Konstantinopolis’in İkonaları
p. 219-238
Note de l’éditeur
Konferans tarihi: 25 Kasım 2004
Texte intégral
Giriş
1Büyük Constantinus tarafından 324 yılında kurulan Bizans’ın başkenti imparatorluk gücünün, devlet idaresi, kilise yönetimi ve askeri yönetiminin merkezi idi. Konstantinopolis aynı zamanda Bizans İmparatorluğu’nda sanatın gelişmesine yön veren ruhani merkez idi. Burası yeni artistik akımların çıktığı ve daha sonra buradan İmparatorluğun diğer bölgelerine yayıldığı bir merkez haline gelmişti. Saraya yakın kültürlü kimseler ve üst kademelerdeki din adamlarının oluşturduğu çevre resim sanatında bir dil oluşmasında önemli rol oynardı. Burada amaç olabildiğince dünyevi fiziksel gerçeklikten uzaklaşıp, ahiret dünyasını tasvir etmeye çalışarak Hıristiyan dogmasını ifade etmekti. İsa, Bakire Meryem, azizlerin hayatlarından sahneler ve aziz kişilerin portreleri Konstantinopolis kiliselerinde, saray atölyelerinde veya büyük manastırlarda üretilen tezhipli yazmalarda ve başkentin atölyelerinde yapılan ikonalarda bağlantılı bir anlatım sistemi içinde entegre edilmişti. Konstantinopolis atölyelerinin sanatı Selanik gibi diğer büyük şehirlerde olduğu kadar çevre bölgelerde ve komşu ülkelerde de ressamların tercih ettikleri bir model olmuştur.
2Kişisel veya kamusal inanç objesi olarak ikona İmparatorluğun değişik yerlerine farklı şekillerde dağılmıştır. İkona sanatının oluşmasındaki koşullar Bizans’taki diğer sanatsal yaratılardaki normları takip etmiştir. Buna göre sarayda ve yüksek kademeli din adamlarının Konstantinopolis’teki atölyeleri ikonaların ve ikonografilerin konu ve stillerini belirlemede öncü bir rol oynadı. Kaliteli sanatçılar gerekli eğitimi aldıktan sonra başkentin atölyelerinde yeteneklerini geliştiriyorlardı. Bunun yanında meşhur atölyeler İmparatorluğun farklı bölgelerinden gelen ressamlar çekiyor ve diğer bölgelerin ikona talebini teşvik ediyordu. Ayrıca bu atölyeler Rusya ve Gürcistan gibi ülkelerin hükümdarlarından sipariş alıyordu. Bazen ressamlar İmparatorluğun dışına çalışmalar yapmak için yollanıyordu. Örneğin Teofanes 14. yüzyılın ikinci yarısında Rusya’da çok meşhur oldu.
3Bizzat Konstantinopolis şehrinin içinde çok az sayıda ikona korunmuştur. Buna rağmen Bizans imparatorluğunun başkentindeki ikona sanatı üzerine bilgilerimiz imparatorların ve aristokrasinin çevre manastırlara, özellikle Sina Manastırı ve Athos dağındaki manastırlara 6. ve 10. yüzyıllarda kuruluşları esnasında veya başka sebeplerle ve farklı tarihlerde, yaptıkları bağışlarla artmıştır. Diğer yandan Konstantinopolis’in bazı değerli ikonaları Venedik’teki San Marco hazinesinde bulunmaktadır. Son olarak taşınabilmesi kolay bir obje olan Bizans ikonası kolayca manastır ve kiliselerin koleksiyonlarının parçası olabiliyordu. 14. yüzyıldan itibaren ise Girit ve İtalya’da özel koleksiyonların parçası olmaya başladı. Bu koleksiyonların içindeki eserlerden Konstantinopolis atölyelerinden çıkmış olanlar yüksek kaliteleri ve değerli malzeme kullanımlarıyla kolayca fark edilir.
İlk İkonalar (6.-9. yüzyıllar)
4İkona nedir ? İkona kelimesinin anlamı nedir ?
