Bizans Mühürleri. Bir Toplumun Görüntüleri
p. 319-336
Résumé
Les sceaux de plomb constituent une des sources les plus riches pour la connaissance des élites byzantines. Ils sont frappés par les fonctionnaires de l'Empire pour garantir l'authenticité des documents auxquels ils étaient attachés. Aujourd'hui, nous avons perdu presque toutes les archives de l'Empire, mais nous avons conservé les sceaux en grand nombre, puisque plus de 60 000 sont connus dans les grandes collections du monde. La plupart ont été ramassés dans le sol de l'ancienne capitale de l'Empire, Constantinople, l'actuelle Istanbul, mais on en découvre encore partout dans les pays qui jadis firent partie de l'Empire byzantin, dont la Turquie. Une de ces grandes collections est conservée au Musée archéologique d'Istanbul.
Que trouve-t-on comme information sur un sceau ? Cela dépend des époques. Mais aux Xe-XIIe siècles, lorsque les légendes sont le plus développées, on note, au droit de l'objet, une image dont le choix n'est pas dû au hasard et, au revers, le prénom du fonctionnaire, la dignité qui lui a été octroyée par l'empereur, la fonction qu'il exerce, et éventuellement le lieu où celle-ci est exercée quand il est nommé en province, et enfin le nom de famille dont l'usage se répand à partir du Xe siècle parmi les élites impériales.
L'usage des sceaux obéissait à des règles précises. Les sceaux d'or, dont très peu sont parvenus jusqu'à nous, étaient réservés à l'empereur et utilisés pour les documents les plus solennels, notamment pour les chrysobulles destinés aux princes étrangers. La chancellerie du souverain utilisait aussi les sceaux de plomb, représentant l'empereur, pour des documents moins importants. L'emploi de l'image impériale était contrôlé et limité à quelques cas où la garantie du souverain était nécessaire, comme sur les sceaux de commerciaires, fonctionnaires qui surveillaient les transactions commerciales.
Compte tenu du grand nombre de sceaux conservés, on peut ainsi reconstituer le sommet de la société byzantine, notamment la place que les étrangers non grecs y tenaient, alors que les sources narratives et documentaires n'y suffiraient pas. Je commenterai quelques sceaux d'empereurs et de patriarches pour montrer comment leur disposition, leur iconographie et leur légende reflètent le discours politique officiel de l'Empire. Je montrerai ensuite des sceaux de fonctionnaires qui permettent de comprendre les mécanismes des nominations aux postes supérieurs et constituent une véritable carte d'identité individuelle. Enfin je m'intéresserai au lieu de trouvaille de ces objets pour montrer combien cette information est importante sur le plan scientifique. Il a été démontré que les sceaux étaient utilisés le plus souvent dans un cadre régional, sauf évidemment dans les rapports avec la capitale, Constantinople. Il est donc particulièrement utile d'étudier les collections des musées provinciaux turcs, qui sont, en règle générale, constituée par des trouvailles locales. On peut ainsi établir l'enracinement provincial de certaines familles, et mieux comprendre leur stratégie d'obtention de postes spécifiques dans les régions où se trouvaient leurs intérêts fonciers. Quelques trouvailles de plombs hors des anciennes frontières de l'Empire offrent également un aperçu sur les pratiques de la diplomatie byzantine.
