Konstantinopolis’te Seyyahlar ve Rehberleri

1Konstantinopolis Osmanlı fethinden sonra çok sayıda gezgin ağırladı ve elimizde bu döneme ilişkin Ortaçağ’a göre çok daha fazla anlatı var. Bunların Ortaçağ anlatılarından farkı, bir yandan gerçeklere ilgi duymalarında, bir yandan da öznel izlenimler içermelerindedir. Konstantinopolis’in düşüşü, bizim bakış açımızdan, bir çağın devrildiğini ilan etmenin yanı sıra, Ortaçağ zihniyetinin sonunu da işaret eder.

2Binlerce gezginden bize kalan, uzunlu kısalı elli civarı anlatıdan ibarettir. Ve göreceğimiz gibi, bunların pek azı rehberlerinden söz eder. Şaşırtıci değildir bu, zira ziyaretçilerin çoğu okuma yazma bilmezdi; nesneleri betimleyebilecek ve izlenimlerini yazıya dökebilecek olanları pek azdı. Dahası, bu gezginler Konstantinopolis’e belli bir görevi yerine getirmek için gelirdi. Şehrin güzelliklerini niye anlatsınlar ki? Elbette evlerine döndüklerinde Konstantinopolis’ten söz ederler, şansları varsa (daha doğrusu, şansımız varsa) bir kronik yazarı onları dinliyor olurdu. Böylelikle, aynı malumata hem Batılı bir kronikte hem de bir İskandinav Saga’sında rastlanabilir. Ama böylesi bir durumda söz konusu olan, bir gezi anlatısı değil, sözel bir anlatının ağızdan ağza yayılan yankısı olabilir ancak. Yine de, bir Bizanslı Rum tarafından yazılmış tek bir anlatının bile bulunmayıçı biraz şaşırtıcıdır. Grek dilinde yazılmış seyahatnamelerin sayısı zaten çok sınırlıdır: En fazla on adet. Konstantinopolis’in bunların hiçbirinde yer almamasının nedeni, elyazması geleneğindeki boşluklardan başka yerde olabilir. Konstantinopolis’in betimlenmesi yalnızca şehre methiye mahiyetindeydi ve salt retorikten ibaretti; dolayısıyla bu konudaki belgeler tamamen dış kaynaklıdır.

3Peki, Konstantinopolis’i anlatanlar kimlerdi? Çoğunlukla, yalnız ya da heyet başı olarak gezen kişiler. Ama şehir kimi gruplara da gösterilirdi, örneğin hacı grupları. Onlar için Konstantinopolis Kutsal Topraklar’a giden yol üzerinde bir duraktan ibaretti çoğu zaman. Ama bundan başka, şehir surlarının dışında yerleşmiş Rus tacirler ve şehre yalnızca toplu olarak girmelerine izin verilen “Dördüncü Haçlı Seferi’nin hacıları” da vardı. Gezginlerin en kidemlileri kuşkusuz krallardı: Fransız VII. Louis, Alman III. Konrad ve Friedrich Barbarossa, hepsi de 12. yüzyılın ortalarında II. Haçlı Seferi zamanında. Ama bunlardan bir tek Fransız VII. Louis’nin şehri görmüş olduğunu açıklıkla biliyoruz, çünkü kronikçisi Eudes de Deuil ona eşlik etmişti. İmparator Manuel’in karısı ve kendisinin yeğeni Eirene’nin yanında üç ay Bizans sarayında kalan III. Konrad’ın ise beraberinde kronikçi yoktu. 10. yüzyılda Ceromonalı Liutprand imparatorun düşmanı addedilmiş, şehri gezmesine izin verilmemişti; hiçbir şey anlatmamıştır, kaldığı yerden saraya giden yolu bile. Oysa 15. yüzyıldan üç diplomat, bize bıraktıkları çok ayrıntılı anlatılarla, bu çevreden insanların dünyayı gözlemlemeye aşina olduklarını ve rehberlerin söylediklerini aktarmayı unutmadıklarını gösteriyor. Sözünü ettiğim diplomatlar, 1403 ve 1406’da Ruy Gonzales de Clavijo, 1432’de Bertrandon de la Broquière ve 1437 ve 1438’de Pero Tafur’dur. Gezginlerin Konstantinopolis’te ne kadar kaldıklarını nadiren öğrenebiliyoruz. 14. yüzyılda Novgorodlu Stepan’ın betimlediği güzergâh bir hafta ister gibi görünüyor. Kutsal kalıntıların hemen birbiri ardından ziyaret edilemeyeceğini düşünürsek, kaldığı süre daha uzun olmalıdır. Clavijo, hatıratında kesin tarihler verir: 24 Ekim’den 14 Kasım’a, yani üç hafta.