5İkona kelimesi Antik çağdan beri kullanılmaktadır. Antik Yunancadaki benzemek, andırmak anlamına gelen εíκo (eiko) fiilinden gelmektedir. Bizans sanatının ilk ikonaları kutsal kitaplardaki saygı gören kişileri anmak amacıyla resmedilmişlerdir: İsa, Meryem, peygamberler, azizler ve hayatlarının önemli sahneleri. Kilise babalarının formüle ettikleri doktrine göre ikona kavranılabilir dünyanın somut bir suretidir. Dolayısıyla gerçek dünyanın bir yansımasından ibarettir ve asıl surete yani ilk modele benzerliği nedeniyle de özel bir önemi vardır. Bu nedenle Bizanslı ressamlar için ikona kutsanmış bir prototiptir.
6Ressamların görevi olan gelenekleri izlemek; desen defterleri, sahne, azizler ve teknik konular hakkında bilgilerin aktarıldığı metinler sayesinde kolay olmaktadır. Bunlar, ilki 9.-10. yüzyıllarda Romalı Elpius tarafından ve en geç döneme ait olanı da 18. yüzyıl ortasında Athos dağında keşiş olan Fournalı Denis tarafından yazılmış resim el kitapçıklarıdır (ressamlar için rehberler).
7Geleneğe göre Bakire Meryem’in ikonasını çizen ilk ressam İncil yazarı Luka’dır. Eğer çizen kişi oysa, Meryem hayattayken çizmiş olsa gerek. Bazı daha geç dönemlere ait yazmaların ve Bizans sonrası dönemin ressamları Luka’yı Bakire Meryem ikonasını çizerken resmetmişlerdir. Bu tarz Bakire Meryem ikonasına Hodegetria (yol gösteren kişi) denilmektedir. Bu ikona Ayasofya’nın doğusunda bulunan, Mangana Sarayı’nın yakınındaki aynı adı taşıyan manastırda korunmaktaydı. Çocuklu Meryem’in bilinen ilk ikonalarından biri olan 6. yüzyıla ait Sina Manastırı’ndan gelen ve şu anda Kiev Müzesi’nde bulunan ikona bize Luka’nın çizdiği Meryem ikonası prototipine yakın bir örnek sunar.
8İlk bilinen ikonalar Sina Manastırı’nda (Resim 1, 2) korunmuştur ve Mısır’daki Fayyum kentinde bulunan cenaze portrelerinde görülen antik dönem izlerini gerek teknikleri (ankostik) gerekse stilleri açısından taşırlar. Meşhur bir örnek İustinianos tarafından, Konstantinopolis’ten Sina manastırına, kuruluşu için, 6. yüzyılda yollanan Pantokrator İsa (Her Şeyin Efendisi İsa) ikonasıdır (Resim 1). İsa’nın yüzünde ciddi ve melankolik bir ifade görüyoruz, açık büyük gözlerle bakışına dikkat çekilmiştir. Bu icraattaki yüksek teknik takdire şayandır. Gördüğümüz bu İsa ikonası başkentin yüksek kalitede sanat tekniğini yansıtıyor. Konstantinopolis’te çok meşhur ikonalardan biri de, Büyük Saray’ın girişinde bronz Halke kapısının üstünde duran Halkites isimli, İsa ikonası tarzında yapılmış olanıdır. İsa’nın Halkites yazısı ile tasvir edildiği bir başka fıgürünü Hora Kilisesi’nin (Kariye Müzesi) 14. yüzyıla ait mozaikleri arasında görüyoruz.
9İkonakırıcılık döneminde (727-843), ikonalara ibadete karşı ilk hareket Halkites İsa ikonasının tahribiydi. Patrik Fotios’a bağlı bir atölyede İkonakırıcılık döneminin son bulmasından hemen sonra yapılmış olan bir mezamir kitabında (Chludov) ikonalara karşı yapılan düşmanca hareketlerle Romalı askerlerin haç üstündeki İsa’ya gösterdikleri düşmanlık arasında paralellik kurulmuştur (İkona karşıtları İsa’nın ikonasını badana ile boyarken tasvir edilmiştir). Bu krizin 843’te Theodora ve oğlu III. Mihael’in ikona ibadetini imparatorlukta tekrar serbest bırakması ile son bulması Londra’daki British Museum’da bulunan ve 1400 yıllarına tarihlendirilebilecek bir ikonada detaylı olarak tasvir edilmiştir (Resim 3).
