Version classiqueVersion mobile

Bizans

 | 
Annie Pralong

Konstantinopolis : Şehir ve Anıtlar

Kostantiniye Kiliselerinden İstanbul Camilerine bir değişimin Tarihi

Stefanos Yerasimos

Note de l’éditeur

Konferans tarihi. 26 Nisan 2004

Texte intégral

1Bir alıntı ile başlayacağım. Fetihten 150 yıl sonra yazan – en tanınmış Osmanlı tarihçilerinden – Gelibolulu Âli Bey İstanbul’un fethini, savaşını, kuşatmayı anlattıktan sonra “o arada” diyor, yani fetihten sonra “İstanbul’daki kiliselerden çeşitli yerlerde 50 kadarı cami ve mescide çevrildi. Tümünün vakıf ve gelirleri ve vazifeleri tayin edildi.” Oysa bunun bugün doğru olmadığını biliyoruz, yani İstanbul’daki – İstanbul dediğim zaman burada ele aldığım suriçi İstanbul’dur; Galata, Üsküdar ve çevresi buna dahil değildir – Bizans kiliseleri 17. yüzyılın ortalarına kadar gidebilen çok daha uzun bir sürede camiye çevrilmiştir. Şimdi burada bu süreci sorgulayacağız. Bu nasıl, neden olmuştur? Tabii bu süreci sorgulamanın anlamı nedir, yani herhangi bir soru var mıdır bu konuda? Vardır, çünkü bu süreç birçok tartışmaya neden olmuştur. Ve şunu da söylemek gerekir. Bir bilgi toplumunun içindeyiz, bilgiler giderek gelişiyor, ama buna koşut olarak günümüzde efsaneler de azalacağına artıyor, fılancası şunu dedi, bu onu dedi, bu şunu dedi denilip işler çok daha karışıyor.

2Bu konudaki tartışmanın nedeni ise 18. yüzyıldan kalma. Mesela 18. yüzyılda ilk İstanbul camileri ansiklopedisini yapan Hüseyin Ayvansarayı, birçok caminin kiliseden çevrilmiş olmasını ister ve yazar. Kiliseleri camiye çevirmek bir Müslüman için sevap olduğundan kiliseden camiye çevrilen binaların sayısını artırmak ister. Bunu, aksine bir nedenle o dönemdeki İstanbul Rum cemaati de sahiplenir. Mesela Patrik Konstantios’un 1840 cıvarında yazdığı Konstantinias adlı eserinde ve ondan sonra gelen İstanbullu Rum yazarlar da, kiliseden camiye çevrilen binaların sayısını bir bakıma artırmak isterler, çünkü böylelikle birçok görkemli binanın ilk durumunu sahiplenmiş olacaklardır. Yabancı yazarlar ve seyyahlar da bu sayıyı yüksek tutarlar, çünkü bunlar 17.-18. yüzyılda İstanbul’a gelip camileri Ayasofya’ya benzer bir biçimde gördüklerinde, çoğu zaman “herhalde bunlar da kiliseden çevrilmiştir” diye düşünürler ve yazarlar. Kısacası çok çeşitli nedenlerden dolayı böyle bir eğilim oluşur. Bu eğilim 20. yüzyılda tersine çevrilir. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk sanat tarihçileri daha fazla binanın özgün olduğunu ve kiliseden çevrilme olmadığını kanıtlamak ister. Mesela Fatih dönemi mimarisini yazan Ekrem Hakkı Ayverdi bu konuda çok ısrar eder ve binaların çoğunun özgün olduğunu ispat etmek ister. Bugün bu işin biraz uzmanı olan kişi hangi bina eskiden Bizans yapısıydı hangisi değildi diye anlamakta zorluk çekmez. Oysa bu tartışmanın hâlâ devam eder gibi bir hali var.

3Bir de bunun yanında ikinci bir tartışma daha var. Gelibolulu Âli Bey’in dediği gibi “bu kiliseler hemen mi camiye çevrildi yoksa daha sonra mı?” Bu konu biraz daha az biliniyor, onun için ben daha çok bu konuda bir şeyler söylemeye çalışacağım. Onun da arka planındaki tutum şudur. İstanbul alınır alınmaz Fatih Sultan Mehmed tarafından bir Müslüman kente mi çevrildi? Bu durumda o camiler hemen mi yapıldı, kiliseler hemen mi camiye çevrildi yoksa daha uzun, daha karmaşık süreçlerden mi geçildi –ki galiba ikinci şık daha doğrudur. Bunu açıklamaya çalışacağım.