Note de l’éditeur
Konferans tarihi: 16 Ekim 2004
Texte intégral
1Tüm ortaçağ toplumlarında olduğu gibi, Bizans imparatorluğu çok iyi tanımlanmış bir hiyerarşiye sahipti. En tepeyi Tanrı tarafından seçilmiş ve onun yeryüzündeki temsilcisi olan imparator tutmaktaydı. İmparatorluğun tüm sakinleri onun tebası (hizmetçileri, douloi) idi. Bu tebanın görevleri Konstantinopolis saraylarında, imparatorluk balolarında davetlilerin yerlerini belirlemek için kullanılan taktika denilen listelerde resmileştirilmişti. Listeler iki tip sınıflandırma yapmaya izin veriyordu: Bir taraftan imparatorun ihsan ettiği 9. ve 11. yüzyıllarda en prestijlileri maistor (magistre), patrikios veya protospatharios olan hayat boyu rütbeler, diğer yandan imparatorun belirli bir süreliğine verdiği görevler –örneğin strategos veya thema düklüğü (bir bölgenin askeri komutanı) veya domestikos ton skholon (ordunun başı) gibi. Tüm sivil ve askeri idare, protokol sırasına göre düzenlenirdi. Başına Yeni Roma yani Konstantinopolis patriğini yerleştirip ve daha sonra protokol sırasına göre başpiskopos ve piskoposları düzenleyen kilise de bu hiyerarşi düşkünlüğünden kurtulamazdı.
I. Niçin mühürler?
2Batıda oldukça fazla olmasına rağmen, Athos Dağı dışında Bizans dönemi arşivlerinin çoğu kaybolmuştur. Bu belgelerin çoğu bir mühürle teminat altına alınmıştır. Mühürler bugün daha iyi korunmuştur ve halihazırda koleksiyonlarda 70.000 kurşun damga bulunmakta ve bu sayı artmaya devam etmektedir. En önemli koleksiyonlar Washington (Dumbarton Oaks Merkezi’nde yaklaşık 17.000 mühür bulunmaktadır), Petersburg (yaklaşık 13.000 adet) ve Paris’tedir (9.000 adetten fazla bullos). Atina, İstanbul ve Viyana’daki müze ve kurumların her birinde de binlerce mühür bulunmaktadır.
3Maalesef bu koleksiyonlar geldikleri yerler bilinmeden veya not edilmeden oluşturulmuşlardır. Bu sakıncalı durum açık artırma satışlarında büyük sayıda satışa sunulan mühürler için de geçerlidir. Buralarda mührün tanımında nereden geldiği, eğer daha önceden bilinen bir koleksiyona ait değilse, belirtilmemektedir. Şu bir gerçek ki mühürlerin büyük bir çoğunluğu Konstantinopolis’ten gelmektedir. Deniz surları boyunca yapılan yol inşası sırasında bir fırtına sonrasında, fırtınanın plaja fırlatması ile Sarayburnu ve Yedikule arasında bulunmuşlardır. G. Zacos daha sonra Dumbarton Oaks Merkezi’ne sattığı çok büyük koleksiyonun bir kısmını bu şekilde oluşturmuştur.
4Bu sebeblerden dolayı, Korint ve bir zamanlar Bizans otoritesi altında Bulgaristan’ın başkenti Preslav’da bulunanlar gibi, arkeolojik kazılarda bulunan mühürleri tanzim etmenin büyük yararı vardır. Özellikle Türkiye’deki yerel müzelerde bulunan mühürler yakın çevre bölgelerde bulunmuş olanlardır. Mühürlerin nereden geldiklerine dair yapılan bir çalışma başkent dışında mühürlerin piyasaya çıktıkları bölgenin dışında çok seyrek olarak yayıldığını göstermektedir. Aynı olgu taşra atölyelerinde basılmış paraların yayılması ile karşılaştırılabilinir.
II. Mühürler ne işe yarar, kim nasıl mühür kullanır?
5Bir anlaşılmazlığı ortadan kaldıralım; mühür olarak adlandırdığımız, hem belge üzerindeki baskı ve hem de mühürlemeye yarayan aletin kendisidir.
