suriye dönüşünde Atroa ovasında kampını kurmuştu. Atların beslenmesi için ideal bol otlu Atroa bugünkü Yenişehir ovasıydı.

16Askeri seferler titizlikle hazırlanıyordu. İmparatorun sefere çıkmadan önce alması gereken önlemleri anlatan 10. yüzyıla ait metinde yazar imparatoru sefere gideceği ülke hakkında bilgi toplamaya, özellikle coğrafyasını (su kaynakları, ırmakları ve yolları) ve düşmanın savunma mekanizmalarını (kalelerin sayısı, surların ve garnizonların durumu, kaleler arasındaki uzaklık, çevredeki köylerin büyüklüğü, yerlerin topografyası ve atlar için otlak alanlarının olup olmadığı) iyi öğrenmeye davet ediyor. İmparator aynı zamanda kaleleri kurtarmaya gelecek bir ordu olup olmadığı ve bu ordunun hangi uzaklıkta konuşlandığını bilmek zorundadır. İmparator sefere çıkacağı zaman sınır thema’larının komutanlarına kalelerdeki garnizonları kuvvetlendirmelerini tavsiye ederdi.

17Birliklerin Bulgaristan boğazlarından geçişi tehlikeli bir operasyondu ve 10. yüzyıl sonuna ait bir eser olan De re militari, levazımın katılmasına izin vermek ve ricatı sağlamak için generalin boğazları gözetletmesini tavsiye etmekteydi: 986’da II. Basileios’un ordusu Bulgaristan’a Rodoplar’dan ve Hebros vadisinden geçti ve Samuel’in elinde bulunan Sardike (Sofya) yakınlarında kamp kurdu. Rodop boğazları Leon Melissenos’un komutanlığındaki birlikler tarafından korunuyordu. Melissenos’un kötü niyetli bir duşmanı imparatora Melissenos’un görevini terk ettiğine dair yanlış bir bilgi verdiğinde imparator Konstantinopolis’e dönmeye karar verdi. Geri çekilme esnasında Bulgarlar imparatorun çadırını ele geçirdiler. II. Basileios geri çekilmeyi garantilemek için Sardike kuşatmasından vazgeçti. Ordunun ilerleyişinin güivenliği çok önemliydi. 1014’te II. Basileios Strumica (Ustrumca) yakınlarındaki garnizonda Selanik düküne Selanik-Strumica yolunu geçilebilir kılmasını emretti. Sefere çıkmadan once imparator ordunun geçeceği tüm yolları kontrol etmeye çalışıyordu.

18Eğer bir boğaz Bulgarlar tarafından tutulmuşsa general ilk olarak başka bir güzergâh aramalıydı. De re militari hasmı gafil avlamak için çevresini sarmayı, yalnızca tecrübeli rehberlerin bildiği alışılmamış yolları kullanmayı öneriyor. Rehberler zorlu yollarda ordunun ilerlemesi için çok önemli rol oynuyorlardı. De re militari’nin açıklamalarına göre doukatores yalnızca yolları iyi tanıyan kişiler değil, zira bunu köylüler de iyi yapabilirdi, aynı zamanda etaplar arasındaki uzaklıkları, kamp kurulacak yerleri ve geçilen bölgenin topografyasını bilen, orduyu boğazlardan geçirebilecek kapasitede uzmanlardı. Khosarioi Bizans ordusunun önünden gider ve bölge ve düşmanın hareketleri hakkında yakaladıkları kimselerden bilgi toplarlardı.

19II. Basileios’un ordusu rehberler sayesinde bölge hakkında çok iyi bilgiye sahipti. Bu, Bizanslıların örneğin 1014’te Kleidion boğazında Bulgarlara karşı çok kesin bir zafer kazanmasını sağlamıştı: Samuel geçişi sağlamlaştırmıştı ve Bizansılar buraya ulaşmak için geçişi zorlamadılar; Philippopolis’te (Plovdiv) bulunan Nikeforos Ksefias’ın birlikleri II. Basil’in güçleri ile birleşip Balasitza isimli dağdan zorlu bir yürüyüşle geçerek boğazı güneyden çevirmişlerdi. Ordu Bulgarların ensesinde biterek ve Samuel’in birliklerini kaçırdı ve katletti.