4Ancak baştan şunu söylemek gerek. şu anda, bugün Bizans kiliselerinin kaçının camiye çevrilmiş olduğunu, kaçının kilise olarak hâlâ işlevlerini sürdürdüğünü ve kaçının terk edildiğini ya da yıkıldığını ya da işlevlerinin değiştirildiğini bilemiyoruz, bilmiyoruz. Bir sayı söylemek mümkün değil. Bunun iki başlıca nedeni var. Birincisi İstanbul’un fethinde, İstanbul’un içinde kaç kilise olduğunu kesinlikle bilmiyoruz. Bu konuda yapılmış kataloglar var, Janin gibi bir kişinin yazdığı kalın kalın kitaplar var. Bizans döneminde şu ya da bu kaynakta adı geçen kiliselerin bir katalogunu yapabiliyoruz fakat bunların ne yerini biliyoruz, ne de kaçının 1453’e kadar geldiğini biliyoruz. Yani kesinlikle bu konuda hiçbir sayı söyleyemeyiz. İkincisi daha karmaşık bir sorun. Suriçi İstanbul’daki bugünkü kiliselerden Fener Patrikhanesi’nin üstündeki Muhliotissa Kilisesi hariç hiçbiri Bizans yapısı değildir. Fakat bugün mevcut olan kiliselerin isimlerine ve listesine 16. yüzyılın sonundaki belgelerde de rastlıyoruz. Yani bu kiliselerin varlığı eskidir ve en azından 16. yüzyılın sonuna kadar çıkar. Fetihle o dönem arasında bu kiliselerin yeni olması olasılığı az, yani Fetihten sonra İstanbul’a getirilen –bu konuya yeniden geleceğim– ve yerleştirilen Ortodoks Hıristiyanların, Rumların, Ermenilerin yeni yerlerde yeni kilise yapması ihtimali çok az. Daha sonra ise, bildiğimiz kadarıyla Tanzimat’a kadar yeni kiliseler yapılmadı. Bunun için bir olasılık olarak şunu söyleyebiliriz. Bugün suriçinde var olan ve isimleri, adları, yerleri 16. yüzyılın sonuna kadar kesinlikle çıkabilen kiliseler, büyük bir olasılıkla Bizans kiliselerinin yerine yapılmıştır. Fakat bunların yapısı, her şeyi değiştirildi. Özellikle Tanzimat’tan sonra serbestçe kilise yapmak, değiştirmek, büyütmek izni alındığı zaman bunların çoğunun eski binaları yıkılmış ve daha büyükleri – tabiri caizse – daha modernleri yapılmıştır.

5Bu durumda nasıl bir sayı verebiliriz? Bugün kiliseden camiye çevrilmiş olduğunu kaynaklardan bildiğimiz ya da yapısından saptadığımız kiliselerin toplamı 36’dır, yani biraz şu harabenin, şu duvarın üzerinde tartışırsak bu sayının bir aşağısına bir yukarısına çıkabiliriz ama bu sayı 36’dır. Bunların 28’inin eski yapısı tam ya da kısmen günümüze kadar gelmiştir; geri kalan sekizini ise ancak kaynaklardan ya da 19. yüzyıl gravürlerinden biliyoruz. Bugün cami olan ve Bizans kilisesinden çevrilmiş olan 36 kilisenin ancak beşi Fatih Sultan Mehmed tarafından camiye çevrilmiştir, 20’si II. Bayezid zamanında çevrilmiştir, üçü Kanuni Sultan Süleyman devrinde çevrilmiştir, ikisi III. Murad, ikisi de IV. Murad tarafından, yani 17. yüzyılda camiye çevrilmiştir. Bu toplamı yaparsanız geriye dört kilise kalıyor, onların da camiye çevriliş tarihini bilmiyoruz. Bu durumda şunu görüyoruz. Kiliseden camiye çevrilmiş olduğunu bildiğimiz binaların üçte ikisi II. Bayezid zamanında çevrilmiştir ve nispeten az bir sayı olan beşi Fatih Sultan Mehmed zamanında çevrilmiştir. Öte yandan suriçinde hâlâ kilise olarak kullanılan ve varlığı 16. yüzyıl sonu ya da 17. yüzyıl başına kadar çıkabilen yapıların yer aldığı, biri 1583’e, diğeri 1604’e tarihlenen iki kilise listemiz var. Bunların sayısı da 34’tür. Yani bu durumda bunların Bizans kiliselerinin yerini aldığım düşünürsek, camiye çevrilenlerin sayısı ile hâlâ kilise olarak kullanılanların sayısı neredeyse birbirine eşittir. 36-34.