Resim 1. Pantokrator İsa, Sina, 6. Yüzyıl

K. Weitzmann, The Monastery of Saint-Catherine at Mount Sinai. The Icons, I: From the Sixth to the Tenth Century, Princeton 1976
Resim 2. İki azizle birlikte Meryem Ana, Sina, 6. Yüzyıl

K. Weitzmann, The Monastery of Saint-Catherine at Mount Sinai. The Icons, I: From the Sixth to the Tenth Century, Princeton 1976
10Bu dönemden sonra ikona sanatı büyük bir açılım göstermiştir. Bu dönemde birkaç kez meydana gelen artistik dildeki yenilenme bir yandan 6. yüzyıl sanat geleneğine dayalı diğer yandan ikonografık formüllerin zenginleşmesi ve yeni stilistik eğilimler ortaya çıkması ile ilintilidir. Bu ilginç gidişatı 6. yüzyıla ait bir Bakire Meryem ikonası (Resim 2) ile aynı konunun Ayasofya müzesindeki 9. yüzyıl ait anıtsal bir mozaikte işlenişini karşılaştırarak takip edebiliriz. İustinianos tarafından kuruluşu için Sina Manastırı’na gönderilmiş ikonada Meryem bir taht üzerinde kollarında çocuk İsa, etrafında iki aziz ve iki melek ile tasvir edilmiştir. 6. yüzyılda tahta oturmuş Meryem ikonasının ikonografık tarzı 9. yüzyıldan sonra düzenli bir biçimde kilise apsislerinin yarım kubbelerini bezeyen temel konu olmuştur. Meşhur bir örnek 867 yılına doğru tarihlendirilebilecek Ayasofya apsisinin yarım kubbesindeki mozaiktir. Burada oturmuş Meryem ve kollarındaki çocuğunda aynı tavrı görüyoruz. Ancak mozaikte daha farklı bir stilde, daha hacimli ve klasik duruyor. Antik çağın ideal portrelerini çağrıştıran Meryem’in yüzünün az rastlanır güzelliği ile 6. yüzyıla ait Sina’daki Meryem ikonasındaki Meryem’in yüzü karşılaştırıldığında modelle benzerlik şaşırtıcı derecededir. Tahtta oturan Meryem modeli II. Basileios’un adak mozaiğinde (1000 yılına doğru) tekrar ele alınmıştır. Burada, narteksin güneybatı kapısında, Meryem’i Constantinus ve İustinianos’tan bağışlarını alırken görüyoruz.
Orta dönem Bizans ikonalari (10.-12. yüzyıllar)
1110. yüzyıldan sonra özel ve kamusal alanda farklı kullanımlarla ikonaların geniş alanlara yayıldığına tanık oluyoruz. Konstantinopolis’in koruyucusu kabul edilen Meryem’in ikonaları 14. yüzyıla ait Markov Kilisesi’ndeki Akathist ilahisi freskosunda görüldüğü gibi düzenli olarak geçit törenlerinde kullanılıyordu. Meryem’in ikonalarına aynı zamanda proskynitaires’ler üzerinde de ibadet ediliyordu. Örneğin Berlin Hamilton mezmurunun minyatürü Konstantinopolisli aristokrat bir aileyi ciborium (bir nevi sayvan) ve metalik bir fıleyle korunan Meryem ve Çocuk İsa ikonası önünde ibadet ederken gösteriyor.
