Bizans
|Bizans'ta Moda, Kült ve İnançlar
İmparatorluğun Mücevherleri ve Konstantinopolis’in Kuyumcuları (4.-7. Yüzyıllar)
Résumé
Les orfèvres de Constantinople, organisés en corporations, jouissaient d'un statut important dans la société civile. Le mode de vie des empereurs et de la haute aristocratie, orienté vers le luxe, le faste et l'ornement, a fait de la capitale byzantine un centre majeur d'orfèvrerie, dont le rayonnement a dépassé les frontières de l'Empire. Les orfèvres palatins confectionnaient les bijoux déstinés aux empereurs mais ils étaient également sollicités pour tout un éventail d'insignes (torques, fibules, médailles) et de cadeaux que l'empereur distribuait à diverses occasions à ses dignitaires et soldats de même qu'aux chefs des peuples « barbares » alliés ou fédérés. Les monuments figurés (mosaïques, sculptures, ivoires) nous renseignent sur les diverses catégories de parures impériales et celles en usage à la cour, qui n'ont malheureusement pas été conservées. D'autres témoignages de l'orfèvrerie palatine sont les bijoux de l'aristocratie constantinopolitaine, qui, animée par un réflexe de mimétisme, a alimenté la production des ateliers urbains concentrés de part et d'autre de la Mésè, l'artère principale de la ville, à proximité du Grand-Palais. La pratique de la refonte et la récupération des pierres précieuses, les guerres et les pillages ont également fait disparaître une majeure partie de cette production, dont de nombreux exemples nous sont parvenus grâce aux trésors enfouis lors des invasions arabes du VIIe siècle.
Les bijoux proto-byzantins (IVe-VIIe siècles) traduisent le goût d'une société profondément ancrée dans la tradition romaine. La production de cette période se caractérise par des bijoux rigides rehaussées de pierres de couleur, émeraudes et grenats notamment, et de perles. Les bracelets et les colliers sont formés de joncs creux ou de plaques articulées découpées à jour, selon la technique de l'opus interrasile, attestée dès le IIIe siècle. Les pierres, habituellement montées en bâtes, sont entourées de perles, qui sont serties dans des cupules ou enfilées sur un fil d'or recourbé. La floraison de la technique du découpage en ajour, dans le courant du VIe et du VIIe siècle, a également conduit à l'élaboration d'un style d'orfèvrerie plus spécifiquement byzantin, qui sera également transmis dans la décoration sculptée des édifices de culte patronnés par la haute aristocratie. Ainsi, un répertoire stéréotypé de motifs végétaux et animaliers, d'inspiration orientale, se répand sur toute une gamme de bijoux souples et aériens qui utilisent à profusion les pendeloques de pierreries et de perles. Les orfèvres de Constantinople sont aussi à l'origine de la diffusion en Europe du «style cloisonné», appliqué sur des fibules et plaques-boucles de ceinturon, qui consiste en la juxtaposition de grenats ou de verroteries colorées dans un réseau géométrique de cloisons métalliques soudées à l'intérieur d'un boîtier d'orfèvrerie. De façon parallèle, on assiste au développement de l'usage de croix pectorales d'orfèvrerie, fréquemment combiné à des amulettes d'origine païenne. La christianisation progressive de la société se manifeste aussi dans l'introduction d'une imagerie religieuse basée sur des scènes tirées de la vie du Christ, qui se répand sur des bijoux à caractère nuptial et sur des phylactères d'orfèvrerie.
Signes extérieurs de prestige, les bijoux sont donc des témoignages vivants de la continuité de la tradition romaine et de la formation progressive d'une identité byzantine, marquée par la christianisation de la société. L'orfèvrerie constantinopolitaine a servi de modèle à la décoration sculptée des grands édifices cultuels de la capitale aussi bien qu'à la production de bijoux dans tout le bassin de la Méditerranée.
Note de l’éditeur
Konferans tarihi: 16 Şubat 2005
Texte intégral