6Bu sayıları verdikten sonra şimdi neyin ne zaman olduğuna daha yakından bakalım. Tabii biliyoruz ki İstanbul alındığında camiye çevrilen ilk kilise Ayasofya’dır. Bu bir bakımdan doğaldır, çünkü Müslümanlar tarafından ele geçirilen her Hıristiyan kentinin en önemli kilisesini, fetihten sonra hemen camiye çevirmek bir gelenektir. Ancak Ayasofya, herhangi önemli bir kilisenin çok ötesinde bir binaydı. Çünkü İstanbul’un fethinden önce Ayasofya hem Türk camiasında hem de daha önce Arap camiasında giderek bir efsane haline gelmişti. Ayasofya’daki duanın ne kadar önemli bir şey olduğu konusunda hadisler üretilmiştir ve hatta 15. yüzyıla ait miraç metinlerinde – miraç biliyorsunuz Peygamberin gökyüzüne çıkışıdır – Ayasofya, orada görülen Mescid-i Aksa ile özdeşleştirilmektedir. Oysa Müslüman geleneğinde Mescid-i Aksa, Kudüs’teki mesciddir, fakat 15. yüzyıla ait Türkçe yazılan miraç metinlerinde Mescid-i Aksa’nın Ayasofya olduğu yazılmaktadır. Bu durumda Ayasofya’nın camiye çevrilmesi çok önemli, alışılandan daha önemli bir olaydır ve bu hemen gerçekleştirilmiştir. Yani 29 Mayıs 1453 Salı günü fethedilen İstanbul’da Ayasofya’nın tadilatı Cuma namazına yetiştirilmiş ve Cuma namazı orada kılınmıştır. Bunu da yine Gelibolulu Âli Bey anlatıyor. Tabii metni sadeleştirdim ama olduğu gibi aldım.

O acayip resimlerin bozulması ve beyaz mermer seçilerek kıble tarafında mihrap yapılması ve acele minber ve mahfil yaptırılıp Cuma gününden önce tamamlanmasını buyurdular.
Bunun üzerine o sanatlı nakışlarını bozdular, sanki bir ceset idi ki derisini yüzdüler.

7Bu, Mustafa Ali’nin ibaresi. Burada tabii söz konusu olan çarpıcı bir imajdır, çünkü iki gün içinde iskelenin kurulduğuna, en tepedeki “Pantokrator”a kadar bütün mozaiklerin, resimlerin kapatıldığına inanmak imkânsızdır. Ve hatta işin ilginç tarafı bu mozaiklerin önemli bir kısmı Mustafa Âli’nin bu metni yazdığı zaman, yani 1592-93 yıllarında hâlâ duruyordu, çünkü bundan çok daha sonra 1710 yılında İsveçli seyyah Loos’un çizmiş olduğu gravürlerde Ayasofya içinde birçοk mozaiği hâlâ görüyoruz. Bu durumda belki de o iki gün içinde yalnızca taşınabilen ikonalar ve kolay kaldırılan şeyler kaldırılmıştır, fakat mozaikler büyük bir ihtimalle yerinde kalmıştır, çünkü bir kısmı 200 yıl sonra hâlâ durmaktadır. Aslında onarımlar yapıldığı sürece onarımlardan dolayı kilisenin içinde, caminin içinde iskeleler kurulduğu sürece o fırsattan istifade ederek mozaiklerin kapatılmış olduğunu düşünebiliriz ki bu onarımlardan en önemlisi Mimar Sinan tarafından 1572-73’te yapılmıştır.

8Şimdi bu durumda Ayasofya hemen – anında diyebiliriz – camiye çevriliyor. Fakat bir süre – bu süre ne kadar uzundur şu anda söyleyemem – herhalde İstanbul’da camiye çevrilmiş tek kilise olarak kalıyor. Bunun da nedeni, fethedilmiş kentin iskân politikası ve iskândaki durumdur. Fethedilen kent nüfusunu kaybetmiştir, çünkü herkes esir düşmüş ve esir olarak başka yerlere götürülmüştür. Bu durumda İstanbul’un yeniden iskânı söz konusudur. Bunun ilk adımını padişahın kendisi yapar, İstanbul’un yeniden iskânını sağlamak amacıyla kendi payına düşen tutsakların beşte birini Haliç kıyısında yerleştirir ve ondan sonra kentin yönetimini Bizans doneminden kalmış – çünkü imparator ölmüştür – en üst rütbeli kişi olan Lukas Notaras’a vermeyi düşünür. Ancak, yakınlarının itirazı üzerine bundan vazgeçer ve Notaras ile o zamanki Başvezir Halil Paşa arasındaki çekişmelerden dolayı her ikisini de öldürtür. Bundan sonra isteyenin kente gelip herhangi bir binayı kendisi için alabileceğini ve bu konuda onlara mülkname verileceğini duyurur. Böylece kiliselerin bir bölümü, onları alan, orada yerleşen kişilere mülk olarak dağıtılacaktır. Bazı kişiler bu mülkleri sonradan vakfetmiştir ve bu kiliseler de vakfiyelerinde yer alır. Fakat bunlardan ne kilise ne de cami olarak yararlanılmıştır; bunlar bina olarak kullanılmıştır.