6Bizanslılar Romalıların geleneğini devam ettirerek İmparatorluğun kuruluşundan itibaren mühür kullandılar. Kullanımdaki gelişmeleri, korunmuş olan bullos’lara bakarak değerlendirebiliriz. 4. yüzyıldan itibaren imparatora ait mühürlere rastlanmaktadır. Buna rağmen devletin memurlarının mühür kullanma geleneği 6. yüzyıldan evvel genelleşmemiş görünmektedir. Zira elimize ulaşan mühürlerin büyük çoğunluğu bu yüzyıl ve sonrasına ait mühürlerdir. 12. yüzyılda oldukça fazlalaşmış, 1204 felaketinden sonra büyük bir ihtimalle mum mühürlerin kullanılmasından dolayı sayıları azalmıştır.
7İmparatorluk tarihi boyunca kullanım şekilleri oldukça farklıdır. Mühürler özel gizli yazışmaları mühürlemek, farklı biçimlerde resmi evraklara teminat sağlamak gibi amaçlarla kullanılmışlardı. Örneğin bir memurun eylemlerinin doğruluk ve geçerliliğinin tasdiki, bazı malların kalitesinin teminatı, belli bir sayıda veya ağırlıkta altın içeren keselerin ağzını kapatmak veya röliklerin gerçekliğinin tasdiki gibi. Gerçekten Paleologoslar döneminde ve büyük ihtimalle daha once de, din adamları, çalınmayı veya alelade kemiklerle değiştirmeyi önlemek için, yortu günü rölikleri sandıklardan çıkartıp akşamına sandığa tekrar koyup imparator mühürü ile mühürlüyorlardı.
8Bu amaçlarla mühür yapmakta altın, gümüş, kurşun, balmumu, kil gibi farklı tip malzemeler kullanılmıştır. Altın bullos imparatorların yayınladığı ve bu nedenle khrysobullos olarak adlandırılan en önemli belgelerde kullanılırdı. Değerlerinden dolayı çalındıklarından veya toplandıklarından çok az sayıda bu tip mühür biliyoruz. Dörtte üçü Athos manastırlarında korunmuş senetlerin teminatlarını garantilemek üzere belgelerin ait kısmında görülmektedir.
9Argyrobullos olarak adlandırılan ve daha da az rastlanan gümüş mühürler yalnızca 13. ve 14. yüzyıllarda Epiros ve Peloponnesos despotları, yani imparatorluğun zayıflaması ile bağımsızlıklarını ilan eden imparator ailesinden gelen aristokratlar tarafından kullanılmıştır.
10Bunun dışında mühürler büyük çoğunlukla narinlikleri nedeniyle korunması zor balmumundan veya tüm kurumların, memurların ve imparatorun kullandığı kurşundan yapılmıştır. Çünkü kurşun balmumuna göre daha dayanıklı ve havayla temas ettiğinde daha iyi korunmaktadır. Antik mühürler dışında metal mühürlerin iki yüzleri vardır.
11Mührün sahibini belirlemek bazen ikonografık motif (Meryem veya İkonakırıcılık döneminden sonra bir aziz) bazen de üzerinde sırası iyi belirlenmiş yazı ile anlaşılır. Bu sıraya göre ilk önce vaftiz adı, sonra genellikle imparatorun verdiği rütbe veya rütbeler ve görevleri bulunur. Son olarak 10. yüzyıldan itibaren artan bir sıklıkla soyadı da eklenmeye başlamıştır. Bizans mühür sanatının doruk noktası olan 11. yüzyılda, formüle en yakın haliyle bir mühür üstünde şunlar bulunurdu: ön yüzünde bir portre, örneğin Aziz Georgios ayakta, klasik asker kiyafeti içinde ve mührün arka tarafında çok ayrıntılı bir yazı: “Tanrım, patrikios, bestarkhes, Velum (imparatorluk sarayında bulunan mahkeme) hâkimi ve genikos logothetes (merkez fınans bürosunun şefi) Stefanos Kseros’a yardım et,” (11. yüzyılın ikinci yarısı, Resim 1). Veya başka bir örnek: ön yüzünde, bir askeri aziz, Georgios, arka yüzünde yazı: “Tanrı Anatolika (Küçük Asya’da en önemli askeri bölge) dükü kouropalates Nikeforos’a yardım etsin, Botaneiates,” Bu kişi metinlerden iyi tanındığından mührü tarihlendirmek kolaydır (1072-1077, Resim 2).
Resim 1. Stefanos Kseros’a ait mühür, patrikios

