Paleologoslar döneminde Yaşanan Bizans Rönesansı; Theodoros Metohites ve Kariye Manastırı
p. 165-181
Résumé
Après Sainte-Sophie et les murs de Constantinople, la Kariye Camii, ancienne église abbatiale (katholikon) du monastère de la Chora, est le plus célèbre des monuments byzantins actuellement visibles à Istanbul. Elle est la mieux conservée parmi les centaines d’abbatiales qui ornaient autrefois la capitale médiévale, et dont plusieurs la concurrençaient par leur décor magnifique de mosaïques, peintures et marbres polychromes. Est-ce que son bon état de conservation nous donne une fausse impression de son importance culturelle ? Son décor artistique est certes impressionnant, mais son intérêt particulier vient de son association avec l’homme qui la rénova à fond et lui donna l’apparence qu’elle présente au visiteur d’aujourd’hui.
Cet homme, ce fut le grand logothète Théodore Métochite, que la mosaïque en haut de l’entrée principale de l’église représente dans l’acte d’offrir sa fondation au Christ. Né vers 1260, Métochite attira par son talent littéraire la faveur de l’empereur Andronic II Paléologue, qui le chargea de missions diplomatiques puis de l’administration des finances publiques. Il en vint ainsi à présider à la fois au gouvernement et à la vie intellectuelle de Byzance de 1305 à 1328, jusqu’à la déposition d’Andronic qui entraîna sa propre chute. L’empire vécut à cette époque la pleine catastrophe politique, mais vit en même temps une riche production culturelle qu’on appelle, à juste titre, la dernière renaissance byzantine.
Métochite se trouvait au centre de cette renaissance, et c’est dans ce contexte qu’il faut situer sa rénovation du monastère de Chora. Ses copieux écrits nous évoquent un projet qui était bien plus qu’une pure et simple fondation pieuse. Au delà du salut de son âme et la promotion du monachisme, Métochite cherchait des récompenses plus propres à l’Antiquité grecque qu’au christianisme : le plaisir esthétique et intellectuel, la gloire et la renommée, et la reconnaissance d’un évergétisme qui visait non pas les pauvres mais les savants, car ce qu’il prisait avant tout, c’était la riche bibliothèque dont il dota son monastère pour l’usage des lecteurs externes.
Cependant, le monastère de Chora ne participa pas à la renaissance byzantine uniquement en manifestant l’égoïsme parvenu de son fondateur. Métochite le rénova à l’instigation de son souverain, Andronic II, qui lui avait déjà proposé son autre projet d’envergure, sa volumineuse Introduction à l’astronomie. Cette réédition, en effet, de l’Almageste de Ptolémée, la plus grande synthèse astronomique de l’Antiquité, avait eu pour but de faire renaître une science négligée depuis longtemps à Byzance mais bien cultivée chez ses voisins. La rénovation de la Chora s’inscrivit pareillement dans un programme de renouveau impérial, celui de rendre à Constantinople l’éclat qu’elle avait perdu en conséquence de l’occupation latine de 1204 à 1261. Continuant l’œuvre de son père Michel VIII, Andronic II se réserva la réparation des anciens monuments publics, mais confia à ses proches le soin de rénover les monastères. De tous ces projets « privés », celui de la Chora fut certainement le plus splendide. Ce n’est pas par hasard que son dernier fondateur, Théodore Métochite, composa le plus grand éloge de Constantinople qui nous soit parvenu.
Note de l’éditeur
Konferans tarihi: 24 Mayıs 2006
Texte intégral
1Bizans İstanbulu’ndan günümüze kalan az sayıda anıtsal yapı arasından Ayasofya ve şehir duvarlarından sonra Kariye Müzesi, yani Bizans döneminin Hora Manastırı Kilisesi, en çok tanınan ve en çarpıcı olan yapıdır. Turistler bu yapıyı iç narteks, dış narteks ve parekklesion bölümlerinde bulunan nefıs mozaik ve freskleri görmek amacıyla ziyaret ederler. Hiç tartışmasız burası Bizans sanatının başyapıtlarından biridir. Ancak Ayasofya ve sur duvarları gibi büyük anıtsal yapılar ile kıyaslandığında, Hora’nın Bizans başkent anıtı olarak önemini anlamak o kadar kolay değildir. II. Theodosios’un surları ve İustinianos’un Büyük Kilisesi kendi dönemleri ve daha sonraki dönemler için tümüyle nevi şahsına münhasır nadide yapılardır. Bu yapılar gezginlerin anlatılarından okuduğumuz ve Ayasofya’nın girişindeki mozaikte gördüğümüz üzere Kent kimliğinin simgesi haline gelmişlerdi. Konstantinopolis’in bir Ayasofya’sı ve bir sur duvarı vardı. Bunun yanı sıra kentte tüm ortaçağ dönemi süresince yüzlerce manastır yapılmıştı ve bu manastırlardan en az otuz tanesi Hora manastırı kadar önemliydi. Mimari olarak binanın temel yapısı çok yaygın olarak görülen bir forma sahiptir: Kare plan üzerine oturtulmuş haç planlı kilisenin üzerine eklenen apsis ve narteks. Mozaik ve fresklerinin tüm muhteşemliğine rağmen, acaba bir turist bugün Mangana’daki Aziz Georgios, Petra’daki Vaftizci Yahya ya da Bakire Peripleptos gibi Bizans yapıları hâlâ ayakta olsa veya Lips (Feneri İsa Camii) ya da Pantokrator (Zeyrek Camii) gibi yapıların süslemeleri yok olmamış olsa onları gezdikten sonra Kariye Müzesi’nde gördüklerinden bu kadar etkilenir miydi? Hora Kilisesi Bizans döneminin son yıllarında restore edilme, Osmanlı döneminde ise yangın, deprem ve İslami anikonizm, tasvir karşıtlığına rağmen ayakta kalma şansına erişmiş bir yapıdır. Son olarak 1950’li ve 60’lı yıllarda şans yüzüne bir kez daha gülmüş ve bugün hâlâ örnek teşkil edecek bir restorasyon ve koruma çalışmasından sonra müzeye dönüştürülmüştür. 2004 yılında bu restorasyon New York Columbia Universitesi’nde yapılan “Bizans’ı restore etmek” başlıklı bir kongre ve serginin ana temasını oluşturmuştur.