91453-1458 arası İstanbul için kararsız bir dönemdir. Daha İstanbul başkent olmamıştır; en azından başkent olacağı ilan edilmemiştir. Öte yandan kente rağbet az olduğundan sürgünlerle kent iskân edilmeye çalışılır, fakat 1455’te İstanbul’un bir sayımı yapılır ve bu sayımdan sonra daha önce o tarihe kadar verilmiş olan mülkiyet hakları kaldırılır. Bunun üzerine mülkleri elinden alınan kişiler kenti terk eder. Bu durumda bir yıl sonra 1456’da bu mülkiyet hakkı onlara geri verilir. O döneme ait elimizde bazı bilgiler var. 1455 yılında Pantokrator Manastırı’nda hallaçların çalıştığını görüyoruz, yani Pantokrator Manastırı henüz daha Zeyrek Camii olmamıştır. Kalenderi dervişleri ise daha sonra Topkapı Suru içinde kalacak Mangana Manastırı’na yerleştirilmişlerdir, yani Kalenderi dervişleri henüz daha Kalenderhane’ye yerleşmemiştir, Kalenderhane de tekke olmamıştır.

101456’dan sonra yerleşme yeni bir ivme kazanıyor gibi görünüyor. İstanbul’da bildiğimiz en eski mescit, Edirneli ve gayrimüslim doğumlu olan – bugün aktar dediğimiz – bir attar tarafından Haliç tarafında, bugünkü Rüstem Paşa Camii’nin olduğu yerde 1457’de, kurulur. Ancak bunun da kiliseden çevrilmiş olabileceği hakkında hiçbir bilgimiz yoktur. İstanbul’u Osmanlı başkenti yapma kararının alınması ya da ilan edilmesi, kanımızca 1458 sonbaharına rastlar. Bu tarihte Fatih Sultan Mehmed, I. Mora Seferi’nden döner ve bazı kararlar alır. Bu kararlar, iskân ve yapı alanındaki daha önce alınmış kararlarla çelişkilidir, Nasıl çelişkilidir? Fatih İstanbul’u aldıktan sonra eski Theodosius Forumu’nun yerinde, yani bugün Beyazıt Meydanı ile Süleymaniye Camii’nin arasındaki yerde kendisine bir saray yaptırır, İstanbul’daki Osmanlı sarayını orada yaptırmaya karar verir. 1455 başında, 6 Ocak’ta yeni bir patrik tayin eder, Gennadios ve eski patrikhane Ayasofya yanında olduğu için, bu arada Ayasofya da camiye çevrilmiş olduğundan patriği Havariyun Kilisesi’ne gönderir ve patrikhane oraya yerleşir. Bir iki yıl sonra patrik kendisini orada emniyette hissetmediği için daha ilerideki Pammakaristos Manastırı’na yerleşir. Yani 1453-54’te Fatih’in niyeti sarayını kentin merkezinde yapmak, Havariyun Kilisesi’ni de patrikhaneye vermektir. 1458’de, daha üç yıllık olan sarayının yerini değiştirir ve sarayını Topkapı’da yapmaya karar verir ve aynı zamanda patriğin terk etmiş olduğu Havariyun Kilisesi’ni de kendi camisi yapmaya karar verir.

11Bu, aynı zamanda İstanbul’un başkent olma sürecinin gerçekten başlamasıdır. Aynı yıldan itibaren İstanbul’a çok önemli sayıda sürgün gelmeye başlar ve kentin iskânıyla çok daha ciddi bir şekilde ilgilenilir. Şimdi, bu sürgünler nereden geliyor? Özellikle yeni fethedilen yerlerden getiriliyor, çünkü daha önce fethedilmiş yerlerde insanların statüsü bellidir, vergilerini kime verecekleri bellidir ve onları sürgün haline sokmak zor bir iştir. Aslında bu, olmayan bir şey değildir, daha önce yapılmıştır, fakat daha büyük bir zorlukla yapılmıştır. Hatta 1454’te Fatih bazı Müslüman tüccarları Bursa’dan İstanbul’a getirtmek isteyince, orada bir isyan, bir ayaklanma olduğunu seziyoruz. Böylece yeni fethedilen yerlerin nüfusunun bir kısmı, daha oranın sayımı, tahriri yapılmadan, alınıp İstanbul’a getiriliyor. Fakat o dönemde fethedilen yerlerin hepsi Balkanlar’dadır ve bu durumda İstanbul’a sürülen halkın çoğu önemli bir ölçüde Ortodoks Hıristiyandır, kısmen de Yahudidir. Yahudilerin bir bölümünün kendi isteğiyle gelmiş olduğu söyleniyor ve yazılıyor. Bu süreç 1466’ya kadar devam eder. Ne var ki 1466 yazında Trakya’da ve İstanbul’da büyük bir veba salgını patlak verir ve önemli sayıda insan ölür. Demek ki yine bir sorun çıkmış ve kentin nüfusunda bir azalma olmuştur.