2011. yüzyılın ilk yarısında II. Basileios her yıl Bulgaristan’a seferler düzenliyor ve burayı sistematik olarak yağmalıyordu. Samuel ne sefer düzenleyebiliyor ne de açık alanda Bizans ordularına karşı durabiliyordu. Bulgarlar kalelere sığınıyordu ve bu nedenle ancak bir kuşatma Bizanslıların ilkeyi kontrol etmesini sağlayabilirdi.

211015-1016 yılında Makedonya’daki Bulgarlara karşı yapılan askeri sefer II. Basileios’un stratejisine iyi bir örnektir. İmparator Selanik’i ilkbaharda terk etti ve bir kuşatmadan sonra Bodena’yı ele geçirdi ve tekrar Selanik’e döndü. Ancak Bulgarlarla uzlaşma uzak bir kazanımdı. İmparatorluk ordusu tekrar araya girmek ve Moglena’yı kuşatmak durumunda kaldı. Kuşatmacılar bu şehri sınırlayan suyun yolunu değiştirdiler ve surların altına dehlizler oydular. İşin ciddiyetini gören şehir sakinleri teslim oldu. Şehir yıkıldı ve halkı dağıldı. Daha sonra imparator Ostrovo şehrinin civarının ve Pelagonia ovasının yağmalanmasını ve Bulgar tutukluların kör edilmesini emretti. Bu terör seferi Bulgar idarecilerinin başkentlerinden olan Ohri’nin kuşatılması ve alınmasına eşlik etti.

22Ancak saldırı her zaman vazgeçilmez değildi. Samuel’in damadı Dobromir 1001 yılında Berroia kentini II. Basileios’a teslim etti ve Konstantinopolis’te sarayda ağırlandı. Düşmanları ile aynı hayat tarzına sahip ve onlarla ilişkide olan kale komutanlarının ihaneti oldukça sık rastlanır bir durumdu. Demetrios Polemarkhios, Kekaumenos’un anne tarafından dedesi, Bulgar tarafındaydı ve 10. yüzyılın sonunda kurnazlıkla Sırbistan’ı ele geçirdi ve daha sonra Bizanslıların tarafına geçti. Yunanca adı Nikolas Hriselios olan, Dyrrachion’u Bulgarlar adına koruyan başka bir ileri gelen 997 yılında şehri Bizanslılara teslim etti.

23Vakanüvis İoannes Skilitzes Selanik’in iki ileri geleninin Bulgarlarla ilişkiye girdiğinden şüphe edildiğinden imparatorluğun içlerine sürüldüğünden bahseder. Aynı sonun başlarına gelmesinden korkan Adrianopolisli (Edirne) iki askeri kumandan, biri tüm ailesi diğeri ise tek başına Bulgarların tarafına geçmişti. Sınırlardaki bu asker toplumu geçişkendi ve kale komutanları her zaman taraf değiştirebilirdi.

Kuşatma savaşı

2410. ve 11. yüzyıllardaki büyük askeri seferlerin amacı bölgenin kesin kontrolünü ele geçirmekti ve bu nedenle birçok kale kuşatıldı. Şark’ta, büyük imparatorluk seferleri Kilikya ve Kuzey Suriye’nin (Tarsus, Adana ve Mopsueste 965 yılında Bizanslıların eline geçti) fethiyle sonuçlandı. 12. yüzyılın ikinci yarısında Sicilya’da kopyalanan İoannes Skilitzes’in Madrid yazması Mopsueste’nin Nikeforos Fokas tarafından alınmasını tasvir ediyor (Resim 1). Burada çekmeli mancınığı çalıştıran askerleri görüyoruz.

25Şehirlerin ele geçirilmesi, poliorsetik (poliorketikos) yani kale kuşatması sanatı denilen özel bir teknik gerektiriyordu. Arap kaynaklarının altını çizdiği gibi 10. yüzyılda Bizanslılar bu konuda uzmandı. 11. yüzyıla ait Vatikan’da korunan bir yazma (Vaticanus graecus, 1605) 10. yüzyılın ortasına tarihlendirilebilecek poliorsetik ansiklopedisi metni içermektedir. Bu metin daha önceleri yanlışlıkla ortaçağın sonlarına, Bizanslı Heron adlı hiç yaşamamış birine atfedilmişti. Metin Antikçağın kuşatma aletleri hakkında bilgilerini bir araya getirip güncelleştirmektedir. Yazar Bizans sarayından okumuş bir kimseydi. Yazmada kuşatma makinelerinin çok değerli resimleri görülmektedir. Bizanslı Heron’un Poliorketikos’undaki yirmi sekiz resim desenlerinin kalitesi açısından olduğu kadar tasvirlerinin orijinalliği sebebiyle de sıra dışıdır. Bu resimler eserin bir nevi ansiklopedi olduğunu göstermektedir zira mekanik sanatlara ayrılan sayfalardaki tasvirler modern ansiklopedilerdekileri andırmaktadır. Ressam kuşatma makinelerini, perspektifi iyi kullanarak hep üç boyutlu çizmeye çalışmıştır (Resim 2).