1Mücevherler, aristokrasinin saray erkânını taklit eden yaşam biçimini ve değişen zevklerini resmeden, Bizans toplumunun yaşayan tanıklaıdır. Mücevherler aynı zamanda modelleri İmparatorluk sınırlarını aşan Konstantinopolis kuyumculuğunun parlaklığına da tanıklık eder. 4. ve 7. yüzyıllar arası, bir yanıyla Romalı kalırken diğer yandan özellikle Bizans üslubunun kökenindeki Greko-Romen ve oryantal etkilerin sentezini yapan bir toplumun kendi zevkini tedrici olarak geliştirdiği dönemdir. 8. yüzyıldaki İkonakırıcılık krizinin sonu, dinden medet uman bir toplumun çok derin değişimine eşlik eder. Mücevherler ibadet eşyası rolü üstlenir ve özellikle İsa, Bakire Meryem ve azizler gibi dini tasvirlerle süslenir. Bununla birlilte, İkonakırıcılık öncesi dönemin süsleme repertuvarı, teknikler ve kuyumcuların yetkinliği, tüm Bizans dönemi ve hatta daha sonrasında da devam etmiştir. Mirasları bugün Kapalıçarşı kuyumcularının tanıklık ettiği gibi halen yaşamaktadır.
24. ve 7. yüzyıllar arasında Konstantinopolis kuyumcularının üretimi konusunu ele almadan önce, onlara gelen talebin kökeni ve tabiatıyla ilgileneceğiz. Bunun için ilk olarak saray kuyumcuları tarafından karşılanan ve şehir kuyumcularının aristokrasiye yönelik üretimindeki modelleri etkileyen imparator talepleri ile başlayacağız. Yaklaşımımız mücevherlerin üretildikleri toplumsal ve sanatsal koşulları incelemeyi amaçlamaktadır.
Kuyumcular ve toplum. Talebin kökeni ve tabiatı
İmparator takıları
3Saray kuyumcularına yönelik imparator talepleri Konstantinopolis kuyumcularının üretiminin çoğunluğunu temsil ederdi ve bunlar Büyük Saray’ın yakınında veya başkentin ana caddesi olan Mese’nin (Divanyolu) üzerinde bulunan özel kuyumculara model oluştururlardı. Saray atölyeleri ve özel atölyelerin arkasındaki itici güç sarayın talepleriydi. İmparator mücevherleri günümüze ulaşamamış olsa bile bunların nasıl göründüklerine dair bilgi verecek ikonografik ve metinsel kaynaklar elimizdedir. Aristokratik çevrelerin zevklerindeki muhafazakârlık ve kuyumcuların kullandıkları teknikler bizi ilgilendiğimiz dönemin az öncesine götüren tanıklıklardan yararlanmamıza olanak vermektedir.
4Ravenna’daki San Vitale Kilisesi’ndeki 6. yüzyılın ortasına tarihlendirilen imparator İustinianos ve karısı Theodora’nın bağışlarını gösteren iki meşhur mozaik panosu, kaybolmuş eserler hakkında önemli bilgiler içermektedir. İlk önce Theodora’nın panosuna bakarsak (Resim I). Burada imparatoriçe sarkaçlı (praependulia) ve ortasmda çiçeksi bir süs bulunan iki uçlu bone şeklinde bir taç takıyor. Ayrıca sarkıntılı küpeler ve birçok sırası olan ve yine sarkaçlı bir gerdanlık takmış. Onu çevreleyen maiyeti de kolyeler, küpeler, bilezikler ve yüzüklerle süslenmiş. Bu mozaik panoda görülen büyük armut şekilli veya yuvarlak inci zevkini, 500 yılına tarihlendirilen iki kanatlı fildişi bir levhada yer alan I. Leon’un kızı imparatoriçe Ariadne’nin tasvirindeki gibi, bir dizi imparatoriçe portresinde de görüyoruz. Birkaç sıra üst üste konmuş taş veya inciden yapılmış boyun süsleri 5. ve 7. yüzyıllar arasında çokça üretilen, kadın büstü formlu ve genellikle imparatoriçe diye nitelendirilen bronz kantar ağırlıklarında bulunmaktadır (Resim 2). Bu imparatoriçe büstlerinin mücevherleri geç Antik dönemdeki mozaik döşemelerindeki kadın tasvirlerinden oldukça fazla etkilenmiştir.
5Bizans saray erkânının yaşam tarzı ve mücevherleri Batı’da epeyce taklit edilmişti. 7. yüzyıla ait ilginç bir tanıklık Fransa’da Chelles Manastırı’nda bulunan II. Clovis’in karısı Merovenj kraliçesi Bathilde’in tüniğidir. Bir efsaneye göre, Batı Hıristiyanlığı’nın en popüler azizi ve inançlı kraliçenin vicdan bekçisi Aziz Eloi, bir saraylının rüyasına girmiş ve kraliçeye gidip kiyafetlerinin üzerinde taşıdığı tüm altın ve taçlardan ayrılmasını söylemesini emretmiştir. Kraliçe hemen tüm süslemelerinden arınmış ve mücevherlerini dini kullanım için vermiştir. Ancak mücevherlerin kendilerinden vazgeçmek, onların simgelediği şeyden, yani güçten vazgeçmek değildir. Saray süslerinden ayrılmadan önce Bathilde vermiş olduğu mücevherlerin aynısını bir keten üzerine işletmiş ve soylu majesteleri seremonilere katıldığında kıyafetlerinin altına bu işlemeli keteni giymiştir. Kraliçe Bathilde’in mücevherleri, bir dizi dikdörtgen ve yuvarlak taştan oluşan, açıkça Bizans etkisinin gorüldüğü incilerle ayrılmış, üst üste iki kolyeden oluşmaktaydı. Bu mücevher Frank saray erkânının Bizans İmparatorluğu’nun gösterişi ve büyüklüğünden nasıl büyülendiğini göstermektedir. Bu tüniği süsleyen mücevherlerin günümüze gelmiş benzerleri 7. yüzyıl kuyumcularının eserleridir.
Resim 1. İmparatoriçe Theodora ve maiyeti, mozaik pano San Vitale, Ravenna