12Bundan hemen sonra büyük bir Karaman seferi yapılır. Karaman Beyliği 1467’de ortadan kaldırılır, ama bazı savaşlar 1471’e kadar sürer ve çok önemli sayıda kişi oradan İstanbul’a sürülür. Bunların arasında Hıristiyan olanlar da vardır, fakat Müslümanların sayısı da az değildir. Bu tarihten sonra da Eğriboz’dan, Kırım’dan vs. yapıları sürgünler birkaç yıl daha devam eder. 1477’de ise, 19. yüzyıldan önce İstanbul’un bilinen tek nüfus sayımı diyebileceğimiz sayımı yapılır, çünkü – konumuzun dışında ama söylüyorum – 15-16. yüzyıl dönemi için, İstanbul tarihi için en büyük sorunumuz, kent nüfusunu bilmememizdir ve konuyla doğrudan ilgili hiçbir kaynağımızın bulunmamasıdır. Bu yüzden İstanbul nüfusu için söylenen sayılar, genellikle yanlış ve afakidir. Oysa 1477’de bir nüfus sayımı yapılıyor ve bu nüfus sayımındaki gayrimüslimlerin sayısının tüm nüfusun yüzde 42’sine ulaştığı görülüyor. Şimdi buradan geriye doğru şöyle bir varsayım yapabiliriz. Gayrimüslim nüfusun yüzde 42 olması, yani Müslüman nüfusun yüzde 58 olması büyük bir ihtimalle 1467 ile 1471 arasında Karaman’dan önemli sayıda Müslüman getirilmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Bir ihtimalle, bundan emin olamazsak da, 1467’deki sürgünden ve 1466’daki veba salgınından önce İstanbul’un nüfusunun çoğunlukla gayrimüslim olduğunu varsayabiliriz. Yani bu durumda neden ilk yıllarda büyük, önemli sayıda kilisenin camiye çevrilmediğini de anlıyoruz.

13Aynı yıllarda – 1470 yıllarında – Fatih Sultan Mehmed kendi camiini yaptırmaktadır; kararını 1458-59’da vermiştir, oradaki Havariyun Kilisesi yıkılmıştır ve herhalde temelleri açılmıştır vs. Caminin inşaatı 1463’te başlamış, 1471’de bitirilmiştir. O arada Fatih kendi erkânını, vezirlerini, sadrazamlarını da cami yaptırmaları için özendirmektedir. Ve o dönemin birçok önemli şahsiyeti İstanbul’da camiler yaptıracaktır. Bunlar arasında Mahmud Paşa, İsak Paşa, Rum Mehmed Paşa gibi sadrazamları ve vezirlerden Has Murad Paşa’yı sayabiliriz. Bu kişiler çok önemli, bazen de Mahmud Paşa Cami, Aksaray’daki Has Murad Paşa Camii gibi çok büyük ve anıtsal camiler yapacaktır, fakat bunların hiçbiri kiliseden çevrilmiş binalar değildir.

