1Komnenoslar Hanedanı (1081-1185) Bizans gücünün tekrar inşa edildiği ve uygarlığının sıradışı bir parlaklığa kavuştuğu bir dönemi işaret eder. Dini vakıfların çoğaldığı bu dönemde Kurtarıcı İsa Pantokrator vakfı en önemlisidir.

2Esasen elimizde 1136 Ekiminden kalma, imparator II. İoannes’in (1118-1143) emriyle düzenlenmiş vakfiye (typikon) mevcuttur. Bu vakfıyeden manastırın gerçek bir hastanesi olduğunu ve Konstantinopolis’teki sosyal yardım sistemini öğreniyoruz. Ayrıca etkinliklerini 1453’e kadar izleyebildiğimiz bu dev vakfın üçlü kilisesi bugün hâlâ ayaktadır (Zeyrek Camii). Kilise yapısı bu çok büyük kompleksten kalan aşağı yukarı tek binadır.

3İlk olarak birkaç kelime ile Konstantinopolis gibi bir şehirde sosyal yardımın ortaya çıkardığı sorunları hatırlatmak istiyorum. Yaşla ilgili nedenlerden (öksüzler ve yaşlılar), ekonomik nedenlerden (fakirler), sosyal bağlar nedeniyle (yer değiştirmiş kişiler) veya sağlık nedeniyle (hastaneler) ortaya çıkan yardım sorunları antik şehirlerde olduğu gibi, ancak bu ortaçağ başkentinin büyüklüğü göz önünde bulundurulursa (Komnenoslar döneminde şehrin nüfusu 400 000’di) daha da keskin bir biçimde, ağırlığını hissettiriyordu.

4Bu olgu “taşı toprağı altın” efsanesinin tuzağına düşen, bedava yiyecek dağıtımının çekiciliğine kapılan ve marjinal de olsa ufak bir iş bulma umudu taşıyan yoksulların her taraftan şehre akın ettiği Konstantinopolis’te daha yoğun hissediliyordu. Hali hazırda oldukça fazla olan fakirler yığını kıtlık, istila ve doğal afetler dönemlerinde daha da büyüyordu.

5Antikçağ’da sosyal yardım Roma dünyasının temel taşı olan antik sitenin çerçevesi içinde şehrin aristokratlarının hayırseverliği ile yürütülüyordu. 5. yüzyılın ikinci yarısında derinleşen krizle antik sitede bu sistem devam edemedi. “İflas etmiş bu aristokratların fakirlere yardım edecek durumu yoktu. Meşaleyi alan Kilise oldu.” Büyük Kilise (Ayasofya) 1100 dükkân veya zanaat atölyesinin vergi geliri ile bedava cenaze servisi sunmaktaydı. Bazı yetimhaneler, yaşlılar evi, hastane ve düşkünler yurdu piskoposluklara bağlıydı ya da piskoposluğa bağlı kamu kilisesi denilen kiliselere bağlı kurumlardı. Ancak çoğu sosyal yardım kurumu bağımsız dini kurumlardı. Bunlar dini vakıflar idi. Ortaçağ’da 9. yüzyıla kadar manastırlar henüz zengin veya güçlü değildi ve dini vakıflar nadiren manastırlara bağlıydı.

66. ve 7. yϋzyıllarda dini kurumlar servetleri açısından bir kriz yaşadılar. İmparator, imparatorluk vakıfları aracılığı ile sosyal yardımın bir bölümünü üstlendi. Bu sırada, İkonakırıcılık krizinin sonunda (726-843) manastırların durumu önemli değişime uğradı. Suret ve röliklere ibadette kazanılan zaferden kârlı çıkan ilk kurumlar, bu rölik ve ikonaların temel emanetçisi olan manastırlar oldu. Yüklü miktarlarda bağış, özellikle toprak bağışı, aldılar. Manastırların büyük çoğunluğu bundan böyle gitgide daha zenginleşerek ek bir yardım kuruluşu, dini vakıf kurdular. İmparatorluk sosyal yardım sistemi de bu model üzerinden gelişerek hâkim oldu: İmparatorun sahip olduğu birçok imparatorluk vakfı dini vakıf oldular ve Pantokrator gibi birçok yeni kurulan imparatorluk vakfı sosyal yardım temin etmek için tasarlandı.

7Yalnızca hastaların tedavisine ayrılan kurum olarak hastanelerin sayısı iyi bilinmemekte. Büyük ihtimalle yaşlılar yurdu veya yerlerinden olmuş kimseler için yapılan evlerin ek yapısı olarak sağlık merkezleri vardı. Örneğin Romanos Lekapenos’un (920-944) kurduğu Mirelaion Manastırı’na (bugünkü Bodrum Camii) bağlı ek kurumun başhekimi hakkında bilgimiz var. Başhekim unvanından burada önemli sayıda hekimin bulunduğunu varsayabiliriz. Hastane olarak adlandırılan en eski kurum 5. yüzyılda Perama’daki Azize Eirene Kilisesi’nin yakınında kurulmuş olandır. Pantokrator dışında 12. yüzyılda İmparator I. Andronikos (1183-1185) tarafından Kırk Şehit Kilisesi yakınında Mese üzerinde kurulmuş olan bir hastaneden de haberdarız. Bunun dışında imparator V. İoannes’e ait 1342 tarihli bir belgeden öğrendiğimize göre birkaç yıl önce keşiş Nifon 70 yataklı bir hastane yaptırıyor. Ancak bu hastanenin başkentin neresinde bulunduğunu bilmiyoruz.