A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 54, s. 42
Resim 2. İmparatoriçe büstlü bronz kantar ağırlığı The Metropolitan Museum of Art, New York

Byzantine Women and Their World, ed. I. Kalavrezou, Sergi katalogu, New Haven ve Londra, 2003, s. 53
6Ravenna’daki San Vitale panosundaki imparator İustinianos’un (Resim 3) başında, iki sıra halinde inci ve değerli taçlardan, iki tarafından ucunda armut şekilli inciler bulunan ince zincirler sarkan bir imparator diademi, stemma vardır. İmparatorun gücünün diğer bir simgesi, ortasında incilerle çevrili değerli bir taş yer alan sarkaçlı yuvarlak fibuladır. İustinianos’a eşlik eden ileri gelenler kendi onursal simgeleri ile süslenmişlerdir. Konstantinopolis Hipodromu’nda I. Theodosius dikilitaşının (obelisk) kaidesindeki kabartmalarda imparatoru çevreleyen muhafizların boynunda görülen torques’lar gibi. Ancak dikilitaştaki kabartmalarda Ravenna mozaiğinden farklı olarak ortada yaprak (veya kalp) şeklinde bir pandantif sarkar. Büyük, altından, genelde değerli renkli taşlı bir pandantifle süslenmiş yuvarlak yekpare, boyunduruk tarzı bir boyun süsü olan torques (latince) veya maniakion (yunanca) Bizans’ta askeri bir rütbe işaretidir (Resim 4). Torques’i önce İskitler ve Keltler daha sonra da Roma askerleri onursal unvan olarak takardı. Sağ omuza asılan fibula ise sag kolun hareketini kolaylaştırma amacı ile mantoyu tutar. Ravenna’daki İustinianos’un mozaik panosunda ve dikilitaş kaidesinde görülen kundaklı yay formunda fibula tipi senatörler, generaller ve yüksek rütbeli subaylar tarafından mantolarına takılırdı. Uzunluğu ve ağırlığı, taşıyan kişinin zenginliğine göre değişirdi. Örneğin New York Metropolitan Museum of Art’daki nefis fibula 11,9 cm boyunda ve 50,35 gr ağırlığındadır. Fibula’nın yüzeyi bir nevi dantel deseni veren ajurlu kıvrık dal biçimli süslerle, 3. yüzyıl Roma mücevherlerinde çokça kullanılan opus interrasile diye adlandırılan bir teknikle süslenmiştir (Resim 5).
Resim 3. İmparator İustinianos ve maiyeti, mozaik pano San Vitale, Ravenna

Age of Spirituality. Late Antique and Early Christian Art, Third to Seventh Century, ed. K. Weitzmann, Sergi katalogu, New York, 1979, s. 76
Resim 4. Asker azizler Sergios ve Bakhhos’u betimleyen ikona Ermitaj Muzesi, Petersburg

A. Bank, Byzantine Art in the Collections of Soviet Museums, Leningrad, 1977, 1985 (2. genişletilmiş baskı), res. 112
7Torques’ler ve fibula’lar, gümüş tabaklar, kemer tokaları, bilezikler ve madalyalar gibi onursal rütbeler, imparatorun azameti ve eli açıklığını göstermek için etrafındakilere dağıttığı lütuf işaretleriydi. Hediyeler tahta çıkış, bir zafer sonrası veya dövüş öncesi gibi farklı vesilelerle verilirdi. Ancak imparatorluğun gücü yabancı hükümdarlara verilen hediyelerin göz kamaştırıcılığı ile de gösterilirdi. Bu hediyeler, tüm elçiler aracılığıyla ve müttefik arayışındayken verilirdi. “Barbar” şeflerin mezarlarında sıklıkla Konstantinopolis mençeli veya bunların yerel kopyaları olan taş ve renkli cam kakılmış fibula’lar ve kemer tokalarına rastlanmaktadır.
8İmparator tarafından verilen madalyalar büyük ihtimalle, opus interrasile tekniği ile yapılmış, merkezde I. Constantinus’un madalya tipli altın sikkesi bulunan ve çevresinde pagan geçmişin kahramanlarının, tanrılarının ve kimlikleri tanımlayamayan altı yüksek kabartmalı büstün yer aldığı bir dizi yuvarlak ve sekizgen pandantifin tanıklık ettiği gibi, zengin mücevher montürlerine oturtulmuştu. Bu pandantiflerde kendini güneş tanrısı Sol ile eşleştiren imparator ışın saçan bir taç giyer. Sikkelerin oturtulduğu montürlerde kullanılan sekizgen form ise çağdaş astrolojik ve kozmolojik inançları yansıtır. Statü sembolü olarak algılanmış olan bu zengin mücevherler aynı zamanda form ve bezemeleri açısından tılsım işlevi de görmüş olabilir.
Resim 5. Altın fibula The Metropolitan Museum of Art, New York