2Kısaca Kariye Kilisesi şöhretini ayakta kalabilme şansına borçludur denilebilir ve iyi korunmuş olması onu günümüzde İstanbul’da halen ayakta kalan diğer ufak manastırlardan ayırır. Konstantinopolis’in geçmişinin incelenmesinde maddi bir kaynak olarak kullanılması açısından daha önce bahsedilen Pantokrator ve Lips kiliseleriyle benzerlik gösterir. Bu kiliseleri birbiriyle bağlantılı olarak incelemek gerekmektedir zira her biri tüm bu kiliselerde ve yalnızca yazılı kaynaklardan haberdar olduğumuz başka manastırlarda ortak olarak görülen bir gelişimin farklı yansımalarıdır. Her biri kuruluş, gerileme ve yenileme, bazen de genişlemeye tabi oldukları yeniden kuruluş evrelerinden geçmişlerdir. Bu evre her bir vaka için az ya da çok uzun ve karmaşık bir süreci içerir. Kariye için bu süreç oldukça uzundur ve biraz efsanevi olarak anlatılan 6. yüzyılda çilekeş aziz Theodoras tarafından kurulma hikâyesi ile başlar. Manastır İkonakırıcılık döneminde ikona savunucuları ile ilintili olarak tekrar karşımıza çıkar. Kariye Manastırı’nın Aziz Patrik Germanos ile ilgisi kuşkulu görünse de 843’ten sonra manastır yenileyen ve manastırın hegoumenos yani başındaki kişi olan Filistinli keşiş Mihael Synkellos’un burada yaşadığı kesindir. Kilisenin 11. yüzyıl sonunda yeni bir renovasyona ihtiyacı olmuştur ve İmparator I. Aleksios Komnenos’un kayınvalidesi Maria Dukaina tarafından eski bazilika, kubbeli bir yapıya dönüştürülmüştür. Ancak bugünkü yapı için en önemli değişim Aleksios Komnenos’un oğlu, İsaakios Komnenos tarafından yapılmıştır. İsaakios Komnenos, anneannesinin yerine manastırın banisi olduğunda kiliseyi tekrar inşa etmiş ve bu yapı 1204 Latin istilası ve sonrasındaki birkaç yıl boyunca ayakta kalmıştır. Mihael Paleologos 1261 yılında Konstantinopolis’i tekrar imparatorluğun başkenti yaptığında, manastır imparatorluk sarayı Blahernai’nin yakınında bulunması nedeniyle önem kazanmıştır. Manastırda bir kütüphane kurulmuş, imparatorluğun diğer bölgelerinden kitaplar getirilmiş ve 13. yüzyıldan itibaren imparatorla görüşmeye gelen patrikler bu manastırda kalmışlardır. Ancak patrikler kadar kütüphanenin kullanıcıları da binanın kötü durumundan şikâyet etmişlerdir. İmparator II. Andronikos ve yan üvey kız kardeşi, rahibe Melania da restorasyon çalışmalarıyla ilgilenmiştir. Ancak restorasyonda en temel sorumluluk imparatorun sadık danışmanı, 1305-1328 yılları arasında, 23 yıl boyunca onun fınans bakanlığını ve başbakanlığını yürütmüş Theodoros Metohites’e düşmüştür. Metohites 1316 yılında tüm manastırın renovasyonuna girişmiş ve bu işi beş yıl içinde tamamlamıştır. Kilisenin kubbesini tekrar inşa ettirmiş, binanın içinin dekorasyonunu yenilemiş ve aynı zamanda günümüzde yapının şöhretine sebep olan ek yapıları –İsa’nın ve Meryem’in hayatlarının mozaiklerle tasvir edildiği dış ve iç narteksleri ve mahşer günü ile İsa’nın göğe yükselişinin fresklerle canlandırıldığı parekklesion bölümlerini– yaptırmıştır.
Resim 1. Kariye Camii, orta kubbe ve önde narteksin iki kubbesinden biri

3Başka bir deyişle Kariye uzun tarihsel bir sürecin sonunda ortaya çıkmış ve bu sürecin kilisenin mimarisinde izlenebildiği bir yapıdır. Aynı zamanda yapı bir kişinin yarattığı bir eserdir. Bu kişi yapıya imzasını bugün yapıyı gezen ziyaretçilerin de gözünden kaçmayacak şekilde atmıştır. Mimarisi ve banisinin fıkirlerini yansıtması açısından Kariye, Konstantinopolis’teki döneminin diğer Bizans yapılarıyla benzerlik göstermektedir. Ancak tabii ki imparator olmayan ancak yirmi yıl boyunca imparatorluğun en zengin ve iktidar sahibi kişisi olan Metohites yapıya onu ilginç kılan görünümünün kazandırılmasında başrol oynamıştır. Bu dönemde Bizans politik, askeri ve fınansal bir felaket yaşamaktaydı. Anadolu’nun birkaç kenti dışında tümü kaybedilmiş ve Balkanlarda yaşanan yıkımlar önemli toprak kaybına neden olmuştu. II. Andronikos’un saltanatı Bizans devleti için gerçek bir felaketti. Bunun yanı sıra bu dönem, Konstantinopolis ve Selanik’te sanat, edebiyat ve bilimde dikkat çekici gelişmelerin olduğu ve bazı açılardan bu gelişmelerin daha önceki dönemlerden daha ileri gittiği bir dönemdi. Haklı olarak bu dönem Paleologoslar Rönesansı olarak adlandırılmıştır. Bu etkinliklerin merkezinde ise Theodoros Metohites’i görmekteyiz. Bu gelişmelere sanat ve bilimin koruyucusu olarak katkıda bulunmuştur; Kariye’nin ve kendi sarayının renovasyonu ve inşasını fınanse etmiş, edebi ve bilimsel çalışmaları desteklemiş, imparatorluk sarayında felsefe münazaraları düzenlemiştir. Kendisi de çok üretken bir yazardı. Escorial’da yanan mektuplarını saymazsak yapıtlarının toplamı 1900 yazma sayfayı içermektedir. Öğrencisi ve entelektüel mirasçısı Nikeforos Gregoras onu “ayaklı kütüphane” olarak adlandırmıştır. Aynı zamanda Gregoras hocasının zor, okuru için bulanık ve anlaşılması güç edebi üslubundan da söz etmiştir. Modern okurlar da bu konuda hemfıkirdir; cümlelerini gereksiz kelimelerle şişirmektedir. Her şeye rağmen Metohites usta ve mütebahhir bir yazardı ve antik kültür ve Bizans kültürü üzerine ilginç fıkirler ortaya atmıştı. Metohites’in bu edebi ve entelektüel niteliği onun imparator Andronikos’un ilgisini çekmesine ve hükümette ve toplumda en üst kademelere gelmesine neden olmuştur. Zira ailesinin politik ve sosyal geçmişi bu kademelere gelmek için çok da elverişli değildi. Buna rağmen hem sivil yönetimi idaresi altına almış ve bu idarenin en yüksek rütbesi olan büyük logothetes unvanına sahip olmuş, hem de çocuklarını imparatorluk hanedanı olan Paleologos ailesi fertleriyle evlendirmiştir. Tüm bu başarı hikayesi 1290’da imparatorun önünde sunduğu bir konuşma ile başlamıştır.