Pantokrator Manastırı’nın apsis tarafından görünüşü. İki yanda İsa (solda) ve Meryem Kiliseleri ile çevrilmiş koro yerleri yükseliyor

8Anlaşılır sebeplerden başkentin dışında yer alan bir cüzzamlılar hastanesinden haberdarız. Bu aşağı yukarı bugün Tünel’in bulunduğu mevkide, 4. yüzyılda kurulmuş Aziz Zootikos hastanesidir. Zootikos orphanotrophe yani yetimlerden sorumlu bir zattı. Bu hastane birçok kez tamir edilmiştir: 6. yüzyılda II. İustinos, 624’de Herakleios, şehir surları tarafından korunmayan bu yapıyı Avarlar yıktığında ve daha sonra 10. yüzyılda İoannes Tzimiskes döneminde. Rus gezgin Novgorodlu Anton’un anılarından hastanenin 1200 yılında halen işlediğini biliyoruz.

9Ancak hakkında en fazla bilgi sahibi olduğumuz hastane II. İoannes Komnenos’un ve karısı Macar Eirene’nin kurduğu hastanedir.

Kurucular ve kuruluş sebepleri

10Dini kurum mallarının müsadere edilemez olması imtiyazından faydalanarak aile servetinin bir kısmını korumak isteği dışında, Pantokrator vakfını büyük imparatorluk vakıfları eğiliminin bir sonucu olarak görebiliriz. Konstantinos Monomahos (1042-1055) tarafından 9. yüzyılda fakirler yurdu, yaşlılar evi ve hastanenin olduğu bir dini vakıf olarak kurulan Mangana’daki Aziz Georgios imparatorluk evinde başka bir başhekim olduğunu biliyoruz. Bu vakıfta ayrıca 1047 yılında yüksek Hukuk okulu da kuruluyor. II. İoannes’in babası I. Aleksios Komnenos (1081-1118) Aya-sofya yakınlarında bulunan 6. yüzyılda kurulmuş Aziz Paulos yetimhanesini restore ediyor. Bu yapı daha önce 15 Ağustos 1032 depreminden sonra III. Romanos Argiros tarafından restore edilmişti. Aleksios kapasitesini arttırıyor, bir okul kuruyor. Bilhassa burada birçok manastırın bulunduğu ve binlerce yoksul, kör, emekli subay, savaş gazisi ve sakat sivil kisilerin yaşadığı dev bir kompleks kuruyor. Bu, oğlu II. İoannes için bir model oluştursa gerek.

11Vakfın kuruluş sebepleri ile ilgili bildiğimiz herşeyi II. İoannes’in emriyle yazılmış Ekim 1136 tarihli vakfıyeden öğreniyoruz. Bununla birlikte diğer kaynaklar teşebbüsün en başta karısı Macar Ladislas’ın kızı Eirene’den geldiğini göstermekte. Eirene, İsa Pantokrator Kilisesi’nin yapım emrini 1118 ve 1124 yılları arasında veriyor, ancak 13 Ağustos 1134’te yapı tamamlanmadan ölüyor. Bununla birlikte vakfıyede sayılan mülklerin bir kısmı müteveffa imparatoriçenin servetinden geliyor. Birçok yönden Komnenoslar hanedanının en mutlu hükümdarı sayılabilecek II. İoannes’e gelince, Tanrı’ya şükretmesini gerektirecek birçok zafer kazanmıştı.

Vakfiye

12Vakfiye, bazen dini ayinlerin nasıl yapılacağı, keşişlerin hayatını düzenleyen kuralları, yalnızca hastanenin değil aynı zamanda yönetim organizasyonun nasıl olacağı ve manastırın mal varlığı gibi sıradışı genişlikteki konuları kapsamaktadır. Vakfiye kurucuları teşvik eden dini gerekçeleri de vermektedir.

13İlk gerekçe imparator ve karısının Tanrı’ya dindarlıklarını gösterme arzusu ile II. İoannes’in kazandığı zaferler için Tanrı’ya minnettarlığını sunmak istemesidir. Ancak her şeyden önce söz konusu olan, kurucuların ve ailelerinin ruhlarının selametini garanti altına alma istekleridir. II. İoannes kendini mahşer gününe göre konumlandırır: “Günahlarımızı affet.” Bu istek doğrudan formüle edilmez. II. İoannes keşişlerin şefaat eylemeleri konusunda ısrar ediyor, “kardeşlerimizin (keşişlerden bahsediliyor) acılı yakarışlarıyla kalbin sevgiyle yumuşasın ve bağışlayıcılığın günahlarımızın ölçüsünde olsun.” Keşişleri “kusurlarımızın bağışlanması için yollanan elçiler” olarak nitelendiriyor. Bu kelimelerle günahların bağışlanması için keşişlerin kesintisiz dualarının etkisine olan inancını açığa vuruyor. Zira keşişlerin münzeviliği onlara Tanrı katına teklifsiz ve kolay bir girişi (Bizanslılar parresia olarak adlandırıyorlardı) garantiliyor.