Resim 1. Nikeforos Fokas’ın Mopsueste’yi alması (965), İoannes Skilitzes vakayinamesi, (12. yüzyılın ikinci yarısı)

26Sur ve kalelerin tasviri büyük ihtimalle Antik dönemin taktik yazmalarından kopya edilmiş konvansiyonel tasvirlerdir: Dört köşeli engeller boş görünümlü ve duvarlar taştan yapılmış ve çok yüksektir. Ressam, teknik konulardaki yazmalarda nadir görülen, belki vakayiname tasviri modellerini örnek alarak, desenlere asker figürleri dahil etmiştir.

Resim 2. Dört taraflı kuşatma, mermiler ve kuşatma aletleri

27Kuşatmacılar surları delmek için burgu (Resim 3) kullanıyorlar. Daha sonra bu deliklere kömür koyarak büyük körüklerin yardımıyla (Resim 4) bunları ateşe veriyorlar. Bizanslı Heron’un Poliorketikos’unda kulelere siperlerle yaklaşan askerler (Resim 5), surlara ağar yardımıyla çıkıyorlar. Bu kitapta Bizanslıların sıvı ateş dedikleri Rum ateşinin kullanılışı da anlatılıyor: askerler portatif yangın boruları taşıyorlar. Bunları bir merdivenin üzerine yerleştirilmiş köprüyle hareket ettiriyorlar. Ancak nasıl hareket ettirip çalıştırdıkları bilinmiyor (Resim 6).

28Donanmanın marangozları göründüğüne göre bazen gemilerde de kullanılan en gelişmiş kuşatma makineleri yapmakta yardımcı oluyorlardı. Kazıklarla korunmuş sallar ırmakları geçmeye ve surlara yaklaşarak merdivenle tırmanmaya yardımcı oluyordu. Biliyoruz ki 1204 yılında Venedikliler Konstantinopolis’i Haliç’teki gemilerinin üzerine yerleştirdikleri odun ve asma sarmaşıklarından yapılmış köprülerle ele geçirdiler (Resim 7).

Resim 3. Delginin kullanımı

29Koçbaşı ve siperler (Resim 8, 9), mancınıklar, mobil kuleler ve merdivenler kuşatma hikâyelerinde en fazla adı geçen makinelerdir. Toprak düzleştirme işi ihmal edilmezdi ve makinelere girişi sağlayan topraktan bir rampa yapılırdı. Taktik kitapları taarruza tüm makinelerle bir anda geçmeyi önerir.

30En güçlü kuşatma makineleri savunmanın en zayıf olduğu, yani hendeği geçmenin en kolay olduğu veya surun en az sağlam olduğu yerlere yerleştirilmeliydi. Taarruz, kuşatılanları bezdirmek için gece veya gündüz hızını sürdürmeliydi. Sürekli, birbiri ardınca gelen dalgalarla yapılan hücum yeterli rezerv gerektirmekteydi. Taktik kitapları kuşatmayı yapanların bitkin düşmemeleri için değişik taburlar için taarruz saatleri tavsiye eder.

Resim 4. Kômürü körükleyen demirci körügü

3111. yüzyılın başında Nikeforos Ouranos farklı taarruz usullerini anlatır: Ordu, her biri beş saatte bir hücum yapacak üç üniteye ayrılmalıydı. Güneşin doğuşundan dördüncü veya beşinci saate kadar bir ünite dövüşle meşgul olacaktı. Ordunun üçte biri hücumla uğraşırken geri kalan ikisi tahta siperlerin arkasında dinlenecekti: “Bazıları düşmana ok atarken, diğerleri sapan, başkaları mancınıklar yardımıyla surlara ve düşmanlara toplar atacaklar ve başkaları kazma ve delgi yardımıyla duvarları yıkmaya çalışacaklar.”