A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 67, s. 54
9Madalya, sikke veya sikke taklitlerinden oluşan mücevherler arasında bilezikleri de sayabiliriz (Resim 6). Dumbarton Oaks (Washington, DC) koleksiyonunda bulunan 11 cm çapındaki çift bilezik, herhalde kostümlerin üzerine takılmaktaydı. Kilit tokası, mücevher montürüne oturtulmuş 7. yüzyıl’a ait altın sikkelerden oluşur. Sikkelerden oluşan mücevherler grubuna diğer bir meşhur örnek, bugün bir bölümü New York Metropolitan Museum of Art’da korunan ve 1902’de Kıbrıs’ın kuzey kıyısında Girne yakınlarında bulunan Lambousa definesinin bir parçası olan vücut zinciridir. 12 altın sikke (II. Theodosios, I. İustinos, İustinianos, II. İustinos ve II. Tiberios) ve dört atlı bir arabanın üzerinde muzaffer duran imparator Maurikios Tiberios’un (582-602) madalyon tipli altı-solidus’luk dört altın sikkesinden oluşmuştur. Madalyonlar büyük ihtimalle imparator Maurikios Tiberios’un 25 Aralık 583’deki birinci konsüllügünü kutlamak için basılmıştır. Zincir üst düzey bir subaya hediye edilmiş olabilir.
Aristokrat mücevherleri
10İmparator çifti için veya hediye amaçlı yapılan imparator mücevherleri başkentteki kuyumcuların üretimlerine örnek teşkil ederler. Taklit refleksi ile aristokratlar imparator çiftinin ve saray erkânının mücevherlerine benzer mücevherler sipariş ederler.
114. ve 5. yüzyıl Antakya mozaiklerindeki kadın kişileştirmelere benzeyen, 3. yüzyıl Mısır’daki Fayyum mezar portrelerindeki figürlerde bolca bulunan kadın süsleri, incelediğimiz dönemdeki Konstantinopolisli aristokrat kadınların zarafeti hakkında bir fikir verir. Düşünürlerin erken dönem imparatorluk toplumundaki lüks, gösteriş ve çalım abartısını hedef alan eleştirisi Bizans’ta artacaktır. Aristokrat kadınların aşırılığı, altın, inci ve değerli taş tutkusu, onların aynı zamanda makyaj, lüks kıyafet ve süslü saçlarını da eleştiren Kilise yazarlarının sert kınamalarına sebep olmuştur. İskenderiyeli Klement ve İoannes Hrisostomos gibi Kilise Babaları’nın kadın süslerine saldırıları toplumdaki lüks ve aşırı süs düşkünlüğünü göz önüne seren tanıklıklardır. Geç Antik dönemde mücevherin önemi, zarafet, makyaj, vücut bakımı gibi şeylere meyleden kamusal yaşam tarzının, Hıristiyan erdemlerinin zıddı olarak, haz ve cezbetme kavramları ile yakından ilişkili olmasına bağlıdır. Mozaik döşemelerinde olduğu kadar gümüş kadın objelerinin de üzerinde görülen giyinmiş kuşanmış aristokrat kadın imajı geç Antik dönem kadındalarının toplumsal kimliğinde giyimkuşam ve süslenmenin ne kadar önemli olduğuna dair canlı tanıklardır. Tunus Sidi Ghrib’te bulunan, Bardo Müzesi’nde korunan özel bir hamamın 5. yüzyıla ait yer döşemeleri iyi bir örnektir (Resim 7). Bu mozaikte görünen kadının etrafı, ona bir mücevher kutusu ve baktığı aynayı uzatan hizmetçilerle çevrilmiştir. Kadınlar kendilerini, aşk ve güzellik tanrıçası Afrodites’le özdeşleştirmeyi seviyorlardı. Dumbarton Oaks’ta korunan 7. yüzyıla tarihlendirilen bir kolyenin pandantifinin üzerinde, bir lapis lazuli mavisi deniz kabuğunun ortasından çıkan Afrodites görünmektedir. Geç Antik çağda kadın güzelliğine verilen önemin bir başka tanıklığı, Boston’da korunan, 4. yüzyıla ait, kırmızı sert sardion taşının yontularak altın bir montüre oturtulduğu bir küpedir. Taş, Bizans evlilik seremonisi tacına gönderme yapabilecek defne motifi ile süslenmiştir. Erotik anlam yüklü TH ΚΑΛΗ, “güzele”, yazısı herhalde müstakbel karısı için nişanlısı tarafından yazdırılmıştır.
Resim 6. Madalya, sikke tarzı bilezikler Dumbarton Oaks, Washington, DC

M. C. Ross (S.A. Boyd ve S.R. Zwirn’in ekiyle), Catalogue of the Byzantine and Early Medieval Antiquities in the Dumbarton Oaks Collection Volume 2. Jewelry, Enamels, and Art of the Migration Period, Washington DC, 2005, no. 46, lev. 37
Resim 7. Süslenen kadın, Sidi Ghrib hamamı mozaik döşemeleri Bardo Muzesi, Tunus

Byzantine Women and Their World, ed. I. Kalavrezou, Sergi katalogu, New Haven ve Londra, 2003, s. 236
12Evlilik mücevherleri Bizans eliti arasında önemli yer tutmaktaydı. Prestijli bir kategori olan evlilik kemerlerinin 6. yüzyıla tarihlendirilen çok güzel örnekleri Louvre ve Dumbarton Oaks’ta korunmaktadır. Toka işlevi gören iki büyük madalyonda aynı evlilik kutsama sahnesi tasvir edilir. Dumbarton Oaks’taki evlilik kemerindeki madalyonlar kalp şeklinde bir çift pandantif ile birleştirilmiştir. Bu madalyonların bezemesi imparatorların evlilik törenlerinin anısına basılan altın sikkelerden esinlenmiştir. Ortada evlilik törenini yöneten İsa iki yanında duran çiftin sağ ellerini birleştirir. Bu Hıristiyan ikonografili iki madalyon Dionisios kortejinde bulunan kişilerin büstlerinin bulunduğu 21 daha küçük madalyonla çevrilmiştir. Bu bileşim erken dönem Hıristiyanlık kültüründe pagan unsurların devamlılığı olarak açıklanabilir. Evlilik kemerleri büyük ihtimalle gelinin çeyizinin parçasıydı. Evlilik yüzüğü erkek tarafından müstakbel karısına armağan edilirdi ve halk arasında bir inanca göre dosdoğru kalbe giden sinirin geçtiği sol yüzük parmağında taşınırdı. Altın savatlı değerli örneklerde yüzük kaşında, çiftleri sembolik olarak kutsayan İsa ve Meryem tasvirleri bulunmaktadır. Sahnenin altında OMONIA, “uyum” kelimesi bulunur. Υüzük kaşının kenarında, Dumbarton Oaks örneğindeki (Resim 8), “Tanrım kulların Petros ve Theodote’nin yardımına gel,” gibi kişisel adak yazıları için yer ayrılmıştır. Sekizgen şekilli halkanın iki kenarında İoannes (Yuhanna) İncili’nden (14, 27) alıntlanan iki yazı bu uyum isteğini İsa’nın sözüne bağlamaktadır. “Benim selametimi size bırakıyorum.” Halkanın köşelerinde İsa’nın hayatından alınan yedi sahne (Beşaret, Ziyaret, Doğum, Tapınağa Sunum, Vaftiz, Çarmıh ve İsa’nın Kadınlara Görünmesi) minyatür olarak savatlanmıştır. Profilaktik, koruyucu anlam yüklü bu yüzük tipi büyük ihtimalle evli çifte mutlu bir aile hayatı, bereket ve sağlıklı evlatlar sağlama amacıyla yapılmıştı. Tahminen düğün hediyesi olarak sunulmuş diğer bir mücevher örneği, Berlin’de korunan 7. yüzyıla ait kolyedir. Altın madalyon, yekpare kolyenin ortasından sarkar. Madalyonun iki yüzünde dini sahneler bulunmaktadır. ön yüzdeki Beşaret sahnesi ile arka yüzdeki Kana Düğünü birbiriyle ilintilidir. Bu iki suretin bir araya getirilmesi, kolye sahibine kutsal koruma sağlayacağını söyleyen yazı ile ilişkili olarak çifte zenginlik, bereket ve doğurganlık sağlaması için tasvir edilmiştir.
Resim 8. Savatlı altın evlilik yüzüğü Dumbarton Oaks, Washington DC