12İkonaların, formlarının ve içeriklerinin yayılması 11. yüzyıldan itibaren kilisenin merkez kubbealtı kutsal mekânındaki bariyerin yani templon ya da ikonostasis’in gelişimi ile de alakalıdır. Bu bariyerin sütunları arasındaki merkez kısma despotik adı verilen üzerinde İsa, Meryem ve çocuğu ve dua eden aziz figürlerinin bulunduğu büyük ikonalar asılıdır. Arşitrav veya epistylo denilen üst kısımda, İsa’ya dua eden on iki havarinin, İsa’nın (dodecaorton), Meryem’in veya kilisede ibadet edilen başka bir azizin hayatından sahnelerin olduğu daha küçük boyda ikonalar vardır. Kilisenin veya kurucusunun imkânı varsa templon, altın, gümüş, bölmeli mine gibi değerli materyallerle süslenir. Fotios ve Teofanes’in tanıklıklarına göre I. Basil’in Konstantinopolis’te inşa ettirdiği kiliselerin templonları inanılmaz bir lüksle dekore edilmiş, altın kaplamalı, İsa’nın mineli fıgürünün bulunduğu, Venedik San Marco’da korunan Pala d’Oro’da gördüğümüz Konstantinopolis’teki adı bilinmeyen bir kiliseden gelen ve altından ve mineden İsa’nın hayatı ve Meryem’in ölümü sahnelerinin tasvir edildiği altı ikonayı da içeren templona benzeyen, templon’lardı (Resim 4). Konstantinopolis’in diğer görkemli ikonaları 10. yüzyıla ait başmelek Mikail’e aittir (Resim 5). Burada Mikail, aynı San Marco hazinelerinde olduğu gibi, ayakta keskin bir kılıcı kaldırmış vaziyette durmakta ve yüzü rölyeflidir. Askeri kıyafetine çok renkliliği ve yüzünün açık pembe tonunu veren mineli süslemedir. Bu değerli askeri aziz ikonasının çerçevesi de çok kaliteli bir tekniğin ürünüdür.
Resim 3. Ortodoksluğun zaferi (suretlere ibadetin tekrar inşası), British Museum Londra, 1400’lere doğru

Byzantium 325-1453, ed. R. Cormack, M. Vassilaki, Royal Academy of Arts - Benaki Museum, Londra 2008
Resim 4. Pala d’Oro, Venedik, San Marco, 10. -13. yüzyıl arası

K. Weitzmann, G. Albengasvili, A. Volskaja, N. Chatzidakis, G. Babic, M. Alpatov, T. Voinescu, Les Icones, Fernand Nathan, Paris 1982
Resim 5. Başmelek Mikail. Venedik, San Marco, Tesoro, 10. Yüzyıl

K. Weitzmann, The Icon, Holy Image, Sixth to Fourteenth Century, Chatto and Windus, Londra 1978
Resim 6. Azize Eudokia, İstanbul Arkeoloji Müzeleri, 10. Yüzyıl

Nano Chatzidakis
13Daha az değerli fakat aynı derece önemi olan ikonalardan biri şu anda İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen, 1929 yılında Lips Manastırı’nda bulunan (Fenari İsa Camii), 10. yüzyıla ait mermer üzerine taş ve renkli cam kakılmış Azize Eudokia ikonasıdır (Resim 6). Bu azize çok nadir olarak Bizans yapılarında karşımıza çıkar ve ilk defa 10. yüzyılda Konstantinopolis synaxarion’unda (yortu takvimi) anılmıştır. Dua pozisyonunda zarif bir fıgüre sahip bu ikonanın simetrik vücut orantısı vardır ve yüzünün hatları iyi çizilmiştir. Bir imparatoriçe gibi görkemli giysiler giymektedir ; loros ve perpendulia adı verilen, kenarlarından renkli ve inciye benzeyen formdaki taşlarla süslenmiş pandantifler sarkan bir tacı vardır.
Resim 7. Çocuklu Meryem. Fener Patrikhanesi, 12. Yüzyıl

P. Vocotopoulos, Bυξαντıνές Eıκονές, (Bizans İkonaları (Yunanca), Greek Art, Ekdotike Athinon, Atina 1995
Resim 8. Vladimir Meryemi Eleousa, Moskova, 12. Yüzyıl

K. Weitzmann, The Icon, Holy Image, Sixth to Fourteenth Century, Chatto and Windus, Londra 1978
14Biliyoruz ki Eudokia ismi saray kadınları arasında 9. ve 10. yüzyıllarda çok popülerdi. Aralarından üç tanesi imparator VI. Leon’un yakın akrabası idi. Bu sıradışı ikonanın bulunduğu Konstantinos Lips Manastırı’nm kurucusu ise VI. Leon’nun ailesiyle yakından ilintili bir kişi idi. Bu da imparatora en yakın kadınlara gönderme yapan bir azize ikonasının burada bulunma sebebini açıklayabilir.