14Bizanslılar günahlarını bağışlatmanın yalnız hayattayken değil, gerçek bir ahiret muhasebesi içinde, öldükten sonra da mümkün olabileceğine ikna olmuşlardı. Cennete girmek için ölülerin telonia denilen gümrük kapılarından geçtiklerine inanıyorlardı. Bu nedenle eğer saygıdeğer bir şefaatçi bulunursa ruh için verilen hükmün değişeceğine ve en azından hafifletileceğine inanıyorlardı. Bu müdahale için en iyi kefıl Meryem’den sonra keşişlerdi. Tanrı’nın anasını duvarlar arasına hapsedip yardım etmesi için ihtiyaçlarını karşılamak mümkün değilse, bunu keşişler için yapmak elbette mümkündü, özellikle bir aristokratın serveti ve gücü bir manastır kurmaya veya restore etmeye yeterli olduğunda.

15Kısaca, Pantokrator vakfı Bizans’ta 11. ve 12. yüzyıllarda çok yaygın olan bir manastır tarzına örnektir. Nevi şahsına münhasırlığı İmparator’un kendisinden kaynaklanmaktadır. Bu tip vakıflar psykhikon (psykhikos, ruh kelimesinden) olarak nitelendirilir. Bir kişinin ruhunun (psykhikos) selameti için kurduğu ve sadakalar verilen, dualar edilen, kiliseye bağışta bulunulan ve fakirlere yardım edilen yer. Bizanslılar bazılarının fakir ve güçsüz diğerlerinin ise zengin ve güçlü olduğu gerçeğini inkâr etmiyorlardı. Bununla birlikte adil Tanrı’nın bu adaletsiz sosyal durumu nasıl yarattığı veya niye yerleşmesine izin verdiğini anlamakta zorluk çekiyor ve buna cevaplar arıyorlardı. Bu cevaplardan biri zenginleri şüphesiz memnun eden bir cevaptı ve zenginliklerinin normalde onlara kapalı olan Tanrı’nın krallığının girişini fakirlere ve güçsüzlere yardım edip açmaları için Tanrı tarafından verildiğiydi. Güçsüzler arasındaki hastalar en seçkin müşterilerdi çünkü onların bakımını üstlenmek gerekiyordu. Eğer bu yardımseverlik vecibeleri keşişler tarafından yerine getirilirse, onların şefaatinden daha fazla yararlanmak mümkün olabilirdi.

16Böylelikle psykhikon öncelikle keşişlerin kesintisiz duaları karşılığında yapılan ve bir başka açıdan hayırsever işler gerçekleştirme işi ile de yükümlü bir bağıştı. Keşişlerin kesintisiz dua ettiği zengin ve güçlü bir vakıf kurmanın kazancı buydu. Sürekliliği garanti altına almak için vakfın statüsünü düzenlemek ve onu yeterli mülkle donatmak gerekiyordu. Böylece mahşer gününe kadar etkinliğine devam edebilecekti. Mahşer gününün tarihi veya saati tabii ki bilinmiyor ve Pantokrator’daki keşişler II. İoannes ve Eirene için artık dua etmiyorlar. Ama bu amaçla kurulmuş bir Bizans manastırı var ki hâlâ işlevini sürdürmekte: 1083 yılında Gürcü Gregorios Pakourianos tarafından Trakya’daki Petritzos’ta, Bulgaristan’da bugünkü Bachkovo’daki manastır. Sizi temin ederim bu sabah, yani Bizanslıların takvimine göre dünyanın yaratılışından sonraki 7512 yılının 27 Mayıs Perşembe sabahı, Bachkovo keşişleri Gregorios Pakourianos’u ve ailesini selamlayarak dualarına başlıyorlar. Belki de Pakourianos’un II. İoannes ve Eirene’den daha fazla şansı olacak ve dualar mahşer gününe kadar devam edecek.

17Doğal olarak keşişlerin bağışçılarına dua etmelerini kolaylaştıracak en basit yol, bu kişilerin manastırda gömülmeleridir. Bu nedenle Pantokrator Kilisesi ile Aziz Mihael Kilisesi ve Teotokos Kilisesi arasında kalan alana II. İoannes müteveffa karısını gömdü ve kendisinin ve oğlu Aleksios’un buraya gömülmesini vasiyet etti. Aynı zamanda Hodegetria Meryem Manastırı’nda ve daha sonra Ayasofya’da korunan, Lukas’ın boyadığına inanılan Meryem ikonası için ayin ve kutlama günleri düzenledi. Geç Antikçağ’dan, ya da en azından 6. yüzyıldan berı Meryem, Konstantinopolis’in ve genel olarak imparatorluğun koruyucusu idi. Başkenti kuşatan düşmanları püskürtürdü. “Herşeyin efendisi” (Pantokrator’un anlamı budur) İsa’nın yanında Meryem imparatoru doğru yola yöneltiyordu. Meryem aynı zamanda İoannes, Irene ve tüm ailenin cennete girmesi için en etkili şefaatçiydi.

18Pantokrator böylelikle tüm Komnenos ailesinin gömüleceği yer olarak tayin edildi. Vakfıye’de belirtildiği üzere keşişler “müteveffa hükümdarlar, ben majestelerinin annesi, çok sevgili oğlum imparator Aleksios (1122’de İoannes hayatta iken taç giydirilmiş ancak 1142’de babasından önce vefat etmiştir), çok şanslı sebastokratores (imparatorun çocuklarına verilen unvan) ve diğer tüm çocuklarıma,” dua etmek zorundaydılar. Vakfiye aynı zamanda dua edilecek, genelde aileden ölülerin listesini içeriyordu: büyükanne ve babalar, teyzeler, halalar, amcalar, dayılar, kız ve erkek kardeşler, görümceler, kayınbiraderler, müteveffa gelinler ve torunlar. İoannes dört oğlu ve dört kızı için de dualar öngörüyor. Öldüğünde doğal olarak bu kiliseye gömülecektir. Bu anıtsal imparator kabri daha sonra da bu amaçla kullanılmaya devam edecektir: I. Manuel’in (1143-1180) kendisi ve birinci karısı da buraya gömülmüştür. Manastırın bu kullanımı Paleologoslar hanedanı (1261-1453) döneminde de devam edecektir.