Resim 1. Pammaksristos Kilisesi

4Her ne kadar Novgorodlu Stepan şehirde rehbersiz hiçbir şey bulunamaz dese de, metinlerde rehberlerle ilgili malumat ya rastlantı sonucu ya da çok dolaylı olarak bulunmaktadır; Arap gezgini İbn Battûta’nın tekil durumunu saymazsak. 1147 yılında Fransız VII. Louis’ye imparator I. Manuel (duce imperatore) bizzat rehberlik etmiş, Clavijo’ya imparatorun çevresinden kimseler eşlik etmişti. imparator II. Manuel’in damadı Ilarione Doria’nın ismi açıkça verilmiştir. Birçok kilise ve manastırda keşişler onların hazinelerinden söz ettiler. Kendisine özel bir takım kutsal kalıntılar gösterilecek olan üst rütbeden bir gezginin mevcudiyeti haberi yayıldığında, şehrin ileri gelenleri de bu nadir fırsattan faydalanmak için toplaşırdı. Ilarione Doria gibi seçilmiş rehberlerin bile önüne engeller çıkardı. Örneğin Clavijo, “ava gitmiş ve imparatoriçeye yalnızca başka kalıntıların anahtarlarını bırakmış olan imparatorun unutkanlığı sonucu,” Peripleptos Kilisesi’nde bulunan İsa’nın kutsal kalıntılarını görememişti. 1090 yılında Canterbury keşişi olarak adı geçen bir İngiliz hacısı “imparatorun ailesine mensup” (ex familia imperatoris) yurttaşlarının yanında kalacak bir yer bulmuş, onların yardımıyla birtakım kutsal kalıntılara sahip olmuştu. “Saraydaki dostları ve yurttaşları” büyük olasılıkla Vareng muhafızları mensubuydular; burada İngilizler (ya da Normanlar) o dönemde Ruslar ve İskandinavların yerini almaya başlamıştı.

5Konstantinopolis’i ziyareti sırasında Pero Tafur’a Kastilyalı dostları eşlik etti. Saraydaki dinletilerde, lavtasıyla Kastilya şarkıları söylemesi sayesinde imparatorla (VIII. İoannes) yakınlaşmış Kastilyalı tercümamı Jean de Seville ona eşlik etti. Müstakbel imparator oğul Konstantinos’la ilişkileri sayesinde Ayasofya’yı başka gezginler olmadan ziyaret etme fırsatını bulmuştu. Bertrandon de la Broquière’i Katalan tacirler ağırladılar ve ona şehri gezdirdiler. Osmanlılara esir düşen Johannes Schiltberger, fırar ettikten sonra, kendisiyle birlikte şehirde gezintilere çıkan “patriğin hizmetkârları” arasında barınak buldu. Konstantinopolis tasvirinde bulunan ilk hacılardan olan Piskopos Arkulf, 7. yüzyılın ikinci yarısında Konstantinopolis’in bilgili sakinlerinden (a quibusdam expertis civibus) malumat alıyordu, ama onlarla hangi dilde konuştuklarını söylemiyor. İmparatordan, kendisine şehirde eşlik edecek birini rica eder. İmparator ona Arapça bilen bir Rum verir; bu Rum’la kurduğu diyalogdan sonra yine söz edeceğiz.