32Siperler (laisai) atıcıları korumak için surlardan on yirmi metre uzağa yerleştiriliyorlardı. Bu çitler on beş yirmi kişiyi barındırabilirdi. Bunlar aynı zamanda fırlatmalı makinelerin yedeklerini koymak, hendeklerin düşman bölgesindeki şevine kadar ilerleyen taarruz yapanları korumak için kullanılıyordu. Bizanslı Heron’a göre laisai yeni bir icattı. Kemerleri söğüt ağacındandı ve siperleri sığır derisi ile kaplıydı (Resim 10).

33Vakanüvislerin hikâyeleri genellikle kısadır ve taarruzun usul detaylarına değinmeden kuşatmanın değişik etaplarından (kampın kurulması, kuşatma, taarruz) bahsederler. Diyakos Leon’un tanıklığı sıra dışıdır çünkü 10. yüzyılda Bizans ordusu tarafından yapılan bir taarruzun detaylı tanımını vermiştir. Yazar bu konuda iyi bilgi sahibiydi zira II. Basileios’un 986 Bulgar seferine katıldı ve Sardike (Sofya) kuşatmasının görgü tanığıydı. Diyakos Leon’un anlatılarından çıkan Bizanslıların 10. yüzyılda karmaşık kuşatma pratikleri geliştirdikleridir. Bizanslılar benzer bir savunma sanatına sahip Araplara karşı, surları delmek için karmaşık teknikler kullanıyorlardı.

Resim 5. File yardımıyla bir kuleye tırmanan askerlerin önündeki siper

34Girit’te Khandaks (Kandiye) şehrine karşı yapılan en son taarruzdan (961) Diyakos Leon bahsetmiştir:

General hemen fırlatmalı makineleri getirtti ve barbarların üzerine ateş emri verdi. Bunun dışında surlara helepolisle yaklaştı. Romalılar bu icada, bir kütüğe yerleştirilmiş ve şehrin surlarına çarpmak için kullanılan bu aletin demirden koçbaşına benzeyen ucu nedeniyle koç adını vermişlerdi. Mancınıklar barbarları iyi beslenmiş bir atışla bombardımana tuttuğunda koç geri çekiliyordu. Koç duvarlara şiddetle vurduğunda, büyük sayıda asker bir hendeğe kayıyor ve burada aletleri ile taşları oyuyor ve kazmaya başlıyorlardı. Taşları vurarak patlatıyorlar ve duvarın altını kazıyorlardı. Şans eseri taşın kumlu tarafına geldiler ve taş parçalandı. Koç duvara vurmayı bırakmadı ve bir süre sonra çok sağlam ve dayanaklı duvarı ayırmayı başardı. Aşağıda bulunan lağımcılar surların altlarını kazıyorlardı, o zaman tabii ki surların altı boşaldığı için dikey ağaç direklerle destekliyorlardı. Daha sonra kuru odun parçalarını yığıp ateşe vererek galeriden çıkıyorlardı. Alev alınca payandalar yanarak kırılmaya, iki kulenin ve onları birbirlerine bağlayan perdenin çökmesine sebep oluyordu. Bu sıra dışı görüntü karşısında şaşkınlığa düşen Giritliler olayın olağanüstülüğünden korkarak mücadeleyi bıraktılar.

Resim 6. Köprü olarak kullanılan merdiven ve yangın çıkarıcı boru taşıyan asker

35Taarruz farklı metotların kullanılması ile başarıya ulaşmıştı: Mancınık atışlarının amacı surları savunanları uzaklaştırmakken aynı zamanda koç ve hendek altında yapılan kazılar da gedik açmaya yarıyordu. Hücum iki kule arasında kuleleri tutan perdeye dik açılı olarak yürütülüyordu. İlk olarak perdenin yanlarını, yani kulelerin atış kapasitesini, fırlatmalı makinelerin beslenmiş atışlarıyla yıkmak söz konusudur. Gediğin delinmesi surların altının kazılması ve üst kısımlarının koçla sarsılmasına yol açıyordu.