M. C. Ross (S.A. Boyd ve S.R. Zwirn’in ekiyle), Catalogue of the Byzantine and Early Medieval Antiquities in the Dumbarton Oaks Collection Volume 2. Jewelry, Enamels, and Art of the Migration Period, Washington DC, 2005, no. 69, lev. 44
Resim 9. Altın bilezik Louvre Müzesi, Paris

A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 157, s. 94
13Mücevherler sosyal statü işaretleri, süslenme objeleriydi; ama aynı zamanda, sahiplerini iblislerin sürekli tehdit ettiğine inanılan kötü güçlerden korumak için takılan muskalardı da. 7. yüzyıl Arap saldınlarından önce Bizansı sahipleri tarafından gizlice gömülmüş Mersin ve Midilli definelerindeki mücevherler, 6. ve 7. yüzyılda takılan mücevher çeşitliliği konusunda iki tanıktır. Bu definelerin mücevherleri Konstantinopolis atölyelerinden gelmektedir. 1889 yılında Ermitaj Müzesi’ne giren Mersin definesinde süslü zincirlerden sarkan göğüs (pektoral) haçları ve koruyucu madalyonlar bulunmaktadır. Bugün Atina Bizans Müzesi’ndeki, 1951 yılında bulunmuş Midilli definesindeki eserler arasında içlerinde, kötülüğü kovmak için dua ruloları ve apotropaik formüllerin bulunduğu silindir muskalar vardır.
Konstantinopolis kuyumculuğu ve üretimleri. Geç Roma kuyumculuğundaki devamlılık ve Bizans üslubunun oluşması
14Konstantinopolis kuyumcuları geç Roma dönemi kuyumculuğunu yaşatmışlardır. Ancak inceleyeceğimiz gibi zaman içinde kendine has özellikleri ile bir Bizans başkenti üslubu oluşmuştur.
Polikrom ve yekpare mücevherler
154. ve 5. yüzyıl Fayyum kadın mezar portrelerinde görülen boyalı veya portrenin boynuna yerleştirilmis gerçek yekpare kolyeler, ortasında madalyon veya başka tip sarkaçlar taşıyan içi boş halka biçimlidir ve yukarıda bahsedilen torques cinsi kolyelerin kadınlara yönelik çeşididir. Geç Antik dönem kuyumculuğuna özgün başka tip bir kolyenin özelliği ajurlu kesilmiş altın levhalardan (opus interrasile tekniği ile) oluşmuş, taşlarla zenginleştirilmiş ve damla şeklinde taş sarkaçlarla çevrelenmiş olmasıdır. Ravenna’daki San Vitale mozaiğinde imparatoriçe Theodora’nın boynunda gördüğümüz bu tip kolyelerin günümüze ulaşabilmiş olanları, sayısız incilerle çerçevelenmiş ajurlu altın levhaları çiçek ve bitki desenli olan ve bunlar arasında damla şeklinde değerli taşlar ve başka tür sarkaçlarla çeşitlendirilmiş örneklerdir.
16Bu kolyelerin form ve tekniği çift olarak takılan yekpare bilezik üretiminde de görülmektedir. Bu bilezikler ajurlu kesilmiş büyük bir halkadan oluşur ve üzerlerine kakılmış renkli taşlar vardır. Yoğun geometrik ag örgülerinden oluşan ajurlu süslemelerde küçük haç ve kıvrık dal motifleri bulunur. Bu bileziklerin çok çeşitlilik gösteren ve temel süs unsurlarını oluşturan büyük kilit tokaları vardır. Toka, bileziği açmaya yarayan menteşeli dikdörtgen veya madalyon şeklinde levhadan oluşur. Dumbarton Oaks’ta korunan 4. yüzyıla ait bir örnekteki toka, üzerine granat taşı ve inci kakılmış ajurlu kıvrık dallarla yoğun biçimde süslenmiştir. Aynı tipin taşsız ancak gösterişli süslemeli başka bir örneği, New York Metropolitan Museum of Art’ta bulunan 5. yüzyıla ait bir bileziktir. Bu tip mücevherler inci ve taşların farklı kullanımlarıyla gelişmiştir. 6. yüzyıla ait Louvre Müzesi’nde bulunan bir bileziğin tokası yan yana lehimlenmiş cam hamurları ve incilerden oluşmuştur (Resim 9). Bu bilezikteki cam hamurları ve incilerin mıhlanma tekniğine daha yakından bakalım. Renkli cam hamurları bükülmüş altın yaprağından mamul dörtgen kutu şeklindeki yuvaların içlerine yerleştirilmiştir. Bu yuvaların kenarlarına dikey bandar lehimlenmiş ve bunlar cam hamurların üzerinde düzleştirilmiştir. Ortadaki yuvarlak cam hamuru dört küçük tırnakla tutturulmuştur. Kolyelerdeki gibi delinmiş inci dizilerinden oluşmuş bir kordonun çevrelediği boş küçük yuvalar, içlerinde daha büyük boy inci taşımak için tasarlanmıştır. Altın telden yapılmış tırnaklar incileri tutmak amacıyla incili kordonun altından geçmiştir. Toplumun Hıristiyanlaşması sürecine tanıklık eden bir diğer yekpare bilezik örneği, British Museum’da bulunan altın yuvarlak tokası üzerinde dua eden Meryem tasvirinin yer aldığı bileziktir.
Resim 10. Haçlı kolye Römisch-Germanisches Zentral Museum, Köln