6Yabancıların rehberleri ya da eşlikçilerine ilişkin somut örneklerın azlığı, ancak zorlukla sonuca varmaya elveriyor. Profesyonel rehber diye bir şey yoktu. Bu işi yapacak kimsenin en önemli özelliği dil bilmek olduğundan, rehberler, çoğunlukla, pek çok gezgin barındıran yabancı tacirlerin mahallelerinden çıkardı. Resmi konuklar için imparator çoğunlukla saray çevresinden kültürlü eşlikçiler seçerdi. Bu gibi durumlarda, eğer İbn Battûta’nın durumunda olduğu gibi Bizanslı rehber misafirin dilini bilmiyorsa, bir tercümana ihtiyaç olurdu. Dilin önemi bizi Konstantinopolis’le ilgisi epeyce dolaylı olsa da sözü edilmeye değer bir rehberin hikâyesine götürüyor: Simeon de Trêves. 970 yılında Siraküza’da doğar, 7 yaşında babasıyla Konstantinopolis’e gelir, Latince öğrenir ve Kutsal Topraklar’a giden hacıların rehberi olur. En sonunda kesin olarak yerleştiği Kutsal Topraklar’da hacılara Hıristiyanlığın önemli yerlerini gezdirir ve onları geri dönecekleri ülkelerine –bu hikâyede Normandiya’ya– kadar geçirirdi. Hikâye biraz uzun ve karmaşık, ama sözü edilen olaylar bize yeter. Dillerin yanı sıra yer, örf ve adet de bilmek zaruriydi. Bu bilginin nasıl edinildiğini ve ne türden bir bilgi olduğunu sonra göreceğiz.

7Bunca nazariyeden sonra ameliyeye bakalım, tam olarak şu soruya: Bu ziyaretler neye benzerdi? İmparatorluk sarayından memleketlisi Vareng muhafızlarının himayesi altına alınan Canterbury keşişinden söz etmiştik. İmparatorluk sarayında, yani sarayın kilisesinde (Teotoku tu Faru) bulunan kimi kutsal kalıntıları görmek istemişti. Kendisine bunun imkânsız olduğu söylendi. Çünkü

imparator kalıntıları dikkatle gözetlemesi için muhafızlar koymuştu, hatta muhafızlardan birinin tek görevi diğer muhafızları gözetlemekti. Ama Vareng muhafızı dostlarının aracı olmasıyla muhafızların reisi, keçiçimizin şapele girmesine izin verdi ve ona aralarında İngiliz keşişin özellikle saygı gösterdiği Aziz Andreas’ın kalmtıları da bulunan kutsal kalıntıları gösterdi. Keşiş şöyle dedi:

Tanrının lütfuyla bu kalıntılar benim olsun.

Muhafız bu sözleri anlamadı ve metnin dediğine göre keşişe tercümanlık yapan dostlarından birine ne dediğini sordu. Tercüman keşişin arzusunu tercüme etti. Ardından muhafız:

Dileğinin gerçekleşmesi için dostun kaç para öneriyor? dedi.

Keşiş İngiltere’ye dönmek için ne kadar paraya ihtiyacı olduğunu hesapladı ve bir fıyat söyledi. Muhafız:

Dostun ve tercümanınla birlikte evine git ve parayı bana onunla gönder. Ve bu için gizli kalması için de bir daha buraya gelme dedi.

8Demek ki rehberin yardımıyla muhafız yolsuzlukta bulunmuştu ve keşişimizin eline birtakım kemikler geçmiş olduğu da, bunların Aziz Andreas’ın kemikleri olmadığı da kuşku götürmez. Sonunda Andreas’ın kalıntıları olduğuna inandığı kemikleri memleketinde bu azize adanmış bir kiliseye bağışladı. İşte hacılar ile rehberlerin muhtemelen sık sık yinelenen güzel bir hikâyesi.

Resim 2. Aziz İoannes Studios Manastırı

Resim 3. Pantepoples İsa Manastırı (Eski İmaret Camii)