Resim 7. Direklerine taarruz köprüsü asılı iki tekne. (Helenistik dönemde mühendis Biton tarafından icat edilen alet)

Resim 8. Koçbaşı siper

36Bizanslı Heron koç ve sur altını kazmanın bir arada kullanılmasını anlatıyor:

Koçun vurduğu yerdeki tuğla taş gibi sağlam ve dayanaklı ise onu yıkmak ve parçalamak yerine duvarı alttan kazmak yoluyla temelden zayıflatmak gerekir (Resim 12). Böylece duvar koçun sürekli vuruşlarına ve dibinde açılan gediklere dayanamayacak ve yıkılacaktır (Resim 9 ve 11).

37Bizanslılar surların altında lağım kazmayı gerektiren farklı bir gedik kazma metodu uyguluyorlardı: hücum üç farklı yerden, iki kule ve perdenin ortasından yapılıyordu. Diyakos Leon’un tanıklığına göre Mopsueste’de 965 yılında Bizanslılar gedik açmaya giriştiler:

İmparator şehrin etrafını gezdikten sonra kolay hücum yapılacak bir yer aradı ve askerlere geceleyin bu yere doğru akan Pyramos ırmağının kıyılarından başlayarak, barbarlar hiçbir şeyi fark etmeden ve yapılan iş boşa gitmeden, kulelerin altını sessizce kazmalarını emretti. Kazıcılar kazıp kazılan toprağı ırmağa atıyorlardı. İş bittiğinde iki kule ve onları bağlayan perdenin altı tamamen kazılıyor ve lağımcıların üzerine yıkılmasın diye ağaç kazıkların üzerinde asılı duruyorlardı. Güneç doğar doğmaz, her zaman olduğu gibi beyazlar giyinmiş Araplar mazgallardan sarkıp ok attılar ve imparatoru küstahça lanetleyerek diğer makineleri çalıştırdılar. İmparatora gelince, o zırhını giymiş ve ordusunu düzenlemiş vaziyette lağımcılara kulelerin payandalarını ateşe vermelerini emretti. Duvarları tutan payandalar artık hiçbir şeyin üzerinde durmadıklarından kolayca ufalandılar. Sarsılan duvar üzerinde duran Araplarla birlikte yıkıldı ve yaralanan birçoğu öldürüldü.

Resim 9. Koçbaşı

3810. yüzyıldaki topçuluk insanlara karşı kullanılan bir topçuluktu. Tek amacı savunmacıları mazgallardan uzaklaştırarak kuşatmacıların merdivenlerle surlara tırmanmasına olanak vermekti. 12. yüzyıl kaynakları topçulukta bir değişimi fark etmemize olanak verir, firlatmalı makinelerin (denge ağırlıklı mancınık) mükemmelleşmesi savunma yapılarının ve surlarla korunmuş yerlerin içindeki evlerin yıkılmasına olanak sağlamıştır.

Resim 10. Siper ve söğüt siper

Resim 11. Hendek siperi tasviri

Resim 12. Surlarda açılmış hendek; sağda hendeğin yanması

3912. yüzyılda kuşatma tekniklerinin gelişmesi savunma sistemlerinde uyarlamayı zorunlu kıldı: tahta savunmalarla (mazgallar, çıkıntılı mazgallar) surları yükseltmek özellikle 1204 Latin kuşatmasında Konstantinopolis’te uygulandı. Kulelere firlatmalı silahları yerleştirmek için geniş mazgal delikli iç platformlar kondu. Yuvarlak savunma kuleleri dört köşelilere tercih edilmeye başlandı zira köşe açıları mancınık atışlarından zayıflıyordu.

40Gerçek bir sur ağı ve derinlikli bir savunma sistemi Bizanslıların 11. ve 12. yüzyıllarda Balkanlar ve Küçük Asya’yı idare etmesini sağladı. Surların bakım ve restorasyonu, yeni kalelerin inşası ve garnizonların yerleştirilmesi Bizans ordusunun geniş bir alanı kalıcı olarak kontrol etmesine olanak verdi. 1204’de Latinlerin Konstantinopolis’i alması üniter imparatorluğun dağılmasına ve rakip Yunan ve Latin prensliklerinin ortaya çıkmasına sebep oldu. İznik imparatorluğunda Laskarisler kalelere dayanan ve savunmanın köylü milisler tarafından yapıldığı savunma sistemini tekrar kurabildiler. 14. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar Bitinya kırsal alanını kontrol etmeye başladılar ve kuşatma yoluna başvurmadan şehirleri aşama aşama teslim olmak zorunda bıraktılar.