A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 251, s. 140
Resim 11. Altın göğüs zinciri British Museum, Londra

A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 58, s. 46
17Şimdi Konstantinopolis atölyelerinin üretim markası haline gelen bazı yeniliklerini ele alacağım.
Birçok parçadan oluşan ajurlu mücevherler
18Günümüze kadar gelmiş geç Antik döneme ait kolyeleri Lambousa (Girne) definesinde bulunan, 7. yüzyıla ait, bir zincire dizilmiş ametistlerden oluşmuş kolye ile karşılaştırrsak, daha geç döneme ait olan Lambousa örneğinde iki ajurlu madalyondan oluşan ve gagasında bir dal tutan kuşla süslenmiş bir klips görürüz. 6. ve 7. yüzyıllarda mücevherlerin üzerinde çok sık rastlanan klipsler Konstantinopolis kuyumcularının hünerlerinin göstergesidir. Ajurlu metal yüzeyler üzerinde bağların, kuşların ve fantastik hayvanların yaşadığı kıvrık bitkiler repertuvarı çerçevesinde gelişmişlerdir. Kıbrıs’taki Lambousa hazinesine ait başka bir kuyumculuk örneği, bir zincire dizilmiş küçük amforalar, yuvarlak veya yaprak şeklinde ajurlu ince metal levhalardan oluşmuş değişik sarkaçların asıldığı kolyelerin moda olduğunu göstermektedir. Her pandantifi birbirinden ayırmak için, Ermitaj’daki Mersin definesi Örneklerinde de görülen, ajurlu silindir kapsüller kullanılmıştır. Minelerle zengileştirilmiş daha süslü başka bir örnek, Berlin’deki Römisch-Germanisches Zentralmuseum’da korunan bir kolyedir (Resim 10). 7. yüzyıla tarihlendirilen bu kolye, sade madalyonlarla ajurlu madalyonların birbiri ardınca dizilmesi ile oluşmuştur. Ortasıdaki mineli madalyonda bir vazo etrafında birbirine karşı duran iki kuşun tasviri vardır. Zincire üzerinde kakmalı taşların bulunduğu bir haç da asılıdır.
19Yukarıda söz konusu olan kolyelerin klips görevi gören ajurlu madalyonları bir araya getirilerek, British Museum’da bulunan 6. yüzyıla ait ve 73,4 cm uzunluğundaki örnekteki gibi, göğüs zincirleri yaratılması da mümkün olmuştur (Resim 11). Zincir dört sıra halinde yirmi üç küçük madalyon ve bunları birleştiren iki büyük tokadan oluşur. Ajurlu bezeme hurma dalı motiflerinden oluşmuştur. Tipik Bizans üslubunda olan başka vücut zinciri örnekleri daha önce bahsedilen 7. yüzyıla ait Midilli definesinde bulunmaktadır. Bu iki zincirden birinin (104,5 cm) baklalarına asılı pandantifin hurma dalından çıkan iki kafalı hayvan şeklindeki bezemesinin, 6. yüzyılın ikinci yarısına ait Kumluca hazinesinin gümüş kandillerindeki (polykandelon) yunus motifleriyle çok büyük bir yakınlığı vardır.
20Tipik Bizans üslubu olan bu ajurlu kesilmiş motif repertuvarı bir kolyeye veya bir küpenin halkasına asılan badem sarkaçlar ve hilal biçimli, dış çevresi kürecikler veya içleri boş altın boncuklarla çevrili geniş bir küpe kategorisi üzerinde gelişmiştir (Resim 12). Bu mücevherlerde yaygın olarak kullanılan bezeme repertuvarı, kıvrımlı dallarla çevrili kartal veya başka kuşların tasviri, hurma dalının etrafinda karşılıklı duran tavuskuşları, çeşme ve bir haçtan oluşur. Son olarak, ajurlu kıvrık dalları, yüksek kaşlı yüzükler grubunda, kaşı oluşturan yaprak bezemeli çanak biçimindeki yuvada görürüz.
Kuyumculuk üslubunun kiliselerin yontma süslemelerine geçmesi
214. -7. yüzyıllardaki Konstantinopolis kuyumculuğu, değerli mücevherlere düşkünlüğünü ibadet yapılarındaki yontma süslemelere aktaran ince zevkli bir toplumu yansıtır.
22Bunun en abartılı örneğini, 524-527 yılları arasında Saraçhane’de (İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin yakınında) inşa edilen Aziz Polieuktos Kilisesi’nin tanınmış banisi Anikia İuliana’nın yaptırdığı Viyana Dioskorides yazmasının ithaf bölümünde görürüz. Bir diadem ve küpelerle zengin bir biçimde süslenmiş Anikia İuliana, Yüce Gönüllülük ve İhtiyat’ı temsil edilen fıgürler arasında durmaktadır. Aziz Polieuktos Kilisesi’nin mimari süslemelerine daha yakından bakıldığında, kuyumculuk dilinden ve tekniğinden alınmış detaylar gözlemleyebiliriz. Sütunlar ametist ve yeşil ve altın yaldızlı cam hamuru kakmaları ile süslenmiştir (Resim 13). Bunlar kakma granat ve renkli camlarla bezeli kemer tokalarında görülen bölmel mücevherciliği taklit ederek üçgenlerle çevrili dikdörtge veya baldava şeklinde yuvalar içine yerleştirilmiş ve bölmelerle çevrilmiştir. Polikrom bölme tekniğiyle süslenmiş kemer tokaları üzerine yürütülen yeni araştırmaların Balkanlar, Macaristan ve Rusya’daki “barbar” şeflerin mezarlarında ortaya çıkardığı gibi, Konstantinopolis atölyelerinde geliştirilen bu teknik Batı’ya ihraç edilmiştir (Resim 14). Konstantinopolis atölyeleri yapıştırıcı madde üzerine bölmelerin içine granat taşı yerleştirme tekniğini geliştirmişlerdir Bölmeli kemer tokalarının geometrik şekilleri Aziz Polieuktos Kilisesi’nin kakma mermer süslemeleriyle yakınlık arz eder.
Resim 12. Hilal biçimli ajurlu küpe Benaki Müzesi, Atina