4Kariye’nin bir Bizans yapısı olarak önemini anlamak için, burayı tekrar düzenleyen Theodoros Metohites’in son Bizans rönesansı içindeki yerine, kariyerine, hırslarına ve düşüncelerine bakmak gerekir. Bunun için elimizde yeterli tanıklık bulunmakta. Bir tarafta Kariye Manastırı’nda yaşamış Metohites’in öğrencisi Nikeforos Gregoras’ın yazdığı tarih, diğer tarafta ise Metohites’in hacimli yazıları bulunmakta. Hiçbir Bizanslı manastır kurucusu bu kadar yazılı kaynak bırakmamış ve hiçbir Bizans yapısı bu kadar iyi belgelenmemiştir. Bu belgeler kaba üslupları ve içerdikleri somut olmayan verilerle bilgilendirilmek isteyen bizleri hayal kırıklığına uğratır: Örneğin Metohites’in Kariye’de işe aldığı ressamların adlarını, ikonografık program seçimi ve kullanımının ardındaki nedenleri öğrenemiyoruz. Bunun yanı sıra Metohites’in eseri, manastırın renovasyonuna kendini adamış bu adamın mantalitesini göstermekte. Eserin önemli bir kısmında Bizans edebiyatındaki otobiyografık eğilimi görmekteyiz; özellikle “kendime” diye adlandırdığı yirmi uzun şiirin ilk ikisi uzun uzadıya Kariye’nin yapımına adanmıştır. Ancak Kariye’den söz etmediği bilimsel eserleri ve söylevleri dahi Metohites’in Kariye’sinin nasıl ve neden diğer manastırlardan farklı olduğunu anlamamıza yardımcı olur.
5Metohites niçin bu manastırı yeniletti ve bundan ne çıkar sağladı? İlk neden Bizans’ta gerek varlıklı gerekse orta gelirli kişilerin muteber dindarlıkları çerçevesinde dini vakıflar kurmak ya da var olanlara destek vermek istemeleridir. Metohites şiirlerinde birçok kez İsa ve Bakire Meryem’e bağlılığında söz etmiştir ki bunu kilisenin mozaik ve fresklerinde de görmekteyiz. Tasvirlerde olduğu gibi yazılarında da, kilisenin ve manastırın koruyucu azizlerine ruhunun selamete ermesi ve günahlarının affedilmesi için dua etmektedir. Nedir Metohites’in günahları? Kendisi söylemiyor. Ancak çıkarsama yaparsak özel hayatı kusursuz dahi olsa, kamusal finanstaki özensiz idaresi nedeniyle ondan nefret edildiğini biliyoruz: Servetini fakirlerin kan ve gözyaşları üzerine inşa etmekle suçlanmıştı ve II. Andronikos 1328 yılında tahttan indirildiğinde, kalabalık bir grup evini yağmalamıştı. Kariye’nin kuruluşu bir şekilde açgözlülüğünün kefaretidir. Bir bakıma kilise, çağdaşı olan bir İtalyan yapısı ile karşılaştırılabilir: Giotto tarafından resimlenen Padova’daki Arena Şapeli veya diğer adıyla Scrovegni Şapeli. Kurucu aile olan Enrico Scrovegni servetini, Katolik kilisesinin kesin olarak yasakladığı, tefecilik ve faizle para vermeye borçludur; şapel selametini satın almak için ödediği fıyattır. Benzer bir fıkri Metohites’in keşişlere seslenerek onlara sağladığı maddi destek karşılığında ruhunun selameti için dua etmelerini istediği bölümde bulmak mümkün. Benzerlik şöyle devam ediyor. Scrovegni gibi, Metohites de kilisenin giriş bölümünde Tanrı’ya kiliseyi sunarken tasvir ediliyor, kendisi bu kiliseye gömülüyor ve Mahşer gününün tasvirinin çizimini ısmarlıyor. Ancak iki kilise arasındaki önemli fark Metohites’in Mahşer günü sahnesinde, kilisenin ana programında değil de cenaze için kullanılan ek şapel, parekklesion’da kendi tasvirinin yer almasıdır. Şiirlerinde günah çıkarmadığı için, kendi suçluluğunun ve dünyevi hayatındaki gelişmelerin, ailesindeki ve kamu görevlisi olarak karşılaştığı karmaşıklıkların üzerinde fazla durmuyor. Politik gözden düşüşünden sonra dahi, başına gelen felaketleri yaptıklarının bir cezası olarak değil de geçici fırtınalar olarak yansıtıyor. Kariye bu anlamda kısmi olarak tövbe mekânı sayılabilir. Metohites burayı daha ziyade yardımseverliğini gösterdiği bir yapı olarak tasarlamıştı. Keşişler onun parasıyla güven ve huzur içinde imtiyazlı varoluşlarını sürdüreceklerdi. Metohitesin kendisi de bu ayrıcalıktan manastırı ziyaretlerinde dini törenlere katılarak yararlanıyordu. Bunun dışında kendisi ve akrabaları için parekklesion’da mezar yerleri ayırtmıştı.