Resim 2. Nikeforos Botaneiates’e ait mühür, dük

Resim 3. Filaretos Brakhamios mühürü, maistor ve dük

12Bir kişi terfi ettiğinde ve mührü değiştiğinde, birçok İoannes, Konstantinos ve Nikolas’i düşünürsek, aynı ismi taşıyan birçok kişiye dikkat etmek gerekir. Hatta bazen soyadları bile ayırt etmek için yeterli olmayabilir. Örneğin Komnenoslar’ın ilk kuşağına baktığınızda çağdaş olan birçok Aleksios ve İoannes Komnenos’u ayırt etmek oldukça zordur. Prensipte Bizanslılar aynı ikonografık motifi tüm hayatları boyunca mühürlerinde kullanırlar ama bu bir kural değildir. Meşhur bir örnek 11. yüzyılın ikinci yarısında Doğu’da kumandanlık yapan General Filaretos Brakhamios’dur. Bu kişi mühürlerinde Aziz Demetrios’un ikonografisini kullanırken Aziz Theodoros’u kullanmaya başlamıştır. Bir kurşun mühründe iki aziz birlikte görülür (Resim 3).
13Kim mühür kullanır? Prensipte sıradan insanlar ve tüccarlar değil memurlar ve ileri gelenler. Ancak dikkat çekici bir vakayı not etmek gerekir: Prensipte kadınlar hukuki metinlerde tanımlandıkları üzere “dişi zayıflığından” dolayı memur olamasalar da (bu durumun daha sonra göreceğimiz bir istinası vardır) kadınlara ait mühürlere rastlamaktayız. Bu mühürler özel durumlarda kullanılan mühürlere tek örnektir. Ancak bu kadınların hepsi saray çevrelerinden, çok itibarlı kadınlardır. Kendilerinin de taşımalarına izin verilen kocalarının rütbelerini biliyoruz. 11. yüzyıldan itibaren imparatorluk ailesinden gelenler aile soyadlarını (Komnenos veya Dukaina) kullanmaya başlamışlardır (Resim 4).
Resim 4. Eirene Pegonitissa, magistrissa, vestarchissa ve dukaina [Gelecekte imparator olacak X. Konstantinos’un erkek kardeşi dük İoannes Dukas’ın karısı]

III. Üretim teknikleri
14Mühürle değışık çaplarda olabilir: bazen 10 mm den küçük, bazen 70 mm’den büyük ve genellikle 20 ila 35 mm arasında. Kurşun kanaldan ipekten veya kenevirden bir kurdelenin başlı olduğu belgeye dökülurdu. İç kısmı daha dayanıklı olsun diye birkaç kez katlanır ve daha sonra iki delik delinir. Bu durumda belgenin gerçekliğini kanıtlamaya yarayan mühür herkes tarafından görülünceye kadar kırılmazdı. Bazı bullos’lar ilk olarak alıcının okuması istendiğinden mektupları kapatmak için kullanılırdı. 680 yılındaki Konsil’de kartophylax meclise bir rahibin yazdığı mektubu mührünü kırarak okumak istedi. Buna göre mührün mektuba yapışık olduğunu tahmin edebiliriz aksi takdirde kordonu kesip okuyabilirdi.
15Metal mühürler metalin eritildikten sonra içine bir çukur açılmış ve ortasından bir ipin yardımıyla kurdelenin geçireleceği bir kalıba dökülurdu. İp çıkarıldığında burada kanal oluşurdu. Bu operasyon kurşun düşük derecede eridiği için kolayca yapılırdı.
16Farklı çaplarda olan (9 ila 70 mm arası) madeni pullar daha sonra bulloterion’da basılırdı. Bu demirden alet büyük bir kıskaca benzerdi (Resim 5). Geniş olan uçların içine yazı veya portrenin negatifi oyulurdu. Oyan kişinin belirli bir yeteneği olması gerekirdi. Mührün sahibi yeni bir rütbe kazandığında veya başka bir göreve geçtiğinde tekrar oyularak para basmada kullanılacak hale getirilir ya da kullanıcının ölümünden sonra hileli kullanınları engellemek için imha edilirdi. Bu şekilde yok edilmeyenler ise demirin oksitlenmesiyle öyle açınmıştır ki bugün elimizde bunlardan yalnızca on örnek kalmıştır.
Resim 5. Bulloterion