19Kurucuların arzu ve gücü ilk olarak dini kompleksin büyüklüğü ile açığa çıkıyordu. Güney kilisesi, İsa Pantokrator buna örnektir. Konstantinopolis’te bugüne kadar korunmuş Yunan haçı planlı en büyük kilisedir. Narteksi saymazsak 23 metre uzunluğunda, kırmızı sütunlu bir kilisedir. 7 metre çapındaki merkez kubbesine 16 pencere açılmıştır. Diğer bir kubbe batı tribününe uzanmaktadır. Bezemeler de mimari kadar niteliklidir. Yer ve duvarlar mermer ve mozaiklerle kaplanmıştı. Kuzeyde Teotokos Eleousa (Merhametli Meryem) Kilisesi bulunmaktaydı. Bu kilise aynı planda ve benzer zengin süslemelerin olduğu ancak 20 metre uzunluğu ile daha küçük bir yapıydı. İki kilise arasında 19 metrelik tek sahnı olan, iki kubbeli Aziz Mihael’e adanmış mezar şapeli vardı.

20Velhasıl söz konusu dini yapılar bütünü mimari ve fonksiyonel birliktelik ve benzersiz bir zenginlik göstermekteydi. Hayranlık duyan ziyaretçiler bize Pantokrator Kilisesi’nin güneşte ışıldayan mozaikleriyle yükselen merkez kubbesini heyecanla tasvir etmişlerdir.

21Kiliseye yapılan kutsal obje bağışları da sıradışı idi. Bir İsa Pantokrator mozaiği aynı isimdeki kilisenin giriş kapısına hâkimdi. Ana apsiste “Diriliş” ve “Çarmıha Gerilme” sahneleri ; güney apsiste “Son Akşam Yemeği” ; kuzey apsiste “İsa’nın Ayaklarının Yıkanışı” ve “güzel kapıların“ üstünde “Meryem’in Ölümü” sahneleri vardı. Merhametli Meryem Kilisesi’nde dış kapıya İsa’nın ve içerideki kapıya Vaftizci İoannes’in (Vaftizci Yahya) bir mozaiği hâkimdi. Bunun karşısında Meryem’in bir mozaiği yer almaktaydı. İlk başta vakfın çok fazla kutsal emaneti olmasa da I. Manuel 1149’da Selanikli aziz Demetrios’un ikonasını ve mezarının kapağını getirtti. 1169’da Efes’ten İsa’nın mezara taşındığı taşı getirtti ve Pantokrator Kilisesi’ne koydurttu. Daha sonra bu taşın yanına gömülmüş olsa gerek.

22Vakfın gücü karmaşıklığı ile de ölçülür. Birçok sosyal ve anıtsal yapıyı bir araya getiriyordu. Merkez İsa Pantokrator Manastırı idi. Burada 50’si tam zamanlı ve 30’u onlara hizmet veren toplam 80 keşiş bulunuyordu. Merhametli Meryem Kilisesi’ndeki 50 din adamının 8’i papaz, 16’sı kilise şarkıcısı idi ve bunun dışında da hizmet eden 4 kadın vardı. Aziz Mihael mezar şapelinde kaç din adamı bulunduğu tam olarak bildirilmemiş. Hastanede görev yapanlar ise din adamı olmak zorunda değildi, ancak burada 76 hekim ve diğer sağlık personeli ile 27 servis personeli vardı. Dışarıdan bakıldığında bu kadar kalabalık bir vakıf hatırı sayılır görünüyordu. 1136’da Konstantinopolis’i ziyareti sırasında Alman imparator Lothaire tarafından yollanan Havelberg piskoposu Alman Anselme manastırda kalmış ve 700 keşiş gördüğünü söylemişti. II. İoannes bugün yalnızca sarnıcın ayakta kaldığı birçok ek bina yaptırdı. Tüm bu yapılar bir duvarla çevrilmiş önemli derecede büyük bir alam kaplıyordu. Bu duvarın alt kısımları Haliç’e doğru inerken solda Atatürk Bulvarı boyunca görülebilir.

23Doğal olarak II. İoannes statü düzenlemelerini gözden geçirdi. Bizans’ta manastır hukuku, katedral kiliseler ve diğer kamu kiliselerinin bağlı olduğu kamu hukuku ile özel kişilere ait vakıfların bağlı olduğu özel hukuk arasında bir yerdedir. Bir manastır kurucusuna aittir: Bu durumda imparator tarafından kurulmuşsa imparatorluğa, patrik tarafından kurulmuşsa patrikhaneye, piskopos tarafından kurulmuşsa piskoposluğa ait ve özel şahıs tarafından kurulmuşsa özel manastırdır. Şu halde bir manastırın yazgısı kurucusununkine bağlıdır. Bununla birlikte manastırın özel kalıp o yerin piskoposluğuna bağlanmaması için kurucusunun vakfıyede bu konuyu açıkça belirtmesi gerekir. II. yüzyıldan sonra yeni bir statü ortaya çıkmıştır: Kurucu kişi manastırın kendi kendinin patronu olabileceğine yani “otodespot” olacağına karar verebilir. İmparatorluk vakfı olan Pantokrator’da da II. İoannes otodespot statüsünü öngörmüştür: “hiçbir dini otorite, prenslik veya aristokrasinin otoritesine bağlanmayacaktır. Mallarının devredilemezlik hakkı göz önünde tutulur ve malların her türlü hakkı manastıra aittir... İsterim ki öncelikle çok sevgili oğlum Basileos Aleksios, sonra da ailemizin en saygıdeğer kişisi tarafından sahiplenilsin, korunsun ve yardım edilsin.”