6Kilisenin yenilenmesine neden olan dindarlık öğesi önemli yer tutsa da otobiyografık şiirlerinden anlaşılacağı gibi Metohites günah çıkarma ve kefaret ödemenin ötesinde renovasyonu bir yatırım olarak görmekteydi. Bunu alçakgönüllülük ve fedakârlıkla yapmıyordu. Esasen bu renovasyondan bahsederken kullandığı dil Hıristiyan etiği ve düşüncesinden oldukça uzaktı.
Resim 2. Hora Manastırı’ndan bir görünüm

Rauf Miski
7Kiliseyi ve dekorasyonunu gördüğünde ya da keşişlerin okuduğu dini eserleri ve duaları dinlerken aldığı zevk (ήδονή) üzerinde sıklıkla durmuştur. Unutmamalı ki keşişleri yalnızca erdemleri için değil seslerinin güzelliği için de seçmişti. Sıklıkla ήδύ, hoş kelimesinin kökünden gelen sıfatları kullanmaktaydı. Oysa hoşluk kavramı İncil, Kilise Babaları ve özellikle çilekeşlik öğretisinde yer almaz. Bu öğretiler her türlü zevk arayışını bir günah olarak ve iyi bir Hıristiyanın veba gibi kaçması gereken, pagan kültürün dünyeviliği ile bağlantılı bir günah olarak yasaklarlar. Antik felsefe tamamen fıziksel zevk ile ruhun önemli bir parçası sayılan entelektüel zevki birbirinden ayırıyordu. Büyük olasılıkla Metohites’in sözünü ettiği zevk felsefeyle ilintili daha rafıne bir zevkti. Etik ve eğitim konulu yazısında bu konuya uzun uzadıya değinir. Eğitimi gereksiz ve zararlı bulanlara karşı entelektüel zevkin eğitsel değerini savunur; İskenderiyeli Philon’a referans vererek böyle bir zevkin daha üstün şeyleri anlamamıza geçit oluşturduğundan bahseder. Bu görüşlerini mutaassıp münzevilik için edebiyat ve felsefe eğitiminden vazgeçilmesini savunan dönemin hesykhast keşiş ve ıslahatçılarını eleştirdiği yazılarında da görüyoruz. Böylelikle Metohites manastırını entelektüel zevk kaynağı olarak tanımlarken, kendini dönemin dini akımlarına muhalif bir konuma koyuyordu. Esasen otobiyografık şiirlerinde hatırlattığı zevk yalnızca ruhani değildi: sanat ve müziğin yarattığı etki de söz konusuydu. Belirtmek gerekir ki Metohites Bizans’ta pırıltılı mozaikleri, çokrenkli mermerleri ve melodik dini şarkıları ile parıldayan bir manastır kilisesi kuran ne ilk ne de tek kişidir. Ancak daha once hiçbir Bizanslı böyle bir kilisenin kendisinde uyandırdığı zevki bu derece belirtmemişti.
8Metohites Kariye’nin renovasyonuna kendisini iten diğer bir sebep olarak şeref (δοζα) ve ün (κλεος) arayışından söz etmektedir. Antik Yunan’da hayranlık duyulan ve Metohites’in edebiyattan iyi bildiği bu arzu, her türlü hayırseverliğin fakirlere, ruhun selametine ve Tanrı’nın şereflendirilmesine yöneltilmesi gerektiğine inanılan Hıristiyan düşünce dünyasında kabul edilemez bir anlayıştı. Kendi isimlerini dini kurumlara dayatan kurucuların bencillikleri şiddetli biçimde eleştirilmekteydi. Boyle olmakla birlikte, Metohites açık olarak amacının yalnızca ruhunun selameti olmadığını ve uzun yıllar insanlar arasında hatırlanmak olduğunu belirtmişti. İsminin monogramını, yazdığı eserlere olduğu kadar kilisenin sütun başlıklarına koymaktan çekinmedi. Yazılarında açıkça görülen benmerkezciliğini kilisenin ikonografık programında da görmek mümkündür. Öncelikle Metohites’in büyük logothetes’lerin giydiği şapkayı giymiş halde dizlerinin üzerinde İsa’ya kiliseyi sunarken tasvir edildiği meşhur portresi vardır. Mozaik gerek ana kapının üzerindeki yeri gerekse kompozisyonundaki asimetri ile Ayasofya Kilisesi’nin narteksinde bulunan İsa önünde eğilmiş ve Bakire Meryem’den yardım isteyen anonim imparatoru hatırlatmaktadır. Gözlemci kişi diğer bir benzerliği Ayasofya kilisesinin yan girişinde bulunan ve sırasıyla Konstantinopolis’in ve Ayasofya’nın kurucuları olan Constantinus’u ve İustinianos’u eserlerini Meryem’e ve İsa’ya sunarken tasvir eden mozaikte de görebilir. Açıkça Metohites Ayasofya kilisesine yaptığı göndermelerle kendini imparator yerine koymaktadır. Hemen hemen emperyal sayılabilecek diğer bir göndermeyi ana girişin sağındaki Deisis mozaiğinde okuyabiliriz. İsa imajı burada Halkites olarak, yani 9. yüzyıldan beri imparatorun Büyük Sarayı’nın ana kapısının üzerinde bulunan meşhur İsa ikonasını anımsatan ve belki de onu taklit eder biçimde tasvir edilmiştir. Kariye’deki İsa Ayasofya’nın galerisinde bulunan ve 13. yüzyılın altmışlarına, yani Kariye’den bir kuşak önceye tarihlendirilebilecek Deisis sahnesindeki İsa’yla da benzerlik göstermektedir. Şu anda oldukça zedelenmiş olan bu güzel mozaikte büyük olasılıkla Kariye kilisesindeki panoda olduğu gibi proskinez (secde eder gibi verilen saygı selamı) duruşunda bir ya