15Konstantinopolis atölyelerinde yapılan ikonalar arasında mozaik ikonaları da sayabiliriz. Bunlar kullanılan malzemenin ebadına göre ikiye ayrılırlar. Büyük boy olup paryetal teknikle yapılanlar ve küçük boy olup neredeyse bir iğne başı kadar küçüklükte mozaik parçaları ile yapıldığı için kuyumculuk gibi küçük el sanatları teknikleriyle yapılanlar. İki değerli büyük boy mozaik ikonaya örnek bugün Fener Patrikhanesi’nde korunan ve İmparator İoannes Komnenos’un (1118-1143) kurduğu Pammakaristos Kilisesi’nden (Fethiye Camii) geldiği söylenen ikonalardır (Resim 7). Sol kolunda çocuğunu tutan Meryem’in neredeyse donmuş denilebilecek ağırbaşlı bir duruşu vardır. Üstünde koyu mavi renk maphorion vardır. Aziz İoannes Prodromos ayakta kocaman vücudu ile iri ve yüz çizgileri ağırbaşlı tasvir edilmiştir. Alt sol köşede bağış yapan kişi ufak bir şekilde tasvir edilmiştir. 12. yüzyıla ait Konstantinopolis atölyelerinden gelen mozaik ikonalar arasında Athos’taki Hilandar Manastırı’nda bulunan Çocuklu Meryem ikonasını ve yine Athos’ta Ksenophon Manastırı’ndaki Aziz Georgios ve Demetrios ikonalarını sayabiliriz. Bu son iki ikona Sakız adasındaki Nea Moni Kilisesi’nde bulunan ve Atina yakınlarındaki Dafne kilisesinde bulunan Konstantinopolis atölyelerinden çıkmış mozaiklerle karşılaştırılabilir.
1610. ve 12. yüzyıllar arası Konstantinopolis atölyelerinden çıkmış değerli sıradışı eserleri gördük. Bununla beraber Bizans ikonalarının büyük bir çoğunluğu her düzeyde Bizanslı sanatçılar tarafından yüzyıllar boyu sıkça kullanılmış, daha ucuz bir teknik olan, tempera tekniğiyle boyanmış ikonalardır. Konstantinopolis’in en iyi atölyelerinde 9. ve 12. yüzyıllar arasında bu teknikle incelikle işlenerek hazırlanmış ikonalar Sina Manastırı’nda korunmaktadır.
17İsa’nın mucizelerinin tasvir edildiği bir ikonanın en üst kısmında Meryem’in beş ufak ikonasını görmekteyiz. Bu ufak ikonalara eşlik eden yazıt başkentte Meryem’e adanmış en meşhur manastırlarda ibadet edilen Meryem ikonalarına gönderme yapıyor. Burada ikonanın merkezinde, büyük kiliselerin apsislerinde olduğu gibi Platytera adı verilen tahtta oturmuş Meryem’i görüyoruz. Sağ yanında dua eden Meryem’e atıf yapan Hagiossoritissa ve mineli bir ikonaya gönderme yapan Khymeutissa sıfatlarını görüyoruz. Meryem’in solunda Blahernai Sarayı’nda ibadet edilen, Glykophilousa, Şefkatli Meryem ikonasına gönderme yapan Blakhernitissa yazısı ve meşhur Odigon Manastirı’ndaki ikonaya gönderme yapan, Hodegetria, Çoban Meryem yazısını görmekteyiz.
Resim 9. Müjde, Sina, 12. Yüzyıl

K. Weitzmann, G. Albengasvili, A. Volskaja, N. Chatzidakis, G. Babic, M. Alpatov, T. Voinescu, Les Icones, Fernand Nathan, Paris 1982
Resim 10. Çocuklu Meryem ve Müjde. İki taraflı İkona. Ohri, 14. Yüzyıl

K. Weitzmann, G. Albengasvili, A. Volskaja, N. Chatzidakis, G. Babic, M. Alpatov, T. Voinescu, Les Icones, Fernand Nathan, Paris 1982
18Glykophilousa ikonaları 12. yüzyıldan itibaren çok geniş alanlara yayıldı. Yazılı kaynaklara göre Konstantinopolis’te yapılan böyle bir ikonaya örnek 1131’de Rusya’da Vladimir’in şehrine yollanan ikonadır (Resim 8). Vladimir Meryemi olarak bilinen bu ikona günümüze kadar Rusya’da çok popüler olmuş bir ikonadır. Orijinal ikonadan yalnızca yüz kısmının bir parçası el değmemiş olarak kalmıştır, geri kalan kısmı sonraki dönemlerde tekrar boyanmıştır. Bu ikonada Meryem’in, çocuğunun ileride çekeceği çileden dolayı, tasalı ve melankolik analık şefkatinin narin ifadesini görmekteyiz.