91436’dan 1439’a kadar bütün Batı ve Doğu Avrupa’yı gezen Pero Tafur, Konstantinopolis’te istediği tüm eşlikçilere sahipti. Kastilyalı dostları Pera’yı gezdirmişti. Onu imparatora takdim eden Kastilyalı tercümanı kendisi seçmişti. Konstantinopolis’te geçirdiği iki hafta boyunca pek çok kişi hizmetindeydi ve onunla ilgilenmişti; bunlar “imparatorun hizmetindeki Kastilyalılar ve Latin kökenli başka kişiler”di. İmparatorun çevresinden bir soylu Bizanslıdan özel olarak söz etmeye değer. Dediğine göre İspanyolca konuşmayı severmiş (daha doğrusu, seve seve konuşurmuş), ne var ki Bizans halkı kendi dilini bırakıp başka bir dil konuşmaktan hicap duyarmış. Βüyük lütufkârlıkla, şehirde kaldığı süre boyunca hizmetkârı olmak üzere, “olağanüstü güzellikte bir kadın” olan kız kardeşlerinden birini sunmaya söz vermişti. Pero Tafur er ya da geç etkileyici eşlikçisinin planlarına uyanacaktı: Kız kardeşini zengin İspanyol’la evlendirmek.

101332’de İbn Battûta’nın ziyareti tamamen usulüne uygun geçti. İmparator ona Arapça konuşan bir Rum rehber vermişti. Batı kaynaklı anlatılarda rehberin doğrudan sözlerine hiç yer verilmez, ama bu Arap gezgini birçok kez rehberinin sözlerini aktarır. Bir manastırın kilisesini ziyaret ederler, beş yüz din adamı genç adamların İncil okumasını dinlemektedir. İbn Battûta şöyle yazar: “Rum’un bana dediğine göre, kendilerini kiliseye adamış bu genç kızlar kralın kızlarıymış, okuyan bu genç oğlanlar da kralın oğullarıymış.” Az zaman sonra aynı sahneye bir başka kilisede tanık olurlar. Rum rehber nedenini bilmektedir: “Bunlar da emirlerin ve vezirlerin oğullarıyla kızları.” Rehber misafirine bir Arap’ın muhayyilesine uygun bir açıklama verdiğini düşünmektedir, ya da söylediğine inanmaktadır, zira İbn Battûta hiçbir yorumda bulunmaz. Rehberi aynı zamanda onun insanlarla doğrudan ilişki kurmasını sağlar. Güzel bir günde şehirde at üstünde geziye çıkarlar –bu arada varlıklı gezginlerin uzun mesafeleri nasıl geçtiğine dair ilginç bir ayrıntıdır bu. Birden karşılarına, rehberin eski bir imparator olarak tanıttığı yaşlı bir keşiş çikar. İbn Battûta anlatıyor:

Rum dedi ki:

bu şimdiki imparatorun babasıdır.

İmparator rehbere:

Kudüs’e girmiş olanın elini de sıkarım, taş kubbenin zeminine ve kutsal şehrin toprağına ayak basmış olanın ayağını da.

Gerçekten de eliyle ayağıma dokundu.

11Sonra eski imparator onun elinden tutar, birlikte gezerlerken ona Kudüs’e ve oradaki Hıristiyanlara dair sorular sorar. Ayasofya’nın kapısına geldiklerinde İbn Battûta: “Bu kiliseye seninle beraber girmek isterim.” İmparator rehbere: “Söyle ona, buradan içeri girenler büyük haçın önünde yere kapanmalıdır.” Ama bu bir Müslüman için fazla sofuca ve Hıristiyanca olurdu, bu yüzden vazgeçti ve imparator içeri yalnız girdi. Bugün kuşkuya yer bırakmayacak şekilde biliyoruz ki o yaşlı keşiş imparatorun babası –yani II. Andronikos– değildi. Rehber harikulade bir şekilde gezgini kandırmış, gezgin de bu inanılmaz hikâyeye inanmış ve bu mühim karşılaşma için rehbere özel bahşiş vermişti!