24Kurucu, higoumenos’un (manastırın yöneticisi) seçimi konusunda çok belirgin hükümler koyuyor: ilki İoannes tarafından atanan ancak adını bilmediğimiz görevdeki higoumenos manastırdan veya ilişkili başka bir manastırdan 3 keşiş seçecek. Öldükten sonra bu üç isim diğer keşişlere açıklanacak. Bu üç keşişten herkesin kabul ettiği biri higoumenos olacak. Eğer karar verilemezse üç günlük duanın sonrasında okuma yazma bilmeyen bir keşiş kura çekecek. Eğer kuradan çıkan kişi dışında keşişlerin üçte ikisinin desteklediği bir keşiş varsa o zaman imparatora dilekçe sunularak ondan atama yapılması istenecek. Yeni higoumenos’u Konstantinopolis’te bulunan bir piskopos kutsar.

25Vakfiye keşişler arasında yapısal bir eşitsizliği öngörür. 80 keşişten yalnızca 50’si tam zamanlı keşiş veya “kilise keşişi”dir ve belirli görevlerden yalnızca onlar sorumlu olabilirler: kilisede ayinleri düzenleyen kişider, oikonomos (mal ve mülkleri idare eden kişiler), skevophylakes (kutsal objelerin bekçileri), khartophylakes (tapu belgelerini saklayan kişiler), nosokomos (hastane sorumlusu), ksenodokhos (düşkünler yurdu sorumlusu), dükkâncı, ambar sorumlusu, 6 papaz, 6 diyakos, et düzenleyici (toplantıları düzenleyen).

26Diğer 30 keşiş ise servis hizmeti veriyordu: fırıncı, bahçıvan, ahçı, ayinleri düzenlemeye yardımcı kişi ve mal ve mülk idarecisi yardımcıları. 4 kişi temizlik, çamaşır yıkama ve keşişleri yıkamadan sorumluydu. Keşişler arasında önemli farklılıklar vardı. Bazıları higoumenos seçimindeki kurada gördüğümüz gibi okuma yazma bilmiyorlardı. Girişte feragat etmesi (apotage) beklenemez ancak eğer iyi bir aileden gelen ve rafıne eğitim almış biri manastıra girerse, higoumenos manastırın çıkarını düşünerek onun hayat koşullarını kolaylaştırabilir. Vakfiye bundan bahsetmese de, bu kişinin manastıra toprak, bina, değerli obje veya para gibi bağışta bulunması gerekir.

27Pantokrator hakiki monastik bir sistemin tepesinde bulunuyordu. Merhametli Meryem kilisesi, Aziz Mihael mozolesi ve hastane kompleksi dışında Pantokrator’a bağlı Asya tarafında, her birinin kendine ait vakfiyesi olan 6 manastır vardı: VI. Leon (886-912) tarafından Halkedon yakınlarında Propontis kıyısında kurulan 12 keşişi ve 6 hizmetlisi olan Nids Manastırı; Teofilos (829-842) döneminde onun bir aile ferdi tarafından Boğaz’ın Asya kıyısında kurulan ve 12 keşişi olan Antemios semti manastırı; büyük ihtimalle Halkedon yakınlarında olan ve 6 keşişi olan Medikariou Manastırı; bu son manastırdan çok uzakta bulunmayan ve aynı sayıda keşişi olan Galakrenai Manastırı. Patrik İgnatios tarafından 873-874 yılları arasında Prens adalarının karşısında Asya kıyısında kurulan Satyros Manastırı’nın 18 keşişi vardı. Manastırlar kendi ve keşişlerin giderlerini ve ihtiyaçlarını karşılayıp, mecburi hayırseverlik işlerini yerine getirdikten sonra kalan geliri Pantokrator Manastırı’na yolluyorlardı. Pantokrator’un higoumenos’u ve mal ve mülklerden sorumlu kişileri bu manastırlardan da sorumluydu.

28Böyle bir külliyede hayatın sürdürülmesi için, haliyle, burada ana hatlarının verildiği gibi önemli bir servete ve mükemmel bir idari sisteme ihtiyaç vardı. Vakfiyede, 78’ini İoannes’in, 10’unu Eirene’nin bağışladığı 88 mal ve mülkün beyanı var. Manastıra, köyler, şehir içinde emlaklar, ticaret hakları ve hatta kaleleri içeren blok halinde imparatora ait alanlar bağışlanıyor. Aynı zamanda I. Aleksios döneminde astronom ve yazar olan Symeon Seth’in Trakya’daki arazileri gibi daha önce özel mülk olan ancak daha sonra imparatorun servetine dahil olan yerler de manastıra bağışlanıyor. Bu bağışlara şehirde veya kırsal alanda bir kişiye ait, Trakya Khersonesos’taki tuz ocakları gibi yerleri de eklemek gerekir. Bazen bağış Atina metropolitinin Konstantinopolis’teki evi gibi basit bir ev olabiliyor. Bunun yanı sıra fınans gelirleri, ticari işlerden kazanılan para ve Peloponnesos yarımadasındaki Patras başpiskoposluğuna ve Methone piskoposluğuna ait arazi vergisi geliri gibi gelirleri de sayabiliriz. Kısaca bu servet özellikle Konstantinopolis’ten Selanik’e uzanan alanda ve yoğunlukla Avrupa kıtasında bulunan mal ve mülkleri içeren oldukça çeşitlilik gösteren ve tabiri caizse tek eksiği Konstantinopolis’te dükkânlar olan önemli bir servetti. Ancak bu, emlak, arazi, vergi gelirleri ve ticari haklar arasında ustalıkla çeşitlendirilmiş bir portföydü. Şimdi süreklilik ve iyi bir yönetim için vakfıyeye yansıtılan kaygılardan bahsedeceğiz.