19Bu yayılma döneminde başka konular da Sina ikonalarında görülmeye başlandı. Altın parlak bir fon üzerinde aziz Philippos, aziz Nikolaos, aziz İoannes Klimakos’un merdiveni, Çarmıha geriliş, Başmelek Mikail’in Honai’daki (Honaz) mucizesi gibi ikonalar başkent atölyelerinden çıkmış insan fıgürünü işleyişi bakımından klasik sanat değerlerinin izini taşıyan istisnai sanat eserleridir. Son olarak özenli bir kaligrafısi ve vücudu saran birçok drapenin kıvrımlarının yumuşaklığı ile özentili bir stili olan Müjde ikonasını gösterebiliriz (Resim 9). 12. yüzyılın son çeyreğinde Konstantinopolis’te gelişen bu stili Kurbinovo’daki Aziz Georgi Kilisesi’nden de (1191) tanıyoruz.
Son dönem ikonaları (13. yüzyıl sonu-14. yüzyıl)
2013. yüzyıl sonu ve 14. yüzyıl boyunca Paleologos hanedanı altında Konstantinopolis şehrinde ikona sanatı yeniden canlandı. Bu son dönemde, politik karışıklıklara rağmen sanat büyük bir gelişme gösterdi. 1261 yılına doğru Ayasofya’nın güney galerisi Deisis sahnesi ile dekore edildi ve 14. yüzyılın ilk yarısında şehrin büyük kiliseleri yeni mozaiklerle süslendi: Örneğin Vefa Kilise Camii 1300 yıllarında, Pammakaristos Kilisesi/Fethiye Camii 1310 yılına doğru ve Kariye Camii 1315-1320 yıllarında. Bu süslemelerde yeni bir stil takip eden, bir taraftan zarif ve asil fıgürlerin olduğu diğer taraftan tutku, hüzün ve melankoli gibi duyguların kuvvetli bir biçimde aktarıldığı sıradışı bir sanatın açılımı ve gelişmesini görüyoruz.
21İmparator II. Andronikos’un (1282-1328) Ohri şehri başpiskoposu Gregorios’a Peripleptos Kilisesi’ne koyması için hediye ettiği iki ikona bu dönemin önemli ikonalarındandır: Psykhosostis (ruhların kurtarıcısı) İsa ikonası ve Psykhosostria (ruhların kurtarıcısı) Meryem ikonası. İsa ve Meryem’in sıfatları bu ikonaları direkt olarak Ohrili keşiş Galaktion’un 1317’den önce higoumen’liğini yaptığı Konstantinopolis’teki Psykhosostria Meryem Manastırı’na bağlıyor. İsa ikonasının arka planı, İsa’ya Meryem’in ve Aziz İoannes’in eşlik ettiği, vücutlarının büyük drapeli kumaşlarla kaplandığı ve yüzlerinde derin bir acının görüldüğü karanlık bir Çarmıha Geriliş sahnesi ile süslenmiştir. Meryem ikonasının arka planında ise Müjde sahnesini görüyoruz (Resim 10). Başmelek, köşeden küçük sütunlarla ve küçük atlas kumaşlarla süslenmiş üzeri sütun başlıkları ve çatı örtülmüş tahtta oturan Meryem’e atılgan ve ulu bir adımla yaklaşıyor. Bu tarz taht tasviri Konstantinopolis atölyelerindeki artistlerin vazgeçemediği klasik sanat unsurudur.