141472-73’te Fatih Camii bitirilmiştir. Fatih, kendi camisini ve Ayasofya’yı da içeren büyük bir vakfiye yaparak İstanbul’da, İstanbul’un çevresinde ve dışında birçοk mülkü, gayrimenkulü Fatih Camii’ne ve Ayasofya’ya vakfetmiştir. Bu vakfıyenin başında camiye çevrilmiş Ayasofya’nın dışında beş kiliseden söz ediliyor. Bunlardan biri Silivri’dedir, bizi ilgilendirmez. İkincisi Galata’da Arap Camii olarak bilinen San Domenico Kilisesi’dir. Bu da İstanbul’dadır ama sur dışındadır. Üçü ise İstanbul’un içindedir. Bunlardan biri bugün eski adının Kyriotissa olduğunu bildiğimiz kilisedir ki Kalenderi dervişlerinin tekkesi olup Kalenderhane olarak tanınmaktadır. İkincisi Pantokrator’dur ki adını ilk müderrisi Molla Zeyrek’ten alıp Zeyrek Medresesi olmuştur, Uçüncüsü günümüze kadar Pantepoptes adıyla bilinen –bu isim bugün tartışmalıdır, Eski İmaret Camii– bir imaret olmuştur. Yani dikkat ederseniz Ayasofya’nın dışında 1472 tarihli vakfıyede işlevi değiştirilen üç kiliseden söz ediliyor. Üstelik bunların hiçbiri doğrudan camiye çevrilmiyor; biri tekke oluyor, biri medrese oluyor, biri imaret oluyor. Tabii bunların içlerinde aynı zamanda bir ibadet yeri de vardır. Sonuç olarak Fatih’in Ayasofya ile birlikte Müslümanlığa ait dinsel ve sosyal işlevler atfettiği Bizans kiliselerinin sayısı dörttür. Ayasofya, Kalenderhane, Zeyrek ve Eski İmaret. Ancak diyeceksiniz ki o dönemde İstanbul’da suriçinde kurulmaya başlanan önemli sayıda Müslüman mahalleleri var ve bunların merkezleri mescitlerdir. Fakat 18. yüzyılda yazan Ayvansarayı’den bütün bu mescitlerden yalnız birinin kiliseden çevrilmiş olduğunu öğreniyoruz. Bu Hırka-i Şerif, Mesih Paşa Cami yakınlarında bugün artık mevcut olmayan Hacı Hayreddin Mescidi’dir. Demin sözünü ettiğimiz dört kiliseye bunu da eklersek Fatih döneminde kiliseden camiye çevrilmiş olduğunu bildiğimiz bina sayısı beşe çıkar.

15Bu durum II. Bayezid döneminde tümüyle değişecektir. Bu değişimin nedenleri epey karmaşıktır. Bunlara bakmaya çalışalım. Yukarıda anlatılanlardan anlaşılacağı gibi II. Mehmed’in iskân politikası özellikle bir İslam kenti yaratmaya değil, çok uluslu bir imparatorluğun başkentini sürdürmeye yönelikti. Ama amaç ister İslam kenti yaratmak olsun, ister yeni bir imparatorluk başkenti kurmak olsun, Ayasofya her iki görüş için çok önemli bir binaydı, bu nedenle de fetihten hemen sonra camiye çevrildi. Ondan sonra hükümdar kendi camiini yaparken – Fatih Camii’ni – Ayasofya kadar, hatta ondan da daha görkemli bir yapıt meydana getirmek istemiştir. O dönemde yazan tarihçiler, Tursun Bey gibi Fatih’in tarihçileri, Fatih Camii için “Ayasofya kadar güzel ama ondan çok başka yenilikleri de olan bir cami yapmıştır” diyor. Vezirleri ise, özellikle Mahmud Paşa ve Has Murad Paşa, o dönemde ayakta kalan Bizans kiliselerinden hacim olarak çok daha büyük camiler yaptırmışlardır. Kiliselerin ise bir bölümünün, mesela sonra Fenari İsa Camii olacak Lips Manastırı ya da Küçük Ayasofya olacak Aziz Sergios ve Bakhhos Kilisesi gibi kiliselerin o tarihte hâlâ kilise olarak kullanıldığını anlıyoruz, çünkü onların çevresinde Hıristiyan mahalleleri olduğunu görüyoruz. Bir bölümü de herhalde bina olarak boş kalmış, bazılarına ise başka işlevler yüklenmiştir. Örneğin Topkapı Suru içinde kalan Mangana Manastırı, Sur-u Sultani içinde kaldığından kendi haline bırakılmış ve zamanla yıkılıp yok olmuştur. Büyük Bizans Sarayı içinde bulunan Nea Ekklesia – I. Basileios’un 9. yüzyılda yaptırmış olduğu kilise – barut deposuna dönüştürülmüş ve bu nedenle 1491’de havaya uçmuştur.

16O halde şimdi şunu söyleyebiliriz. Fatih döneminde az sayıda kilisenin camiye çevrilmiş olmasının nedeni, bu binalara kilise olarak duyulan ilgiden çok, yapı olarak duyulan ilgisizliktir. Yani en önemli ve görkemli kilise Ayasofya ile bir bakıma önemli gözüken Zeyrek camiye çevrilmiştir. Bunun yanı sıra geri kalan kiliselerden daha büyük olan camiler yapılmıştır. Bu kiliselerin en büyüğü olabilecek Aziz Sergios ve Bakhhos, Mirelaion ya da Lips Manastırı’nı göz önüne alırsak, yapıları Mahmud Paşa Camii, Has Murad Paşa Camii en azından hacim olarak daha büyük, daha görkemli ve daha anıtsal binalardır. Bu önemli kişiler görkemli camileri için yeni binalar yaptırmayı tercih etmiştir. Aynı zamanda, iskânın hâlâ yoğun olmamasından dolayı camiye çevrilecek binalara olan talebin az olduğu da bir varsayım olarak düşünülebilir.