29Prensipte servetin yönetiminden higoumenos sorumluydu. Bu hukuki bir sorumluluktu. Higoumenos’a yardım eden önemli sayıda oikonomoi vardı. Bu kurum 5. yüzyılda ortaya çıkmış ve 7. yüzyılda manastırlarda mecburi hale getirilmişti. Genelde her manastırda bir oikonomos ve onun yardımcısı paroikonomos bulunurdu. Pantokrator’da bu yardımcıların sayısı, biri Pantokrator, biri Merhametli Meryem Kilisesi, biri hastane ve bir diğeri de bağlantılı manastırların mal ve mülkleriyle ilginen paroikonomos olmak üzere 4’tü.

30Higoumenos en yüksek otoritedir. Prensipte yasaklanmış olan uzaklaştırmalar, kiralamalar ve işe almalarla ilgilenir. Muhasebecileri ve laik kişilerden seçilen kâhyaları atar. Dört oikonomoi manastırda kalır ve işleri için dışarı çıkabilirler. Prensipte ana manastırın keşişi olmaları gerekir ancak diğer bağlı manastırlarda bu işe yetenekli keşişler bulunuyorsa işe alınabilirler.

31Pantokrator’un orijinalliği hastanesi ve genel olarak buraya bağlı sağlık kuruluşlarının bütünlüğüdür. Özellikle 50 yataklı hastanesi ile gerçek bir sosyal yardım kurumundan bahsediyoruz. Gerokomeion denilen manastırın içinde yer alan, 24 sakat, malul ve kötürüm şahsı ve 6 hizmetliyi barındıran yaşlılar evi ile başlayacağım. Burada kalmak için keşiş olmak gerekmiyordu. Ancak kendini taşıyabilen veya kendi geçimini sağlayabilecek kişilerin kalması yasaktı. Bu evde kalan pansiyonerlerin yıllık ekmek, şarap, kuru sebze, peynir, sıvı yağ, ısınma odununun yanı sıra giyim giderleri için iki nomismata hyperpere (bir nomisma hyperpere 4.5 gram ağırlığında iyi kalite altın olup kalifiye bir işçinin aylık maaşı idi) iaşeleri vardı. Günlük verilen gıda 2500 kalori, yani önemli bir fıziksel aktivitede bulunmayan bir yetişkine gerekli olan normal tayın miktarı idi. Takip edilmesi gereken bir hastalık durumunda yaşlılar hastaneye alınıyordu.

32Vakfın ayrıca keşişler için cüzzamlılar hastanesi bulunmaktaydı. Ancak hastalığın yayılmasını önlemek için hastanenin şehrin merkezinden uzakta olması gerekiyordu. Bu yapı Romainos’un yaşlılar evine uzak olmayan manastıra makul uzaklıkta ve Pantokrator arazisinde bir binaydı. Bu iki yaşlılar evi şehrin oldukça yoğun nüfuslu bir bölgesinde idi. Şehrin neredeyse ıssız bir yerinde Haliç’in öteki yakasında bulunan Aziz Zootikos cüzzam hastanesinin aksine cüzzamlı keşişlere uygulanması gereken tecritin ne kadar gerçeğe uygun olduğu sorgulanabilir.

33Buna ayakta konsültasyonlar için sabahları açık olan dispanseri ekleyelim. Burası manastırda keşiş olan hastane müdürü (nosokomos) tarafından idare ediliyordu. Müdürün bir yardımcısı (meizoteros), iki muhasebeci ve baş eczacının yanında 5 tıbbi bitkiler uzmanı hastanede görevliydi. Bir profesör (didaskalos) tıp eğitimi vermekle yükümlü idi ve görevi o derece önemliydi ki hastane müdürü kadar maaş alıyordu (8 hyperperes ve 7200 kg ağırlığında ve 46 hyperperes değerinde 20 kişiyi besleyebilecek 500 ölçü buğday ve 2/3 hyperperes diğer besinler veya prosphagion için). Profesör hastanedeki hekimlerin çοcuklarına tıp eğitimi vermekle yükümlüydü. Esasen Pantokrator’un bünyesinde birçok okul bulunmaktaydı: 12. yüzyılın en büyük profesörü (grammatikos) İoannes Tzetzes (1110-1180-1185’e doğru) taşra idaresindeki görevinden ahlaki bir dava nedeniyle atıldığında Pantokrator’da bir hücresi olmuş ve burada ders vermeye başlamıştı. Bu durum esasen sorun yaratmıştı, zira İoannes Tzetzes manastırda kalmasına ve çalışmasına rağmen keşiş değildi.