17Basım sırasında bazı kazalar olabilirdi. Yazı iyice çıkmadığında, zanaatkâr işleme tekrar başlardı. Elimizde böyle iki kere basılmış örnekler bulunmakta. Her yerde kurşun bulunmadığından bazen elde yeterli madeni pul olmazdı. Bu sebeple kullanılan pullar yazının bazı kısımlarını içeremiyecek şekilde mührün çapına göre küçük olurlardı. Mektuplar açıldığında, mührün artık bir yararı kalmıyordu ve eritilip tekrar kullanılıyorlardı. Üstüste basımları nadiren teşhis edebiliriz ve yeni basımda eski yazının okunabilmesi oldukça sıradışı bir durumdur. Şu son örnekte ikinci damga hipotezi ortaya atılmıştır ancak bunun Bizans’ta bir gelenek olduğuna dair bir veri yoktur (Resim 6). Genel kural olarak kurşunların tekrar eritildiğini sanmaktayız. Bu miyadı dolmuş mühürlerin tekrar kullanımı kazılarda bulunan sikkelere nazaran mühürlerin neden daha az sayıda olduğunu açiklayabilir; Korint’te 30.000 sikkeye karşın yalnızca 200 mühür bulunmuştur. Gerçek anlamda büyük bir mühür arşivini yerinde keşfedebilmek için 986 Preslav’da otoritelerin kaçması gibi istisnai koşullar gerekmektedir.
Resim 6. Eirene, Alan prensi eksousiokrator’un kızı, 11. yüzyıl kouropalates Mihael Taronites’in mühürü üzerine basılmış

IV. Mühürlerin tarihlendirilmesi
18Mühürlerin tarihlendirilmesi imza sahibini tarihsel çerçeveye yerleştirmek açısından en esas noktadır. Bu, üç unsura bakılarak yapılır: kurşunun dış görünüşü, epigrafık karakterler ve yazının içeriği. Bir yüzyıl boyunca geçerliliğini sürdüren bazı usuller bulunmasına rağmen bunlar bizim kurşuna yine de ortalama bir tarih vermemizi sağlar.
195. yüzyıl ila 8. yüzyıl arası Bizans’ta monogram etrafı daha once çok kalın sonra ince bir yaprak süsü ile çevrelenmiş şeref ifade eden bir nesne idi. 6. yüzyıla kadar monogram P, N veya H gibi kare bir harfin çevresinde oluşturulurdu. Daha sonra haç biçimi denilen daha havadar bir şekil aldı (Resim 7). Her iki durumda da monogram zor kullanımı olan bir çözümdür zira bir harf birkaç defa kullanılabilir ve harflerin okunmasında izlenecek belli bir sıra yoktur. Basit isimler için daha kolay olsa da çoğu zaman, özellikle tüm harflerin gösterilemediği ve isimlerin görevlerle bir arada yazıldığı vakalarda durum karmaşıktır. İmparatorluğun zafer sembolü kartal 7. yüzyıl mühürlerinde tasvir ediliyordu (Resim 8).
20İkonakırıcılık döneminden önce Meryem ve azizler uçmaya hazır kartaldan daha sık tasvir edilmeye başlandı. İkonakırıcılık dönemi daha once kullanılan motiflerin haç şeklinde monogramlar (Resim 9) lehine bertaraf edilmesi açısından bir kırılma noktasına işaret eder. İkonakırıcılık döneminin sona ermesi haç şeklinde monogramların kullanımının sonu olmadı; bu nedenle böyle monogramları gördüğümüzde bu kurşun mühürleri hemen İkonakırıcılık dönemine tarihlendirmemeliyiz.
Resim 7 Timotios monogramı