17II. Bayezid döneminde ise kiliselere ilgi hem sembolik hem de maddi olarak artacaktır. Bu dönemin bir öncekine göre dinsel değerlere bir dönüş getirdiğini biliyoruz. Bu bağlamda bir kiliseyi camiye çevirme sevabı daha önemli bir konuma gelmektedir. Aynı zamanda kentin nüfusu artmakta, yeni mahalleler kurulmakta ve yeni camilere, yeni binalara ihtiyaç duyulmaktadır. Buna başka bir öğe de katabiliriz: Bayezid döneminde yazan tarihçiler, Fatih’in kendi camisi için yapmış olduğu büyük harcamaları eleştirmişler ve hatta böyle bir yapıtın sevabı olamayacağını iddia etmişlerdir. Bunu anonim Tevârih-i Âl-i Osman yazarlarında görüyoruz. Bu durumda bir önceki döneme oranla fetihlerin ve dolayısıyla onlardan elde edilen gelirlerin duraklamış olduğu bir devrede – özellikle Cem olayından dolayı Bayezid’in ilk döneminde büyük fetihler yapılmamaktadır – yeni camiler için var olan kilise binalarından faydalanmak daha çekici olmuş olabilir.

18Yani çok çeşitli nedenler bulunabilir, bunlar birbirine eklenebilir, ancak daha önce verdiğim sayılar ortadadır. Fatih döneminde – ki Fatih’in İstanbul’daki saltanatı 28 yıldır, Bayezid’in saltanatı ise 31 yıldır; yani bu iki hükümdarın saltanat süreleri birbirlerine az çok eşittir – beş kilise camiye çevrilmiştir, Bayezid döneminde ise bu sayı yirmi olmuştur. Bunları kimler nasıl çevirmiştir? Buna bakarsak, dönemin başvezirleri Mesih Paşa, Koca Mustafa Paşa ve Hadım Ali Paşa, Fatih döneminin sadrazamlarının aksine, camilerini kiliselerden çevirdikleri binalarda kurmuşlardır. Mesih Paşa, Has Murad Paşa’nın kardeşidir. İkisi de Paleologos ailesindendir ve devşirme olarak Osmanlı sarayında yetişmişlerdir. Vezir olan, yani sadrazam olamayan Has Murad Paşa, 1473’te Aksaray’da çok görkemli bir cami yaptırmıştır. Çeyrek yüzyıl sonra sadrazam olan Mesih Paşa, çok daha küçük bir bina olan Mirelaion Kilisesi’ni camiye çevirmiştir – bugünkü Bodrum Camii. Koca Mustafa Paşa’nın İstanbul’da biri Kocamustafapaşa’da, biri Ayvansaray’da (Atik Mustafa Paşa) iki camii vardır. Bunların ikisi de kiliseden çevrilmedir. Hadım Ali Paşa’nın ise üç camii vardır. bunlardan biri –Kariye Camii– kiliseden çevrilmedir; diğerleriyse – Çemberlitaş’taki ve Edirnekapı yolu üzerindeki – cami olarak yapılmış özgün binalardır. Vezirlerin yanı sıra Molla Gürani (Vefa Kilise Camii), Kapıağası Hüseyin Ağa (Küçük Ayasofya Camii), Emir İlyas Bey (İmrahor Camii) ve daha küçük rütbeli kişiler, Sekbanbaşı İbrahim, Balaban Ağa, Sancaktar Hayreddin vs. aynı yolu izlemişler, kiliseleri, küçük kilise binalarını camiye çevirmişlerdir. Bu arada padişahın kendisi, II. Bayezid de en az iki kiliseyi camiye çevirmiştir. Bunlardan biri Gül Camii olarak bildiğimiz büyükçe yapı – Bizans dönemindeki adı hâlâ tartışılmaktadır; Aya Teodosia olduğu söylenmekte, fakat emin değiliz –, diğeri Ayvansaray’da iki sur duvarı arasında bugün artık izi kalmamış Toklu Dede Mescidi diye bilinen binadır. Yani kiliselerin camiye dönüştürülmesi olayı genel olarak II. Bayezid dönemi ile sonuna yaklaşmaktadır ve daha sonra önemini yitirmiştir. Kanuni döneminde camiye çevrilen üç kilise artık artakalmış küçük binalardır ya da bina parçalarından oluşmuştur. Yani diyebiliriz ki kıyıda köşede kalmış binalar, küçük mescit ihtiyacını karşılamak için camiye çevrilmektedir, Sultan Selim zamanında camiye çevrilen kilise yoktur. Kanuni’nin de 46 yıllık saltanatı boyunda üç küçük bina camiye çevrilmiştir. Ondan sonra camiye çevrilen kiliseler konusunda özel durumlar vardır. III. Murad, Ortodoks camiasının içindeki kavgalardan faydalanarak Patrikhanenin elindeki Pammakaristos Kilisesi’ni almış ve onu o sırada İran’da kazanmış olduğu savaşlardan dolayı Fethiye adıyla camiye çevirmiştir. Bu arada, onun hemen yani başında olan küçük kilise de – Bizans dönemindeki adının Haghios İoannes en te Trullo olduğu tartışmalıdır – Hırami Ahmed Paşa Mescidi’ne çevrilmiştir.