22Venedik’teki San Giorgio dei Greci Kilisesi’nde bulunan 14. yüzyılın başına ait diğer bir ikonada, Pantokrator İsa’yı peygamber ve azizlerin büstleri ile çevrelenmiş olarak görüyoruz. Venedik’teki Grek Dayanışma Derneği arşivlerinin tanıklığına göre bu ikona Dük Lukas Notaras’ın Konstantinopolis’ten Venedik’e kaçan ve orada 1507’de ölen asil kızı Anna Paleologina’nın bir bağışıdır. İsa’ın asil ve sükûnet içinde fıgürü yumuşak ve narin, göz ucundan bakış ve alna uzanan kirpiklerle modellenmiştir. Yüz hatlarının asimetrisi frontalitenin sertliğini ölçülü bir biçimde kırmaktadır.
23Petersburg’da Ermitaj müzesinde bulunan ve Athos dağındaki Pantokratoros Manastırı’nı 1363’te kuran subay (primmikerios) İoannes ve stratopedarches Aleksios’un bağışı Pantokrator İsa ikonası sanatın bu dönemde meylettiği başka bir eğilime tanıklık etmektedir (Resim 11). Pantokrator İsa’nın saygı uyandıran fıgürü yüzüne vuran ışık parıltılarının teninin esmerliğini arttırması ile kendini gösteriyor. Kenar süsünde bağış yapan kişiyi diz çökmüş, üzerine iki başlı kartal işlenmiş bir kaftanla görüyoruz.
24Bizans İmparatorluğu’nun son döneminde İmparatorluğun Selanik gibi diğer büyük şehirlerinde Konstantinopolis’ten gelen yüksek kaliteli ikonalar yerel atölyelerin sanatsal etkinliklerinde büyük etki yaratmıştı. İmparatorluğun ikinci büyük şehri Selanik’in kiliselerinde bulunan güzel ikonaların rafıne sanatı ve yüksek kalitesi onları bazen başkentten gelen ikonalardan ayırt etmeyi zorlaştırıyordu. Atina Bizans Müzesi’nde bulunan Çarmıha Geriliş ikonasında çarmıha gerilmiş İsa, Meryem ve Aziz İoannes’in üzüntülü duruşları antik dönemin mezar taşlarını hatırlatmakta. Sina’da bulunan birbirine dönük vaziyette duran ve Kariye Kilisesi’ndeki paryetal iki mozaiği hatırlatan Aziz Petros ve Paulos ikonası.
Resim 11. Pantokrator İsa, Petersburg, Ermitaj Müzesi (Athos Dağı menşeli), 14. Yüzyıl

P. Vocotopoulos, Bυξαντıνές Eıκονές, (Bizans İkonaları (Yunanca)), Greek Art, Ekdotike Athinon, Atina 1995
Resim 12. İlahiyatçı Aziz İoannes (Yahya), Lavra Manastırı, Athos Dağı, 14. Yüzyıl

P. Vocotopoulos, Bυξαντıνές Eıκονές, (Bizans İkonaları (Yunanca)), Greek Art, Ekdotike Athinon, Atina 1995
25Ancak hiçbir kuşkuya mahal vermeksizin Konstantinopolis’teki kilise dekorları ve özellikle Kariye’deki mozaik ve freskolara stilistik bir yakınlık gösteren ikonaları da görmekteyiz. Bunlar ufacık taşlarla sıradışı bir incelikle çalışılmış bir dizi küçük boy ikonadır: örneğin Athos Dağındaki Vatopedi Manastırı’nda (Bakire Meryem’i Tutan Azize Anna ve Çarmıha Geriliş) ve Lavra Manastırı’nda (İlahiyatçı İoannes (Yahya)) (Resim 12), Londra Victoria ve Albert Müzesi’nde bulunan Müjde ikonası, İtalya’daki Sassoferrato’lu Aziz Demetrios ikonası.
Sonuç
266. yüzyıl ile 14. yüzyıllar arasında imparatorluk başkentinin atölyelerinin ikona sanatı üzerine geniş bir numune yelpazesi gördük. Tüm bu dönem boyunca Konstantinopolis atölyelerinin artistik üretimlerinde ikonanın öncelikli bir yeri olmuştur. Geleneklerin emanetçisi Konstantinopolis birleştirici bir merkez, yeni ikonografık formüllerin, tarzların ve stil değişimlerinin yaratıcısı ve yayıcısı olmuştur.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012