34Kadın ve erkek 50 hasta, farklı büyüklüklerdeki 5 salonda kalıyorlardı: yaralılar için on yatak ; gözlerinden veya bağırsaklarından hasta olanlar için 8 ; kadınlar için 12 yatak ; diğer iki salonda diğer hastalar için 20 yatak ; her salonda ek bir acil yatağı. Bunun dışında hastanede dağılımı belirtilmemiş kötürümler için 6 delikli yatak bulunmaktaydı.

35Vakfiye her gün 50 hasta ve 11 servis personeli üzerinden hesap edilen gıdayı belirtiyordu, ancak personele düşen istihkak belirtilmemiş. Her hastaya her gün 850 gram manastırın değirmen ve fırınında üretilmiş ekmek, ayrıca prosphagion (ek gıda) olarak bakla ve kuru sebze (her birinden 130 gram), soğan, sıvı yağ ve şarap dağıtılırdı. Bu hasta başına 4000 kalori demektir. Görülüyor ki hastalara yaşlılardan daha fazla ihtimam gösteriliyor ; ancak tabii ki hastaların gücünü toplaması için bu gerekli.

36Tıbbi personel sayısı bugünkü daha iyi donanımlı hastaneleri kıskandıracak düzeyde fazlaydı zira bir hastaya bir hekim veya asistan düşüyordu. Her hasta erkek salonunda iki hekim, üç asaleten asistan, iki kadro dışı asistan ve iki hizmetli ; kadınlar salonunda iki hekim, bir kadın hekim, dört asaleten asistan, iki kadro dışı asistan ve iki veya üç hizmetli bulunmaktaydı. Fazladan hastanede bir fıtık cerrahı, dispanser için iki pratisyen hekim, iki cerrah, dört asaleten asistan, dört kadro dışı asistan vardı. Pantokrator hastanesinin toplam 76 tıbbi elemanı bulunmaktaydı.

37Hastaların günlük tedavisi ile ilgili pratiklerle ilgili bilgimiz yok. Yalnızca genel organizasyonu biliyoruz: iki baş cerrah aynı zamanda hastaların kabulünden sorumlu ve yaralıların salonunda duruyorlar ; iki başhekim aynı zamanda gıdalardan sorumlu ve göz ve bağırsak hastalıkları salonunda bulunuyorlar ; dört hekim normal salonlardan sorumlu ; kadınların iki hekimi ve erkekler kadar maaş alan bir kadın hekimi var ; iki hekim hastanenin hastabakıcılarından sorumlu ; iki pratisyen hekim ve iki cerrah ise dispanserden. Hekim sayılarının çift sayılar olması dönüşümlü çalışma kuralı nedeni ile: Her pratisyen iki ayda bir çalışıyordu. Kadro dışı olarak adlandırılan hekimler gerçek çalışanlardı ancak başarılarına göre ileride asaleten göreve atanacak kişilerdi.

38Görüyoruz ki tüm personelin eğitiminde profesörün önemli bir işi vardı. 6. yüzyılda İustinianos döneminde uygulanan antik tıbbın Arap tıbbına entegre olmuş olduğunu bilsek de bu dönemde maalesef neler öğretildiği ve öğrenim metodları ile ilgili bir fıkrimiz yok. Her halükarda II. İoannes döneminde de tıp genelde Bizans’ta gördüğü ilgiyi görmüştür. Genellikle manastırlarda yazılmış aziz hayatlarında ve mucize kitaplarında, Tanrı’nın tedavisi insanlarınkine tercih ediliyor olsa da genellikle aziz tıbbi müdahaleler başarısızlığa uğradığında olaya müdahil olmaktadır. İlahi ilhama nail bu aziz kişi en iyi hekimlere tavsiye vermekle yetinir.

39Her gün iki başhekim hastaları ziyaret eder. Asistanlar hekimlerin yanında bulunur ve aslında bir nevi hastabakıcı, hemşire görevi yerine getirirler. Sayıları hekimlerden daha fazladır çünkü gece nöbetine onlar kalırlar. Son olarak salonların temizliği gibi en mütevazi işleri yapmak için her salonda ve bölümde ikişer hizmetli bulunur.

40Her gelişmiş ülkenin sağlık sisteminin kaça mal olduğunu sorguladığı bir dönemde, elimizde kurucusu tarafından çok iyi derecede desteklenmiş Pantokrator hastanesinin yıllık giderleri hakkında fikir sahibi olabileceğimiz bir vakfiye var. Tıbbi olsun olmasın hastanedeki her görevlinin, keşiş, hasta ve yaşlılar da dahil maaşı ödeniyor ve bakımı sağlanıyordu. Bunun yanı sıra Pantokrator diğer dini vakıflarda olduğu gibi kurucusunun ruhunun selameti için manastırda kalmayan fakirlere de yardım dağıtıyordu.

41Vakfıyede yazdığına göre toplam gideri hesaplamak mümkün: 2681 hyperperes (37 altın sikkeden fazla) dağıtılan nakit para, 1700 ölçü eden 17. 917 kg ekmek, 2200 ölçüden fazla buğday (dağıtılan toplam buğday 325 hyperperes ediyor), 5554 litre şarap, 110 litre sıvı yağ ve 100 ton yakmak için odun. Mal olarak yapılan harcamalar nakit yapılanlara yakın olsa da büyük ve muhteşem yapıların bakım giderlerini de eklediğimizde Pantokrator’un yıllık gideri 120 altın sikkeyi bulmaktadır. Bu rakam çok ortalamadır. Basit bir işçinin kazandığı paradan 120 kat daha fazla maaş alarak yılda 20 altın sikke kazanan yüksek düzey bürokrat ve rütbelilerin maaşları göz önüne alınırsa II. İoannes’in kendi ve ailesinin sonsuz selameti için ödediği fıyat fazla değildir. Esasen sağlık personeline ödenen maaş yukarıdaki görevleri göz önüne alındığında çok yüksek değildir. Bunun dışında bu giderler manastırın gelirinin çok aşağısındadır. Manastır sebastokrator İsaakios Komnenos’tan (II. İoannes’in kardeşi veya yeğeni) 16 altın sikke vererek bir köy alacak yatırım gücüne sahip bir kurumdur. Bir manastırın, özellikle özel vakıfların, kârını dağıtması oldukça normaldir. Bazı vakfıyelerde kurucu ailenin bireylerine dağıtılacak kârlar detaylı olarak belirtilmiştir.