da birkaç fıgürün bulunduğu oldukça muhtemeldir. Bu fıgürlerden birisi muhtemelen 1261’de Konstantinopolis’i Latinlerden alan, II. Andronikos’un babası Mihael Paleologos’tu. Her durumda Kariye’deki Deisis sahnesine dahil edilen yakaran fıgürler Metohites’in kendini beğenmişliğini açığa vurmaktadır. Bu fıgürler manastıra yardım eden iki tarihi yardımseveri temsil etmektedir, Aleksios Komnenos’un oğlu sebastokrator İsaakios’u ve Mihael Paleologos’un gayrımeşru kızı rahibe Melania’yı. İkisi de imparator soyundandır. Kiliseye onların tasvirlerini koydurarak Metohites manastıra yardımı dokunmuş seleflerine saygı göstermiş, ancak aynı zamanda kendisini de “kraliyet” kurucuları listesine dahil etmiştir. Esasında Metohites Konstantipolis’te büyük manastırları yenileten çağdaşları arasında yüksek aristokrasiden gelmeyen tek kişidir. Kariye Manastırı’nın renovasyonu ile kendini soylular arasına sokmakta ve ailesinin imparatorlarla olan ilişkisini afışe etmektedir. Bu unsuru hayatında olduğu kadar ölümünde de afışe etmekten kaçınmamaktadır. Zira Kariye’deki parekklesion Pantokrator ve Pammakaristos gibi emperyal ve aristokratik kurumların ek mezar yapılarını taklit eder. Burada Metohites, soylu torunlarının kendi mozolelerinde ve belki Metohites’in önderliğinde bir araya geleceğini öngörmüştür, çünkü kendi mezar yeri şapelin apsisinde, İsa’nın göğe çıkış sahnesinin tam altındadır.
9Metohites’in snobizmi maddi ve toplumsal alanlardan çok, kimseye bırakmadığı düşünsel alanda görülmektedir. Bu konuda da kendini beğenmişliğini manastır yapısında görebiliriz. Kariye mozaiklerindeki özenti unsurlarda edebi üslubunun yansımasını görmüştük. Ne olursa olsun, bütün yazılarında ortaya çıkan unsur, kurduğu manastır kütüphanesinden ve bu kütüphaneye bağışladığı dinsel ve dindışı kitaplardan duyduğu gururdur. İlk otobiyografık şiirinde bundan uzun uzadıya söz eder ve kendisinin sürgüne yollanmasına yol açan II. Andronikos’un tahttan indirilmesini müteakip manastır rahiplerine yazdığı mektupta rahiplerin kütüphaneye büyük özen göstermelerini salık verir. Metohites’e göre bu kütüphane yalnızca kendisi için büyük bir zevk kaynağı değil aynı zamanda insanlık için yaptığı en güzel insancıl harekettir. Rahiplerin de bu kütüphaneden yararlanmasını önermekle birlikte Metohites’in esas hedef kitlesi daha ziyade manastır dışından gelecek okurlar, yani döneminin edebi ve mütebahhir kişilikleridir. Kütüphaneyi kurarken arzusu bugün ve gelecekte eserlerini okuyacak, ki bunların sayısı düşündüğünden daha az olacaktır, toplumun bu kesiminin takdirini ve hayranlığı kazanmaktı.
10Bir manastırı yenilemek ancak II. Andronikos dönemini izleyen ve 14. yüzyılın ortasında Konstantinopolis Kilisesi’ni egemenliği altına alan Patrik Atanasios ve hesykhastes hareketinin liderlerinin hazırladığı, Theodoras Metohites’e ilham veren nedenlerden çok farklı nedenlerle ortaya çıkan manastır reformunun ruhundan uzak bir renovasyon. Kariye bu reformun bir parçası olmasa da, kurucusunun iddiaları sebebiyle Paleologoslar rönesansının bir parçası olmuştur, çünkü bu iddialar imparator II. Andronikos’un devletin yıkımına rağmen Bizans kültürünü uyandırma isteğiyle uyum içindeydi. Metohites’in en büyük projeleri hükümdarınınkilerle aynıydı ve benmerkezciliğinin bizi kuşkuda bırakmasından daha fazla çağdaşlarının çıkarlarına cevap veriyordu.
11Gündelik idari ve edebi aktivitelerinin yanı sıra, Metohites’in iki büyük çaplı projesi vardı: Bunlardan biri Kariye’nin renovasyonu, diğeri ise bir astronomiye giriş eseri yazmaktı. Görünüşte farklı fakat bir konuda birleşen iki proje. Metohites, bize kendisinin de anlattığı gibi, bu projelere imparatorun teşvikiyle teşebbüs etti. Astronomi çalışmasını 1316-1317’de bitirdiğinde, Kariye’nin restorasyonu onu meşgul etmeye başlamıştı bile. Bu projelerin birinde yapılan eski bir Konstantinopolis yapısını ayağa kaldırmak ise, diğerinde Antik dünyanın en önemli astronomi eseri olan, Batı’da Arapça Almageste adıyla bilinen Klaudios Ptolemaios’un (Batlamyus) Megale Syntaksis (Büyük Derleme) adlı yapıtının bir sentezini yapmaktı. Bu yapıtın içeriğine iyice hâkim olmak ve onu açıklamak için harcanan zaman ve enerji, Kariye manastırının fınansal yatırımı kadar olağanüstü bir yatırımdır. Metohites’in astronomi çalışmasını günün şartlarına daha iyi oturtabilmek için, bu çalışmadan once yapılan bir girişime bakalım. Niçin Andronikos ve Metohites Bizans’ta astronomiyi yeniden canlandırmak için bu anı seçtiler?