Resim 8. Kartal, diğer yüzde Himerios

21Suretlerin yeniden tasvir edilmeye başlamasından sonra Meryem ve azizlerin suretleri 10. yüzyılın sonuna kadar çengelli haç ve daha sonra da iki kollu patrik çiçekli haç motifleriyle (Resim 10) rekabet edecek biçimde çoğaldı. 10. yüzyılda alışılmadık konuların kullanılması modası ortaya çıktı: gerçek (tavus kuşu) veya fantastik (grifon) hayvanlar (Resim 11).
Resim 9. Selanik başpiskoposu Anastasios’un mührü

Resim 10. Protospatharios ve strategos İoannes Dalassene’nin mührü

Resim 11 Spatharokoubikoularios ve Küçük Asya’nın kuzeyinde bulunan Armeniakon thema’sının sayım memuru Anthes’in mührü

22Bundan sonra Meryem ve azizlerin çeşitli portreleri çoğunlukla görülmeye başlandı.
Resim 12. IX. Konstantinos Monomahos’un mührü, 1042-1055

V. Tarihsel açıdan önemi
23Mühür Bizans’ın iki temel kurumu olan İmparatorluk ve Kilise’nin ideolojisini açıkça yansıtır. İmparatorların mühürleri betimleri ile imzalayanın meşruluğunu resmeder. Üzerindeki semboller sikkelerin üzerinde olanlarla aynıdır: şeref yeri olan ön yüzünde İsa, diğer yüzde imparatorun portresiyle birlikte regalia, salkım taç, asa ve haçlı küre ve imparator giysileri, özellikle sayısız incilerle bezenmiş ve imparator portresinin sağ kolunun üzerinde duran loros denilen büyük başörtüsü bulunmaktadır (Resim 12).
Resim 13. VII. Mihael Dukas’ın mühürü

24Bazı mühürler aynı zamanda politik iktidar ilişkilerini yansıtır: Örneğin İsa tarafından taç giydirilen IV. Romanos ve Eudokia (1068-1071). Romanos iktidara bir önceki imparator X. Konstantinos Dukas’ın dul karısı, İmparatoriçe Eudokia ile evlenerek gelmişti. Konstantinos ve Eudokia’nın çocuklarının haklarına, özellikle imparatorluğun yasal varisi büyük oğulları geleceğin VII. Mihael Dukas’ın hakkına saygı göstereceğine söz vermişti. Mihael mühürün arkasında diğer iki kardeşi Andronikos ve Konstantios arasında durmaktadır (Resim 13).
25Zorbalıkla idareyi ele geçirenler imparatorluk sikke ve mühürlerini taklit ederler. Bu durumdaki 1080-1081 yıllarında ayaklanan Nikeforos Melissenos’un birçok bullos’u elimizde bulunmaktadır (Resim 14). Mühründe klasik bir imparator kostümü giymiştir ve ayrıca İsa’nın betimi bulunmaktadır. İmparatorluk mühürlerinde hüküm süren imparatorun karısı veya tüm idari haklara sahip İmparatoriçe Eirene (797-802) veya 842’den sonra ergin olmayan oğlu yerine naiblik yapan Theodora gibi kadınların portrelerine rastlanabilir (Resim 15).
Resim 14. Nikeforos Melissenos’un mühürü

Resim 15. İmparatoriçe Eirene’nin mühürü

26Prensip olarak hükümdarın kullanımına ayrılmış imparator portreleri 6. ve 9. yüzyıllar arasında ticaret vergisi toplamakla yükümlü memurların ticari mühürlerinde de görülmekteydi. Zira bu dönemlerde bu memurlar sıkı kontrol altında bulunan lüks mamüllerin kalitesi ve dolaşımını, ve özellikle ipek kuponlarını denetlemekteydiler (Resim 16, İulianos, apo hypaton, Helenopontus ve Armenia Secunda’nın genel bitki tüccarı; imparator II. İustinianos’un portresi ile birlikte; 2 sayısının Yunanca karşılığı olan B işareti bu bullos’u 688/689 yılına tarihlendirmeyi sağlıyor).
Resim 16. İulianos, apo hypaton mühürü