42Pantokrator Manastırı 1204’te Konstantinopolis’in Latinler tarafından istilasına kadar zenginliğini devam ettirmiştir. Manastır Venediklilere verilen mahallenin içinde bulunduğundan onların malı oldu. Birçok değerli ikona, daha önce bahsi geçen Ayasofya’da bulunan Teotokos Hodegetria Meryem ikonası da dahil olmak üzere, yağma ganimeti olarak ellerine geçti. IX. Louis’ye hediye edilen Aziz Blasios’un başı veya Notre-Dame de Paris, Bruges, Clairvaux, Corbie ve Soissons manastırlarına hediye edilen aynı röliğin diğer parçaları gibi manastırın bazı meşhur kutsal emanetleri Batı’ya yollandı. Bununla birlikte manastırda bu dönemde Yunan keşişlerin mi yaşamaya devam ettiğini yoksa Latin keşişlerin mi yaşadığını bilmiyoruz.

43Buna karşılık manastır, Paleologoslar hanedanının sürekli bir ilgi kaynağı olmuştur. VIII. Mihael, Teotokos Hodegetria Meryem ikonasını, geri aldığı şehre girişini kutlayan 15 Ağustos 1261’deki törende geçidin başına koymak için buldurtmuştur. Manastırın başına Moğol Hanı ile evlendirip Altın Orda kampına yolladığı gayrimeşru kızı Maria’yı teslim ettiği Villehardouinli Theodosios adında Hellenleşmiş bir Latin’i getirmiştir.

4414. yüzyılın başında manastır imparator manastırlarının bir başka kullanımına hizmet vermeye başlamıştır: Papalıkla dini birleşmeye karşı çıkan iki muhalif Georgios Metohites ve Meliteneli Konstantinos ve aynı dönemde Sırp kralı II. Uros Milutin’in oğlu ve kızı buraya hapsedilmiştir. Ayrıca manastır imparator ve ailesi için nekropol olmaya devam etmiştir: 1317’de II. Andronikos Paleologos’un (1282-1325) ikinci karısı Eirene, 15. yüzyılda aralarında II. Manuel’in (1425) ve VIII. İoannes’in (1448) bulunduğu sekiz imparatorluk ailesi mensubu gömülmüştür. Bunlardan bazıları II. Manuel’in oğlu Selanik ve Makedonya valiliklerinde bulunmuş Andronikos gibi sonradan keşiş olmuş kişilerdir.

45Yine de manastır geçmiş dönemdeki parlaklığını ve güzelliğini kaybetmiştir. 1420’ye doğru yüksek bürokrat ve tarihçi Georgios Sfrantzes, II. Manuel’i I. Manuel gibi buraya gömülmesi için ikna etmiştir. Bu sebeple II. Manuel, Georgios Sfrantzes’in dostu, Aynaroz’dan gelen Makaire Makres’e buranın restorasyonu görevini vermiştir. Konstantinopolis’in diğer yerlerinde olduğu gibi manastır bınaları da çok kötü durumdaydı ve manastırdaki keşiş sayısı altıdan fazla değildi. Makaire Makres binaları ayağa kaldırarak manastırı eski parlaklığına kavuşturmak istedi. Keşiş sayısını ikiye katladı. Roma elçiliği de yapan Makaire Makres’in oynadığı önemli role rağmen 1431’de Makres öldüğünde manastır eski parlaklığından çok uzaktı. Her şeye rağmen imparatorluk ailesi mensupları buraya gömülmeye devam edildi. Manastırın higoumenos’u Gerontios, Roma ve Konstantinopolis kiliselerinin birleşmesi kararının verildiği Ferrara-Floransa (1437-1439) konsilinde önemli rol oynamıştır.

46Şehir 29 Mayıs 1453’te düştüğünde Pantokrator’un higoumenos’u kimdi bilmiyoruz. Ancak II. Mehmed tarafından şehrin alınışından sonra patrik seçilen ve parlak bir geleneksel törenle görevine getirilen Gennadios Sholarios son imparator XI. Konstantinos Dragases tarafından burada hapsedilmiş olarak bulunmuştu. Patriklikten istifa edip keşiş olan Nifon, 15. yüzyılın sonunda Selanik halkı tarafından başpiskopos ilan edilene kadar manastır işlevini sürdürüyordu. Bazı binalar ayakkabıcılar ve çuhacılar tarafından kullanılmaya başlanmıştı. 15. yüzyılın sonlarına doğru manastır onu camiye çevirecek Zeyrek Mehmed’e verildi. Cami olduğunda manastır çoktan eski fonksiyonlarını kaybetmişti. Bu parlak yapılar bütününden geriye bugün de ayakta olan kilise kalmıştı.