12Metohites astronomi eserinin giriş kısmını Almageste’nin güncelleştirilmesi olarak takdim eder. Böyle bir güncelleme Ptolemaios’tan Metohites’in dönemine kadar olan özellikle Arap bilim dünyasındaki gelişmeleri içermesi beklenirken Metohites bunu tümüyle gözardı eder. Bununla birlikte Ptolemaios’un yöntemini özetlemesi etkileyicidir. Bu yapıt zor koşullarda ortaya çıkmış olağanüstü bir çalışmadır. Gregoras’a göre Metohites bu yapıt üzerinde yalnızca akşamları çalışabilmiştir. Metohites’in kendisine göre, konuyla ilgili yeterli formasyona sahip değildir, çünkü matematik bilimi ve özellikle astronomi Bizans’ta uzun zamandır ihmal edilmiş ve hor görülmüştür. Projesini gerçekleştirmesine II. Andronikos’un tavsiye ettiği Manuel Bryennios adında fazla tanınmayan bir bilgin iki yıl boyunca evine yerleşip ona gerekli bilgiyi sağlayarak yardım etmiştir. Metohites çağdaşlarının matematik alanında ilgilerinin az olması hususunu abartmakta, Maksimos Planoudes ve Georgios Pahimeres gibi döneminin önemli katkılarda bulunan iki bilginini göz ardı etmektedir. Planoudes hesabü’l-hind üzerine bilimsel bir inceleme yazmış ve Metohites’ten çok daha önce Manuel Bryennios’un yeteneklerinin farkına varmıştı. Pahimeres ise quadrivium, yani matematikle ilgili dört bilim, aritmetik, geometri, harmoni ve müzik ve astronomiyi içeren bir el kitapçığı yazmıştır. Ancak Pahimeres’in yazdığı bu el kitapçığının 1006’dan beri Yunanca yazılan ilk eser olması 12. ve 13. yüzyıllarda Bizans’ta matematik çalışmalarının durumu hakkında bize fıkir verebilir.
13Metohites matematiğin Bizans ders programında az yer almasını küçümsemekte haklıydı. Astronominin durumu özellikle kötü durumdaydı. Ders programında olması gerekirken çoğu zaman verilmiyor bazen de yerine fızik dersi veriliyordu. Bu ihmalkârlığı bir nebze 12. yüzyıldan itibaren Aristoteles felsefesine verilen öneme atfedebiliriz. Bu felsefe platonizm ve Psellos’un araştırmalarıyla moda olan neoplatonizme göre Hıristiyan öğretisine daha az zararlı olarak görülüyοrdu. Diğer bir taraftan, astronomi zan altındaydı zira 12. yüzyılın sonunda Bizans Kilisesi tarafından yasaklanan astrolojiye hizmet ediyordu. 13. yüzyılda yaşamış hiçbir astronom veya astrolog tanımıyoruz. Metohites ve Andronikos’un projesi astronomiyi tekrar canlandırmak, ona platonik epistomolojiye göre hakkı olan bilimlerin kraliçesi tacını teslim etmek amacındaydı.
14Ancak niçin Bizans devletinin bulunduğu bu derin kriz ortamında Andronikos kendisinin koruyucusu olduğu Bizans Kilisesi’nin kutsadığı statu quo’yu değiştirmek istiyordu? Bizans için belalı bir dönem olan 14. yüzyılda astrolojinin atılımı ve bu çalışmaları teşvik eden yadsınmayacak bir neden politik krizin kendisidir. Aynı zamanda imparator, Metohites ve çevrelerindeki başka kişilerin astronomide derin ruhani bir boyut bulduklarına dair ipuçları vardır. Onlara göre tüm matematik bilimlerini kapsayan bu yüce ve ilahi konunun çalışılması ruhun Tanrı’yı seyre dalması için gerekliydi. Bu fıkir imparator ve maiyeti üzerinde çok büyük etkisi olan ve dört kez patrikliği reddeden İosef adında fılozof ve münzevi bir kişinin fıkriydi. Her durumda 14. yüzyılın başında Bizans’ın komşusu İran İlhanlı imparatorluğunda astronomi çalışmaları atılımdaydı. Bizanslı bilgin Gregorios Honiates Tebriz sarayına giderek İranlı astronomlarla çalıştı. İranlı astronomlar için bilimlerinin siyasal yam o kadar önemliydi ki ilk önce yabancı bir bilim adamıyla bilgilerini paylaşmak istemediler. Tebriz dönüşü, Honiates Konstantinopolis’te Ortodoksiye bağlılık yemini imzalayarak İslami ve Musevi dinlerinden etkilenmediğini belirtmek zorunda kaldı. Bizans Kilisesi’nin bu tepkisine rağmen Honiates Bizans’taki bilimsel çalışmaların fakirliğinden dolayı Konstantinopolis’ten ayrılarak tekrar Doğu’ya gitti. Honiates’in II. Andronikos ile karşılaşıp karşılaşmadığını bilmiyoruz ancak öyküsü mutlaka imparatora ulaşmıştır. İmparatorun en sadık ve yetenekli bakanından astronomi çalışmalarını başlatmasını istemesini bu çerçevede anlamak gerekir. Onları asıl ilgilendiren pratik değil teori, modern eserler değil eski eserlerdi. İran ve Arap dünyasındaki bilimsel çalışmaların sonuçlarını almak yerine doğrudan Antikçağ’a başvurmak istiyorlardı. Metohites Ptolemaios’un eserini daha geç dönemde yazılmış yorumları üzerinden incelemedi, çünkü Ptolemaios’un diğer bir eseri Prokheiroi Kanones (Kolay Tablolar), Almageste’nin aksine geç Antikçağ’da yorumlanmadı ve Bizans döneminde ne okundu ne okutuldu. Astronomıye giriş bölümünde Metohites daha önce görülmemiş bir hareket yaparak Andronikos Paleologos’un Bizans’ı ve kendi şanı için Antik Hellenizm’in mükemmeliğini tekrar yarattı. Gerçek bir kültürel Rönesans davranışı.