B. Pitarakis, “L’orfèvre et l’architecte”, The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler ve A. Papaconstantinou, Leiden, Boston, 2007 içinde, res. 5
Resim 13. Ametist ve renkli cam Hamurları kakmalı sütun Aziz Polieuktos Kilisesi (Saraçhane), İstanbul Arkeoloji Müzeleri

B. Pitarakis, “L’orfèvre et l’architecte”, The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler ve A. Papaconstantinou, Leiden, Boston, 2007 içinde, res. 8
Resim 14. Granat kakma kemer tokası The Metropolitan Museum of Art, New York

Mirror ofthe Medieval World, ed. W. D. Wixom, sergi katalogu, New York, 1999, no. 37
23Ancak bu kilisenin oymalarının 6. yüzyıl Konstantinopolis kuyumculuğuyla yakınlığı, yalnızca renkli kakmalarda değil, altın mücevherlerdeki opus interrasile’yi çağrıştıran yüzeylerde de görülmektedir. Madalyonlara yerleştirilmiş monogramları çevreleyen kıvrık dallardan oluşan repertuvar, hilal biçimli küpelerde görülen bezemeyle çarpıcı benzerlikler taşimaktadır (Resim 15). Bu kilisenin sütun başlıklarının bezemesini oluşturan kafesli ajur, mücevher montürlerini taklit eden bir bordürün çevrelediği taşlarla zenginleştirilmiştir. Bu bordür aynı zamanda mücevher montürlerden esinlenen küreciklerle kaplanmıştır. Sepet sütun başlıklarında kullanılmış karakteristik bir motif olan zarif hurma dalı da bir çeşit metal aplığı andırır. Dikdörtgen bir bantın üzerine perçinlenmiş yuvarlak başlı bir çivi, sapın iki yanından sarkan bir çift kurdeleyi tutturmaya yaramaktadır. Bu kurdelelerin işçiliği, katlanmiş madeni tel formunu çağrıştırır (Resim 16).
Resim 15. Madalyonlu mermer levha Aziz Polieuktos kilisesi (Saraçhane), İstanbul Arkeoloji Müzeleri

B. Pitarakis, “L’orfèvre et l’architecte”, The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler ve A. Papaconstantinou, Leiden, Boston, 2007 içinde, res. 4
24Aziz Polieuktos Kilisesi’nde agir basan bu kuyumculuk zevkini, başka bir Konstantinopolis kilisesinde, 7. yüzyılda Antiohos Sarayı’nın büyük salonundan dönüştürülen Hipodrom’daki Azize Eufemia Kilisesi’nde buluruz. Aziz Polieuktos Kilisesi’nde oyma süslemeler gibi, Azize Eufemia Kilisesi’nin mermer ikonostasis levhalanındaki ajurlu geometrik süsler de kuyumculuk eserlerinden kuvvetlice esinlenmiştir: Kafesli geniş bir bordür, üst üste binmiş sekizgen merkez kompozisyonu çevrelemektedir. Bu sekizgen motif, Azize Eufemia Kilisesi’ndelkine çok benzeyen biçimde, Aziz Polieuktos Kilisesi’nin mermer sütun yuvalarına camların kakılması amaçlı olarak kullanılmaktadır.
Resim 16. Haçlı sepet sütun başlığı Aziz Polieuktos kilisesi (Saraçhane), Istanbul Arkeoloji Müzeleri