12Konstantinopolis’te gezginlere ne gösterilirdi? Kişiye, yaptığı işe ve ait olduğu toplum tabakasına bağlı olarak değişir. İmparatorluk sarayına yalnızca resmi konuklar ya da, Canterbury’li keşişimiz gibi, “sarayda dostları” olan kişiler girebilirdi. Ziyaret yerleri arasında ilk sırada, elbette, kutsal kalıntıların ululanmasında başrolü oynayan kiliseler ve manastırlar gelir. Elimizdeki kaynaklarda kilise ve manastırların vazgeçilmez biçimde anılması, kendi çıkarını gözeten rehberlerin insafına kalmış gezginlerin gerçek ilgilerini biraz çarpıtıyor olabilir. Gezginlerden birkaçının şehir güzergâhını takip edelim. Konstantinopolis’e “din öğrencisi” olarak gelen İbn Battûta, kutsal kalıntıları ululamak için değilse de kiliseleri ziyaret etmek zorundaydı. Yalnızca Ayasofya’yı adıyla anar, diğer kiliseler adsız kalır. Herhalde rehber bir kâfir için hiçbir önemi olmayan ve Arapçaya tercümesi çok zor olan isimleri hiç söylememişti. Öte yandan İbn Battûta, manastırları topografık konumlarına göre ayırt etmektedir ki hangi manastırlar olduğunu çıkarsamakta pek işe yaramaz. Velhasıl, ne yazık ki at üstünde yaptığı gezinin güzergâhını takip edebilecek durumda değiliz. Muhakkak görmüş olduğu hipodromdan niye hiç bahsetmediği anlaşılmıyor.

13Ruy Gonzales de Clavijo, Konstantinopolis’te üç hafta kalmıştı, ama turistik programı birkaç güne sığacak şekilde sınırlıydı. İlk ziyaret günü 30 Ekim olarak tespit edilmişti. Ilarione Doria’nın rehberliğinde çok uzun mesafeler kat etmişti: Pammakaristos Manastırı (Fethiye Camii), Peripleptos (Sulu Manastır) ve Aziz İoannes Studios (İmrahor Camii) manastırları, Hipodrom, Ayasofya ve Aziz Georgios Manastırı. 30 Ekim günü yaklaşık on saatlık bir günışığı olmuş olmalı. Sözünü ettiğimiz ziyaretler şehrin boydan boya kat edilmesini gerektirir, öyle ki bu anıtların her birine ayrılan zaman son derece kısıtlıydı. Buna rağmen Clavijo’nun kiliselerin içini ayrıntıyla betimlemesi şaşırtıcıdır. Sonraki gün, Venediklilerin Cenevizlilere karşı elde ettikleri bir zaferden dolayı Pera’da ayaklanmalar olmuş ve Clavijo sokağa çıkamamıştı. Ziyaret 1 Kasım günü kısa bir programla devam edebilmişti. Ilarione Doria misafirine bir kez daha Pammakaristos Kilisesini gösterdi, zira daha önce söylediğimiz gibi, imparatorun ava gittiği ve anahtarları yanında götürdüğü gün Clavijo kutsal kalıntılara ulaşamamıştı. Tam olarak belirtilmeyen başka günlerde Pantokrator Manastırı (Zeyrek Camii), Hodegetria Manastırı ve Pera’daki St. François Manastırı’nı görme imkânı bulmuştu.

14Bertrandon de la Broquière şehre 1432 Aralık ayının sonunda gelmiş, yaklaşık bir ay kalmış ve 23 Ocak’ta ayrılmıştı. Gördüğü anıtlar, yani zikrettiğinden bildiğimiz kadarıyla, şunlar: Ayasofya, Hipodrom, Aziz Georgios, Pantokrator Manastırı, Kutsal Havariler Kilisesi ve Blahernai Kilisesi.

15Dördüncü Haçlı Seferi’nin kronikçilerinden biri, Robert de Clari, 1203 Haziran’i ile 1204 Mart’ı arasında birçok kez Konstantinopolis’i ziyaret etmişti. Konstantinopolis’in fethini anlatırken şu anıtlardan söz eder: Ayasofya, İustinianos Sütunu, Kutsal Havariler Kilisesi, Constantinus Forumu’ndaki iki heykel, Arkadios ve Theodosius sütunları, Blahernai Kilisesi, Hipodrom, Pantokrator Manastırı, Muhliotissa Kilisesi.

16Clavijo üç hafta içinde on bir anıt gezmişti, aynı süre zarfında Bertrandon de la Broauiere yalnızca altı, Robert de Clari ise yaklaşık dokuz ayda on anıt gördüler. Diğer yandan hacılar tam bir maratona çıkmış gibiydiler, tüm kutsal kalıntıları görmeliydiler. Paskalya haftasının altı günü içinde Novgorodlu Stepan 28 kilise ziyaret etti. Bu açıdan kiliselerin binasının bir önemi yoktu. Bütün mesele kalıntıların ve ikonaların ululanmasıydı. Unutmayalım ki daima hacı kuyrukları olurdu ve yalnız bir kilisenin ziyaret edilmesi saatler sürerdi. Üstelik hacıların altında at da yoktu, her yere rehberli gruplar halinde (Novgorodlu Stepan’ın sekiz kişilik bir grubu olmuştu) yürüyerek giderlerdi.