VI. Kilisenin mühürleri
27Konstantinopolis patrikleri klasik bir tarz olan, bir yüzünde tahtta Çocuğu ile oturmuş Meryem betimi bulunan bullos taşırlardı. Bu seçimin sebebi Aziz Demetrios’un Selanik’in ve Aziz İoannes’in Efes’in koruyucu azizi olduğu gibi Meryem’in de Kontantinopolis şehrinin koruyucusu olmasıdır (Resim 17). Mühürdeki yazıda hiçbir unsur şansa veya patriğin insafına bırakılmamıştı: ilk olarak 1054’e kadar yalnızca yazılı belgelerde görülen ve 1054’ten itibaren patriğin ekümenik sıfatını güçlendiren Yeni Roma’yı referans veren unvan. Bu seçim anlamlıdır çünkü patriğin mektuplarına eşlik eden mührü, özellikle Batı’ya yollanan mektuplar söz konusu olduğunda, iddialarını böylelikle açık biçimde ortaya koyar.
28Bizans otoritesi altına girmiş başka bir patrik, Antakya patriğinin mühründe koruyucu olarak Aziz Petros bulunmaktadır. Teyit için Antakya patriği III. Theodosios Hrisoberges’in mühürüne (Resim 18) bakabiliriz. Ön yüzünde Aziz Petros ve peygamber İlyas bulunmaktadır. Antakya apostolik bir kiliseydi (Petros Roma’ya gitmeden once Antakya’ya gelmiştir) ve şehrin katedral kilisesi Petros’a ithaf edilmişti. Aynı adı taşıyan diğer şehirlerden ayırmak için Büyük Antakya’ya verilen resmi ad olan Theopolis yazısı vardır. Soyadına dini mühürlerde az rastlanır ancak bu mühürde bulunmaktadır zira Hrisobergai Konstantinopolis’te birçok patrik çıkarmış önemli bir ailedir.
Resim 17. Üzerinde Konstantinopolis şehrinin koruyucusu Meryem’in betimi olan mühür

Resim 18. III. Theodosios Hrisoberges, Antakya patriği mühürü

29Kiliseye ait başka mühürlerin kendilerine has özellikleri vardır. En meşhur olanları arasında, ekklesekdikoi yani patrikhane mahkemeleri hâkimlerine ait olanlardır. Bu kuruma ait mühürler İmparatorluğun düşüşünden yüzyıllar sonra dahi karşımıza çıkar. Genellikle ikonografık olan yazılar her zaman aynıdır (Resim 19). Mahkeme Ayasofya’nın yanında bulunan patrikhane binasındaydı. Bu tip mühürlerin yüzünde İustinianos’un Meryem’e sunduğu Ayasofya’yı görürüz. Burada ekklesekdikoi mahkemesinin rolüne ince bir gönderme vardır zira bilindiği gibi İustinianos hem Ayasofya’yı inşa etmiş hem de büyük bir hukuk eseri bırakmıştır.
Resim 19. Bir ekklesekdikos mühürü