15Ptolemaios’un Metohites tarafından yeniden yazılışı Paleologoslar döneminin Antikçağ’a en çok döndüğü ve Bizans rönesansının en belirleyici anıdır. Ancak bu münferit bir vaka değildir. Metohites antik dönem çalışmalarını inceleyerek ve diğer alanlarda edebiyat eserleri ortaya çıkararak bu rönesansa katkıda bulunan tek bilim adamı değildir. Daha önce Maksimos Planoudes ve Georgios Pahimeres’ten bahsetmiştik. Matematik alanındaki katkıları dışında eserlerine de işaret edelim: Birincisi Latin metinleri de dahil olmak üzere antik dönem şiiri yorumları yapmış, ikincisi ise üslubunun zorluğuna rağmen bakış açısının özgünlüğü ve ayrıntılara verilen önem açısından çok değerli bir eser olan döneminin tarihini yazmıştır. Burada bunların dışında on beşe yakın kişinin ismini zikr edebiliriz. Konstantinopolis’in 1261’de geri alınmasından sonra felsefe ve retorik dersleri veren Georgios Akropolites ile Theodoros Metohites’in mirasçısı, Kariye kitaplığının bekçisi, bilgili bir astronom, ilahiyatçı olan ve 1204-1354 arası olayları anlatan tarihçi Nikeforos Gregoras bunlardan ikisidir.
16Az ya da çok antik çağcı olan bu değişik etkinlikler hep birlikte incelendiğinde tek bir motivasyonla hareket kazanıyordu: Konstantinopolis’in 1204’te Haçlılar tarafından şiddet kullanılarak fethedilmesi üzerine Yunan elitin yerini alarak Latin imparatorluğunun kurulmasıyla yıkıma uğrayan Bizans kültürünün ayağa kaldırılması. Bu dönemde eğitim ve araştırma etkinlikleri ve bunlara sağlanan destek ya kesilmiş ya da dağılmıştı. Sürgün döneminde özellikle Küçük Asya’nın batısında İznik İmparatorluğu olarak adlandırdığımız Yunan devletinde durum düzeltilmeye başlandı. Geleneksel elit kültürünü canlandıran üç adam burada çalıştı: Nikeforos Blemmydes, onun öğrencisi, daha önce bahsedilen Georgios Akropolites ve bu ikisinin öğrencisi olan, tahtın varisi II. Theodoros Laskaris. Bu sonuncusu birçok derin bilgilerle dolu eserler bir araya getirdi ve 1254-1258 yılları arasındaki hükümdarlığı sırasında okul ve kütüphaneler kurarak tebasının eğitimiyle ilgilenmenin yanı sıra ülkeyi de bir fılozof kral gibi yönetmeye çalıştı.
17II. Theodoros’tan sonra tahta geçen Mihael Paleologos 1261’de Konstantinopolis’i geri aldı, imparatorluğun başkenti yaptı ve Latinler tarafından yağmalanan ve fakirleştirilen bu şehre eski parlaklığını, “Şehirlerin Ecesi” adına yakışır saygınlığını kazandırmak için çalıştı. Paleologoslar hanedanı ele geçirdikleri gücü haklı göstermek için renovasyon ideolojisini başlattılar: VIII. Mihael Yeni Constantinus ilan edildi. Bu ideoloji ilk zamanlardaki sevinç ve esenlik duygusunun yerini hayal kırıklığı almaya başladığında da devam etti. Yeni Constantinus, yeni bir Latin istilası tehlikesine karşı, Papa ile aşağılayıcı bir antlaşma imzaladı ve halkını Roma Kilisesi’nin egemenliği altına soktu. Bu nedenle büyük bir kesimin nefretini topladı. Öldüğünde Hıristiyan adetlerine göre gömülmesine izin verilmedi ve aralarında Theodoros Metohites’in babasının da bulunduğu işbirlikçileri hapse atıldı. Oğlu II. Andronikos babasının dini birleşme politikasından çabucak döndü. Ancak Andronikos sınırları korumak konusunda babasından daha az kabiliyetli görünüyordu. Saltanatının sonuna doğru Bizans İmparatorluğu’nun sınırları iyice daralmıştı.
18Ancak bu başarısızlıkları renovasyon ideolojisini boğmadı. Hatta daha önce olmadığı biçimde Bizanslı elitlerin Grek ve Ortodoks geleneğin canlılığını ve otantikliğini vurgulamak ihtiyacını besledi. Böylece örneğin Konstantin Akropolites yerel azizlerin kültlerini canlandırmak ve her daim orada olduklarını göstermek için birçok methiyeler yazdı. Nikeforos Ksantopulos eski Kaynak Kilisesini (Bugünkü Balıklı) ve burada Bakire Meryem’in yaptığı mucizeleri kutladı; aynı zamanda Yunanca olarak ilki 6. yüzyılda ortaya çıkan bir Kilise tarihi yazdı ve bunu II. Andronikos’a adadı. Son olarak Theodoros Metohites aynı imparatorun önünde okunmak üzere Konstantinopolis kentine şimdiye kadar Bizans’ta yazılmış en büyük methiyeyi yazdı.
19Konstantinopolisliler kentlerini çok seviyorlardı ve bunu yazılarında göstermekten kaçınmıyorlardı. Ancak bu konuya adanmış söylevler başka konudaki retorik methiyelerin sayıları ile karşılaştırıldığında oldukça azdı. Konstantinopolis üzerine yazılmış methiyelerin çoğu ya 4. yüzyıla ya da yazımızı ilgilendiren döneme tarihlenir; yani 1261 ile 1328 arasında kalan, Theodoros Metohites’in de yaşadığı dönem olan Mihael ve Andronikos Paleologos’un saltanatlarına. Bu tür açıkça Konstantinopolis’in kuruluşu ile ilgilidir ve kentin Paleologoslar tarafından tekrar alınıp restore edilmesini kutlamak amacıyla canlanmıştır. Metohites’in Byzantios isimli söylevi, 70 yazma sayfalık ezici uzunluğuyla (Metohites’in Astronomiye giriş yapıtından sonra en uzun yapıtıdır), bir azizin ya da imparatorun methiyesine dahil edilmeyen bağımsız bir yapıt olmasıyla bu tarz edebiyatta benzersizdir. Renovasyon ideolojisinin en üst noktasını işaret etmektedir. Kaleme alınması kabaca II. Andronikos’un Kariye restorasyonunu teşvik ettiği döneme denk düşer. Bu söylevi restorasyon projesinin edebi eşdeğeri sayabilir miyiz? Diğer bir deyişle Kariye’nin renovasyonunu Konstantinopolis’in Paleologoslar hanedanına bağlı ilk iki imparator dönemindeki restorasyonun en üst noktası olarak görebilir miyiz?