17Novgorodlu Stepan’ın yazdığı seyahatname, kendisinin de dediği gibi, rehberlerin ona gösterdiklerine dayanır. Ama bu metin, kiliseler ve kalıntılardan başka bir şey görmek istemeyen hacılar için bir Konstantinopolis rehberi olmuştu. Böyle bir rehber sayesinde şehir gerektiğinde yalnız başına da gezilebilirdi. Novgorodlu Stepanın anlatısından bazı pasajlar: “Bir ok atımlık mesafe yürünüp Constantinus Sütunu’na varılır.” Başka bir pasaj: “Peygamber Daniel Kilisesi’ne vardığında, elinde mumla, yaklaşık yirmi derece aşağı in, sağında peygamberin lahdi, solunda da Niketas’ınki olacak.” Novgorodlu Stepan’ın gezi el kitabının sekiz kopyası olması şaşırtıcı değildir; aynı şekilde bize ulaşan, Rus hacılarının yazdığı, rehber olarak kullanılan ve tıpkı bugünkü gibi yerini aldığı Rum rehberin hoşnutsuzluğuna neden olan beş ayrı eserin varlığı da.

Resim 4. Cristoforo Buondelmonti’nin çiziminde (1428) Konstantinopolis ve Pera

18Bilindiği gibi Konstantinopolis okuma ve yazma sanatının en yaygın olduğu yerdi. Ne gezi rehberlerinin ne de şehrin muhtelif ilginçliklerini not eden koleksiyonların varlığı şaşırtıcıdır. Bunlar akıl defteri gibi yine rehberlerin işine yarardı. Kimi zaman, Bizans anıtlarına dair metinlerden oluşan ve Konstantinopolis’in “yerel hikâyeleri” adıyla bilinen, 67 adet elyazması halinde çoğaltılmış bir koleksiyonun böyle bir elkitabı olduğunu duyarız. Bu yalnızca kısmen doğrudur. Bu koleksiyonun doğuşu Bizans filolojisinin zorlu bir konusudur. Daha 9. yüzyıldan beri, efsanevi hikâyelerle zenginleştirilmiş alfabetik sırada anıtlar koleksiyonu mevcuttu. Ama somut güzergâh ile ilişkili bilgilere gereksinimi olan rehber için alfabetik bir liste pek de yararlı olamazdı. Rehberlerin gereksinimlerine topografık olarak uyarlanmış listeler 11. yüzyılda ortaya çıktı. Rehberler ile grupların kullandığı güzergâhlardan bazılarını bu metinlerde tanıyabiliyoruz. Güzergâhlar ve anıtlara dair, sözünü ettiğimiz yerel hikâyelerle desteklenmiş, yine 11. yüzyılın ikinci yarısından kalma bir başka el kıtabı daha vardır. Bilhassa hikâyelerde anlatılan güzergâhlarla çakışma vardır. Bu elkitabının yalnızca Latin dilinde muhafaza edilmiş olması özellikle dikkate değer. Bu metni bir İngiliz’in Grekçeden tercüme ettiğine inanıldı; bugün ise metnin, Venediklilerle birlikte Konstantinopolis’teki en eski Batılı tacirlerden olan Amalfililer cemaatinden çıkmış olduğuna kesin gözüyle bakabiliriz. Konstantinopolis’teki Amalfililer, daha sonra Cenevizler, İspanyollar ve pek çok başkaları gibi, Latin dili konuşan gezginlerle ilgilenirdi ve gerektiğinde Grekçe hikâyeleri de tercüme ederek rehberlik faaliyetinde işlerine yarayacak bir metin oluşturdular. Söylediğimiz gibi gezginlerin çoğunluğu Batı’dan geliyordu, bilhassa Haçlı Seferleri ve Latin egemenliğindeki Kutsal Topraklar’ın sunduğu olanaklar sayesinde 12. yüzyılda. Aynı yüzyılda yazılmış ve eldeki tek nüshası 16. yüzyıldan kalma bir elyazması olan çok daha kısa bir başka metin ise Latinceden Grekçeye çevrilmişti ki, bu tür metinlere uzun süre ilgi duyulduğunu ve kullanıldığını kanıtlamaktadır.