30Mühürler aynı zamanda Bizans seçkinlerinin ve içlerindeki yabancıların kimlerden oluştuğu hakkında çok önemli bilgiler sunar. Bizans yabancıları hizmetinde kullanıp ve onlara İmparatorluğun diğer hizmetkârları gibi yer vermekten imtina etmemiştir. Bin yıl boyunca İmparatorluğun çevresindeki her türlü milletten gelen kişilerden sayısız örnekler verilebilir.
31Burada birkaç örnek sunacağız:
Bulgar Ham Tervel 705 yılında II. İustinianos’a iktidara gelmesi için yardım etmiş ve yüksek bir unvan olan Caesar unvanını almıştır. Dönemin diğer Bizans mühürlerine benzeyen mühürlerinde Caesar unvanının yazılı olduğu haçlı monogram ve Tervel pagan olmasına rağmen Tanrı’ya yakarış vardır.
İbn Müşerref in mührü Yunanca ve Arapça iki dilli (Aziz Georgios’un adı) kurşun mühürler için tek örnektir. Bu kişiyi Bizans ve Arap kaynaklarından tanıyoruz. Suriye Antakya’sında Bizans dükünün hizmetine giren küçük yerel bir şefti. Bir kale yaptırma isteği kabul edilmiş ancak bunu ayaklanma için kullanmıştı. Görünen o ki patrikios unvanı almıştı. Kuşkusuz mührü hâlâ Bizans hizmetinde iken basılmıştı. Burada bir Müslümanın mührüne Hıristiyan bir aziz fıgürü koyduğunu görüyoruz.
Eski Kars prensi Kakikios’un kızı Maria’nın mührü de iki dildeydi, Yunanca ve Ermenice. Ön yüzünde tüm kadın mühürlerinde olduğu gibi Meryem vardır. Bu yüzden öğreniyoruz ki Maria çok yüksek bir unvan olan kuropalatissa unvanını taşımakta. Burada problem bu unvanın kendisine mi kocasına mi ait olduğunu bulmaktadır. Küçük bir nottan öğrendiğimize göre 1080 yıllarında Maria Bizanslılar adına Toroslarda Tzamandos kalesini elinde tutmaktaydı.
Başka bir Ermeni’nin mührü Büyük Selçukluların hükümdarı Melikşah bölgenin hâkimi iken emirlik ve Malatya düklüğü olarak iki görevi olan Gabriel’e aittir. Gabriel yerel halk gözünde meşruluğunu korumasına yardımcı olan Bizans düklük unvanını tutarken, Melikşah’ın fethettiği yerlerde yerel komutanları bırakması sayesinde, yeni iktidar altında ona meşruluk veren emir unvanını da almıştır. Mühür yeni iktidarları kolayca uzlaştıran sınır zihniyetinin çarpıcı bir tasdiğidir.
Ve son olarak çok önemli tarihsel katkı sağlayan sıradışı bir parça: Trabzonlu Aleksios Komnenos’un mühürü (Resim 20). Mührün ön yüzünde Diriliş sahnesi bulunur. Diğer yüzde ise, memurlar hiçbir zaman kendi portrelerini mühürlerde tasvir etmezken, Aleksios kendisini ucu sivri garip bir başlık giymiş halde tasvir etmiştir. Doğu’da, Komnenoslar arasında çok popüler Aziz Georgios’un kolunu tutmaktadır.
Resim 20. Trabzonlu Aleksios Komnenos mühürü

32Anastasis veya Diriliş sahnesi ancak Kudüs patriklerinin mühürlerinde tasvir edilirdi. Bu durumda din adamı olmadığı kesinlikle bilinen Aleksios Komnenos’un Trabzon İmparatorluğu’nun kurucusu olduğunu anlayabiliriz. Bu durum mühürdeki her unsuru açıklamakta: Aleksios’un kostümü ve başlığı Gürcü kiyafetleridir, çünkü bu imparatorluğun kurucusuna Trabzon’u eline geçirirken Aleksios’un teyzesi Tamar adında Gürcü kraliçe yardım etmişti. Anastasis sahnesini doğrulayan tarihsel gerçek ise Aleksios’un Trabzon’a Paskalya günü yani İsa’nın Dirilişi’nin kutlandığı yortuda girmiş olmasıdır.
Sonuç
33Mühürbilim Bizans yönetimi ve toplumunu tanımak için birinci derecede yardımcı bir bilim dalıdır. Mühürler özellikle Türkiye’de gitgide artan oranda daha fazla bulunmaktadır. Bu nedenle müzelerin ve özel koleksiyoncuların geçmişin bu değerli eserlerini koruyup araştırmacıların kullanımına sunmaları çok önemlidir.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012