B. Pitarakis, “L’orfèvre et l’architecte”, The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler ve A. Papaconstantinou, Leiden, Boston, 2007 içinde, res. 1
Sonuç
25İmparator ve imparatoriçenin yönlendirdişi talep, imparator hediyeleri ve aristokrasinin lüks, süs ve güzellik arayışı, modellerini tüm Akdenizhavzasındaki atölyelere serpiştirerek Batı’da Bizans saray hayatı modasının parıldamasını sağlayan Konstantinopolis kuyumcularının gelişmelerindeki temel itici güçlerdi. Mücevherler güç sembolü ve sosyal statü işaretleridir. Ancak toplumun zaman içinde Hıristiyanlaşması ile işlevlerinin azaldığını görürü. Süsleme rollerini koruyarak sahiplerinin koruyucusu ve inançlarının ifadesi haline gelmişlerdir. Bu sunum, Roma kuyumculuk geleneklerinin Bizans’taki devamlılığını göstermiş ve diğer yandan ajurlu kesilmiş hayvan ve bitkisel betimli motiflerle ifade bulan Bizans stili üzerinde yoğunlaşmıştır.
Table des illustrations
![]() | |
---|---|
Titre | Resim 1. İmparatoriçe Theodora ve maiyeti, mozaik pano San Vitale, Ravenna |
Crédits | A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 54, s. 42 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-1.png |
Fichier | image/png, 158k |
![]() | |
Titre | Resim 2. İmparatoriçe büstlü bronz kantar ağırlığı The Metropolitan Museum of Art, New York |
Crédits | Byzantine Women and Their World, ed. I. Kalavrezou, Sergi katalogu, New Haven ve Londra, 2003, s. 53 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-2.png |
Fichier | image/png, 103k |
![]() | |
Titre | Resim 3. İmparator İustinianos ve maiyeti, mozaik pano San Vitale, Ravenna |
Crédits | Age of Spirituality. Late Antique and Early Christian Art, Third to Seventh Century, ed. K. Weitzmann, Sergi katalogu, New York, 1979, s. 76 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-3.png |
Fichier | image/png, 166k |
![]() | |
Titre | Resim 4. Asker azizler Sergios ve Bakhhos’u betimleyen ikona Ermitaj Muzesi, Petersburg |
Crédits | A. Bank, Byzantine Art in the Collections of Soviet Museums, Leningrad, 1977, 1985 (2. genişletilmiş baskı), res. 112 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-4.png |
Fichier | image/png, 142k |
![]() | |
Titre | Resim 5. Altın fibula The Metropolitan Museum of Art, New York |
Crédits | A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 67, s. 54 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-5.png |
Fichier | image/png, 54k |
![]() | |
Titre | Resim 6. Madalya, sikke tarzı bilezikler Dumbarton Oaks, Washington, DC |
Crédits | M. C. Ross (S.A. Boyd ve S.R. Zwirn’in ekiyle), Catalogue of the Byzantine and Early Medieval Antiquities in the Dumbarton Oaks Collection Volume 2. Jewelry, Enamels, and Art of the Migration Period, Washington DC, 2005, no. 46, lev. 37 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-6.png |
Fichier | image/png, 196k |
![]() | |
Titre | Resim 7. Süslenen kadın, Sidi Ghrib hamamı mozaik döşemeleri Bardo Muzesi, Tunus |
Crédits | Byzantine Women and Their World, ed. I. Kalavrezou, Sergi katalogu, New Haven ve Londra, 2003, s. 236 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-7.png |
Fichier | image/png, 183k |
![]() | |
Titre | Resim 8. Savatlı altın evlilik yüzüğü Dumbarton Oaks, Washington DC |
Crédits | M. C. Ross (S.A. Boyd ve S.R. Zwirn’in ekiyle), Catalogue of the Byzantine and Early Medieval Antiquities in the Dumbarton Oaks Collection Volume 2. Jewelry, Enamels, and Art of the Migration Period, Washington DC, 2005, no. 69, lev. 44 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-8.png |
Fichier | image/png, 103k |
![]() | |
Titre | Resim 9. Altın bilezik Louvre Müzesi, Paris |
Crédits | A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 157, s. 94 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-9.png |
Fichier | image/png, 57k |
![]() | |
Titre | Resim 10. Haçlı kolye Römisch-Germanisches Zentral Museum, Köln |
Crédits | A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 251, s. 140 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-10.png |
Fichier | image/png, 89k |
![]() | |
Titre | Resim 11. Altın göğüs zinciri British Museum, Londra |
Crédits | A. Yeroulanou, Diatrita. Gold Pierced-Work Jewellery from the 3rd to the 7th Century, Atina, 1999, res. 58, s. 46 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-11.png |
Fichier | image/png, 76k |
![]() | |
Titre | Resim 12. Hilal biçimli ajurlu küpe Benaki Müzesi, Atina |
Crédits | B. Pitarakis, “L’orfèvre et l’architecte”, The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler ve A. Papaconstantinou, Leiden, Boston, 2007 içinde, res. 5 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-12.png |
Fichier | image/png, 70k |
![]() | |
Titre | Resim 13. Ametist ve renkli cam Hamurları kakmalı sütun Aziz Polieuktos Kilisesi (Saraçhane), İstanbul Arkeoloji Müzeleri |
Crédits | B. Pitarakis, “L’orfèvre et l’architecte”, The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler ve A. Papaconstantinou, Leiden, Boston, 2007 içinde, res. 8 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-13.png |
Fichier | image/png, 63k |
![]() | |
Titre | Resim 14. Granat kakma kemer tokası The Metropolitan Museum of Art, New York |
Crédits | Mirror ofthe Medieval World, ed. W. D. Wixom, sergi katalogu, New York, 1999, no. 37 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-14.png |
Fichier | image/png, 149k |
![]() | |
Titre | Resim 15. Madalyonlu mermer levha Aziz Polieuktos kilisesi (Saraçhane), İstanbul Arkeoloji Müzeleri |
Crédits | B. Pitarakis, “L’orfèvre et l’architecte”, The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler ve A. Papaconstantinou, Leiden, Boston, 2007 içinde, res. 4 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-15.png |
Fichier | image/png, 146k |
![]() | |
Titre | Resim 16. Haçlı sepet sütun başlığı Aziz Polieuktos kilisesi (Saraçhane), Istanbul Arkeoloji Müzeleri |
Crédits | B. Pitarakis, “L’orfèvre et l’architecte”, The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler ve A. Papaconstantinou, Leiden, Boston, 2007 içinde, res. 1 |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1696/img-16.png |
Fichier | image/png, 140k |
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.