19Rehberlerin kullanımındaki bu metinler yalnızca birer anıtlar katalogu değildi. Aynı zamanda, ilgili yerlere dair bütün pagan ve daha ziyade Hıristiyan efsaneler, hikâyeler ve mucizeleri de aktarırdı. Bu yolla, rehberler sayesinde, Bizans’ın edebi tarihini konu alan kitaplarda pek ciddiye alınmayan, önemsiz kabul edilen, ama aslında ayrı bir edebi tür oluşturan halk hikâyeleri korunmuştur. Bu edebi türün öncüsü olarak rehberin rolü ve önemi, başka bir yazının konusunu oluşturabilir. Burada yapabileceğimiz, bu yolla Doğu’dan Batı’ya ve ayrıca Slav dünyasına aktarılmış efsanevi hikâyelerin önemli olanlarından örnekler vermek.

20Ayasofya’nın inşasıyla ilgili pek çok hikâye, Patria elyazmalarıyla birlikte bize ulaşan bir koleksiyonda toplanmıştır. Büyük kilisenin üzerinde nöbet tutan meleğin hikâyesini her ziyaretçi dinlemiştir. Çalışmalar sırasında yemek yemeye giden işçiler genç bir oğlanı alet edevata baksın diye inşaat alanında bırakmışlar. Tam o sırada bir Tanrı meleği belirmiş, oğlanı işçilerin yanına göndermiş, kendisiyse oğlan dönene kadar nöbeti üstlenmiş ve şöyle demiş: “Hadi git, sen dönene kadar burada beklemem için Tanrı beni görevlendirdi.” İmparator İustinianos, kilisenin meleğin gözetiminde olduğunu duyunca, oğlanın geri gitmesine mani olmuş; o zaman bu zamandır kiliseyi daima koruyan bir melek olduğu söylenir. 12. yüzyılda Batılı bir gezgin bu hikâyeyi anlatır ve neredeyse kelimesi kelimesine yukarıdaki cümleyi tekrarlar: “Hadi git, sen dönene kadar buradan ayrılmayacağıma Ayasofya üzerine yemin ederim” (Vade, quia iuro per Sanctam sophiam quod hinc non discendam quoad ipse huc venias). 14. yüzyılda bir Rus gezgini de aynı sözcüklerle konuşur: “Sen dönene kadar buradan ayrılmayacağım.”

21Rehber hem soruları yanıtlamalı hem de hikâye anlatabilmelidir. Ayasofya’nın girişinde bir anahtarla boruya benzer bir kilit görünür. Robert de Clari özetle şu hikâyeyi anlatır: “hasta biri boruyu ağzına alınca, boru hastalığı emer ve zehir gırtlaktan çıkar gidermiş.” Rus hacısı Novgorodlu Anton da birkaç yıl önce aynı mucizeyi anlatmış: “Bu kilit adam ya da kadının ağzına koyulur ki, eğer yılan ya da başka bir şeyin zehrini yuttuysa, tükürükle birlikte zehir akana kadar kilidi ağzından çıkaramasın.”