20Byzantios bu restorasyon programına özel olarak değinmiyor. Bu şaşırtıcı değil çünkü söylevin amacı Konstantinopolis’in büyüklüğünün ebedi olduğunu, tabiatın, Antik Hellen ve Roma’nın ve ilahi inayetin ona bahşettiği dünya başkenti rolünü hiç kaybetmediğini göstermekti. Buna rağmen Metohites söylevini imparatora ve kente karşı yerine getirdiği bir vecibe olarak tanıtıyor ve metnin ana kısmında Konstantinopolis’in hiç durmadan kendi küllerinden yeniden doğma kapasitesi ve yalnızca bu özelliğinin bile başka şehirleri kıskançlığa düşürdüğü konusunda ısrar ediyor. Yıkım ve rejenerasyon döngüsünü hatırlatarak, büyük ihtimalle yakın geçmişteki olaylara gönderme yapıyor. Yıkım, zamana ama aynı zamanda adi verilmeyen ancak Latin fatihlerden başkası olamayacak kötü kişilere atfediliyor. Konstantinopolis’i sarsılmaz kılan yeni yapılar arasında Metohites, zamanının gerçeklerine uygun olarak özellikle kiliseleri sayıyor. Burada haklı olarak Ayasofya’ya şeref koltuğunu verirken, Konstantinopolis’in koruyucu azizesi Bakire Meryem’e adanmış kutsal mekânların önemini vurguluyor. Metohites’in dediğine göre bu kutsal mekânlar tıpkı kentin içine dağılmış bekçi istasyonları gibi kent sakinlerinin güvenliğini sağlıyorlar. Bu imaj oldukça dikkat çekici çünkü Metohites ikinci otobiyografik şiirinde İsa ve anasına adanmış Kariye’nin kentsel alan içindeki rolünü vurguluyor. Metohites’in iki yazısındaki bu ortak formül, Konstantinopolis’in idealize edilmesi ile Kariye’nin renovasyonu arasında kurduğu bağı açıkça göstermekte. Burada Ayasofya Kilisesi’nin narteksindeki mozaiklere yapılan ikonografık göndermeleri hatırlayalım. Byzantios’un ışığında bu göndermelerin, Kariye’nin kurucusunun snobizminden çok, yapısını kentin anıtsal bütünlüğüne dahil etme arzusundan kaynaklandığını düşünebiliriz.
21Metohites’in gerek yazısında gerek kilisesinde Ayasofya’ya yaptığı göndermeler başka bir nedenden dolayı da önem taşımakta. Aynı dönemde II. Andronikos, İustinianos’un Büyük Kilisesi için pahalı bir sağlamlaştırma tadilatına başlamıştı. Aynı zamanda, Yetimhane’nin Aziz Paulos Kilisesi, Havariyun Kilisesi ve Gregoras’a göre Latin istilasında ayakta kalan tek heykel olan Ayasofya’nın önündeki İustinianos heykeli gibi kentteki başka anıtları da onartmaktaydı. Gregoras tüm bu tadilatların yeni yapılar yapmaktan daha pahalıya mal olduğunu gözlemlemişti; Andronikos eski yapıları korumayı kendine şan ve şöhret getirecek yeni yapılar yapmaya tercih etti. Burada, kendi şanı için Kariye’yi renove eden ve eski kurucuları gölgede bırakacak parlak bir yapı yapan Metohites ile zıtlık açıktır. Kariye’nin altın yaldızlı mozaikleriyle lüksü II. Andronikos’un tadilatlar için fınanse ettiği daha basit yapı unsurlarıyla da karşıtlık içindedir; bu lüks başka bir döneme yakışacak, 14. yüzyılda imparatorluğun geçtiği zor dönemde zevksizlik olarak nitelendirilebilecek bir lükstür. Metohites Byzantios’ta hep yeni yapılardan bahsedip hiç tadilatlardan bahsetmez. Hükümdarının örneğini izlemez. Acaba gerçekten Kariye’nin restorasyonu II. Andronikos’un restorasyon programıyla uyumlu mudur? Gregoras’ın metninden çıkarabileceğimiz sonuçlara rağmen şüphe etmeye mahal yoktur. Andronikos Metohites’in projesini onaylamakla kalmamış aynı zamanda para yardımı da yapmıştır. II. Andronikos döneminin yapı aktiviteleri tanıklıklarına bakarsak şöyle bir iş bölümü görürüz: Kamusal çalışmalarla ve eski yapıların restorasyonuyla Andronikos kendi ilgilenirken, manastırların kuruluşu veya restorasyonunu yakınlarına bırakmıştır. Yine dikkati çeken bir konu ise Andronikos döneminde kurulan veya yenilenen manastırların sayısının babasının döneminden daha fazla olmasıdır. Kariye’nin bu dönemdeki en gösterişli yapı olduğunu kesinlikle söylemek mümkün değildir ancak Metohites’in zenginliği göz önüne alındığında bu olanaksız görünmemektedir. Hıristiyan Konstantinopolis’teki son görkemli yapıdır. Kariye Kilisesi Paleologoslar hanedanının teşvik ettiği Bizans rönesansının en yüksek noktasıdır diyerek yazımızı bağlamak yanlış olmaz. Eğer Kariye bahtının yardımıyla ayakta kaldıysa, buradaki şans faktörü bu yapıya harcanan emek, kültür ve fınansmanla doğru orantılıdır.
Auteur
Bizans Tarihi Profesörü, İskoçya St. Andrews Üniversitesi ve Istanbul Koç Üniversitesi
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012