19Öte yandan 1474’te Kırım alındığında, oradan sürülen nüfusun bir kısmı Edirnekapı-Çarşamba arasında yerleştirilmişti. Bunların büyük bir kısmı Katolikti. O zaman burada bulunan iki kilise o Katoliklere verilmişti. Ne var ki bu cemaat 17. yüzyılın başına doğru zamanla erimeye başlamış, yok olmuş yahut dağılmıştır. Bunlar ya Galata’ya geçmişler ya da Ortodoks olmuşlardır. Böylece biri IV. Murad, biri de İbrahim zamanında, 1626 ve 1640 tarihlerinde bu iki kilise Kefeli Camii ve Odalar Camii olarak camiye çevrilmiştir. Bunlar İstanbul içinde bildiğimiz camiye çevrilen en son kiliselerdir.

20Süreç budur ve tabii ki sürecin ilginç tarafı bence bunun zaman içine yayılması ve bu olayın Fatih döneminde olmamasıdır. Yani başa geri dönersek Gelibolulu Âli Bey “50 kilise camiye çevrildi ve tümünün vakıf ve gelirleri, vazifelileri tayin edildi” diyor. Oysa vakfıyeler elimizdedir ve hiçbir vakfıyede bunların vakıf geliri ve vazifelileri yoktur. Ayasofya’nın dışında vakıf geliri ve vazifelileri olanlar yalnızca Kalenderhane, Zeyrek ve Eski İmaret Camii’dir. Demek ki duramun Gelibolulu Âli’nin yazdığı gibi olmadığını görüyoruz. Tabii sonuç olarak ilginç bir şey çıkıyor. Fakat bunu İstanbul’un dışındaki başka yerlerden de biliyoruz, yani birbirinin ardından gelen çeşitli tarihsel olaylardan dolayı bugün şöyle bir durumla karşı karşıyayız. Başında da söyledim, yaptığım hesaplara göre bir aşağı bir yukarı, bugün camiye çevrilmiş 36 kiliseyi biliyoruz; bunların 28’i halen mevcut ve yapıları büyük bölümüyle Bizans zamanından kalma. Bunların yanı sıra, kökeni Bizans dönemine uzanan 34 Rum Ortodoks ve bir de Sulu Manastır Ermeni Kilisesi var, ne var ki bunların çok azının, bir ya da ikisinin dışında eski Bizans strüktürü yok olmuştur. Başka bir deyişle, acayip bir şekilde, camiye çevrilen kiliselerde Bizans strüktürü günümüze ulaşmışken, kilise olarak kullanılmaya devam eden yapıların Bizans strüktürü yok olmuştur. Bunun nedenini biliyoruz. Fetihten 1839’a, Tanzimat’a kadar kiliselerin yeniden yapılması, büyütülmesi genelde yasaktır. O dönemde ancak belli şartlarda, örneğin kilise binası yangın geçirmişse, büyütülmemek kaydıyla yenilenebiliyordu. Tanzimat’tan sonra ise durum değişip, kilise yapılması serbest bırakılınca herkes eski kilisesini yıkıp, yerine daha büyük, daha görkemli bir kilise yapmak istemiştir ve yapmıştır. Ben size bu kadar anlatacağım. Konu belki çok uzun bir konu değildi. Bazı şeyleri, yani konunun dışında, kenarında olan şeyleri bıraktım. Mesela bu iskân, sürgün meselelerini, sorunlarını Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri kitabımda ya da başka yazılarda işlediğim için bunlardan tekrar söz etmek istemedim.

Auteur

2005 yılında yitirdiğimiz İstanbul doğumlu tarihçi

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search