22Gezginler için çok sayıdaki heykelleri tanımak ve jestlerinin anlamını açıklamak bilhassa zordu. Birkaç örnek görelim. Constantinus Forumu üzerindeki iki heykel: Lindos’tan getirilmiş Atena’nın heykeli (Nikhetas Honiates’ten biliyoruz bunu), diğeri de bir deniz tanrıçası, Amphitrite ya da Thetis. Daha Patria’ların yazıldığı zamanda bu adların aslı unutulmuş, Atena Artemis olmuş, Amphitrite de, isminden dolayı, Afrodites olmuştu. Ve sonraki birkaç yüzyıl boyunca bu böyle kalmıştı. Robert de Clari bu iki heykeli görmüştür ve Artemis hakkında şunu anlatır: Eli batıyı gösteriyordu ve bu batıdan gelen bir tehlikenin işaretiydi. Ve –Bizans atasözüne göre– “biri dürüst, öbürü yazıda dürüst”tü, yani, görülen söz duyulan sözden daha değerliydi ve silinmiş hatta uydurulmuş harflerden bir kitabe varmış gibi sunulabiliyordu: “Konstantinopolis’i fethedenler batıdan gelecek.” Elbette kimse harfleri açık açık görmemiş, Robert de Clari Grekçe metin falan görmemişti. Bu pasajdan anlıyoruz ki rehberler şehrin siyasi havasını da aktarıyorlardı. Başka bir örnek, Augusteion Forumu’ndaki İustinianos Sütunu, 1200 yılı dönemine ait bir yorumun güncelliğini gösterir: İustinianos elini paganların memleketine doğru tutuyormuş ve –50 metre yüksekliğinde olduğundan hiç kimsenin okumaya muvaffak olamadığı– bir kitabede imparator şarklılarla asla ateşkes imzalanmayacağını söylüyormuş. O dönemde bu sözler elbette Anadolu’daki Selçuklulara işaret etmektedir ve halk bilmese de onlarla bir takım anlaşmalar imzalanmıştı. iki yüzyıl sonra, Ruy Gonzales de Clavijo’nun aktardığı bir siyasi yorum yeniden karşımıza çıkar: “Bu, Ayasofya’yı yaptıran ve Türklere karşı nice kahramanlıkları bulunan İmparator İustinianos’tur.” Birkaç on yıl sonra Bertrandon de la Broquière aynı heykeli şöyle betimler: “... ve Türk iline doğru uzanan eli...”

23Sonuçlarımızı özetleyelim. Konstantinopolis’te yabancıların yalnız başına gezmeleri, tıpkı bugün olduğu gibi hatta daha da çok, imkânsızdı, özellikle dili bilmiyorlarsa. Buna rağmen rehber asla seyahatnamenin merkezinde değildir, çoğunlukla ondan bahsedilmez bile, İzini adeta büyüteçle aramak gerekir. Şeref konuklarına imparatorun seçtiği ve saray çevresinden bir resmi rehber verilir. Rehberin yabancı dil bilmesi önemlidir, nitekim çoğu zaman rehber ile tercüman aynı kişidir, yani Konstantinopolis’in tacir semtlerinde yerleşmiş yabancılardır. Bu kişiler bu alanda en önemli rοlü oynar ve soydaşlarına da ev sahipliği ederlerdi. Yalnızca bir hikâyede rehberin seyyah ile söyleştiği vakidir, bunda da seyyahların rehberlerce nasıl aldatıldığı ve kazıklandığını öğreniyοruz. Rehberin işi, yine rehberlerin ve ayrıca yalnız gezmeye cesareti olanların kullandığı el kitapları ve listelere de yansımaktadır. Bu türden metinler, folklorik edebiyatın tükenmez kaynağıdır. Ortaçağ’da pek ilgiye mahzar olmayan, bugün de sıkıcı kabul edilen gerçek tarihi olayları günışığına çıkardıkları nadirdir. Zira anıtlar ancak tutkulu ve heyecanlı bir hikâyeyle ilişkili olduklarında canlanır ve unutulmaz kılınırlar. Böylesi hikâyeler çoğu zaman folklorik eğilimlerle dolup taşar; halkın zihniyetini, kısacası resmi edebiyatta olmayan her şeyi ortaya çıkarır. Dahası, rehberlerin ağzından bu anlatılar uzak ülkelerde Bizans’ın olumlu ya da olumsuz imgesine büyük katkıda bulunmuştur, çünkü seyyahlar maceralarını kâğıda yazmaktansa sözle anlatmışlardır. Rehberlerin zihniyetler tarihi ve popüler hikâyelerin aktarımında oynadıkları rol, henüz keşfedilmeyi bekleyen bir alandır. Ama bizim kendimizi –yakın zamanda meşhur olmuş bir sözle– “Bizans’ın çocukları” olarak görmemize katkıları kesinlikle büyüktür.