Version classiqueVersion mobile

Bizans

 | 
Annie Pralong

Konstantinopolis : Şehir ve Anıtlar

Konstantinopolis’in Siyasal ve dinsel yaşamında Ayasofya’nın yeri

Marie-France Auzépy

Note de l’éditeur

Konferans tarihi: 21 Ocak 2004

Texte intégral

1Bugün Ayasofya ve onun Bizans kent yaşamındaki yerinden söz etmemin nedeni Ayasofya’nın bütünlük içinde günümüze ulaşmış nadir yapılardan biri olmasıdır. Ümit ederim ki bu yapıyı tekrar ziyaret ettiğinizde Bizans dönemindeki törenleri, ayinleri ve orada vuku bulan önemli olayları hayal ederek mekânı gezersiniz. Bizans dönemi uzak geçmişe ait az bilinen bir dönem olduğu için, imparatorluğun siyasal yaşamının Ayasofya’da sahne aldığı anların tadını almanız için birkaç yararlı bilgi vermekle başlamak istiyorum. Kısaca kilisenin tarihine ve Bizans kentindeki yerine, ayrıca bu yapının işlevine değineceğim.

Tarih ve yer

2Herkesin bildiği gibi Ayasofya, İmparator İustinianos tarafından 532 Nika ayaklanmasında yanan ve arkeolojik kazılarda birkaç kalıntısı ortaya çıkarılan bazilikanın yerine yapılmıştı (Resim 1). Kilise, benzeri olmayan genişlikte bir alanı kaplayan 30 metre çapındaki kubbesi ile 537’de açıldı. İkinci açılışı yine İustinianos döneminde 562’nin İsa’nın doğum gününe denk gelir, zira kubbenin bir kısmı, doğu kemeri ve doğu kesimindeki yarım kubbe 553-557 arasında yaşanan bir dizi deprem nedeniyle 558 yılında yıkılmıştı. Bugünkü kubbe tekrar yapılmış olandır. Bu yeni kubbenin de bir kısmı (989 yılında 40 nervürden 13’ünün ve 1346’da yine 13’ünün yıkılmasından sonra) 10. ve 14. yüzyıllarda tekrar onarım gördü. 562’de yapılan ikinci açılış bize dönemin yapısını iyi tanıma fırsatını sağlamıştır, zira şair ve sarayın yüksek rütbeli subayı Paulos Silentiarios bu açılışın şerefine imparatora yazdığı övgü söylevinde –söz konusu metin Pierre Chuvin tarafından Fransızcaya ve Samih Rıfat tarafından Türkçeye çevrilmiştir– kiliseyi ve içindeki eşyaları tasvir etmektedir. 23 Aralığa denk düşen bu ikinci açılış tarihinin kuruluş günü olarak her yıl kutlandığını, günümüze ulaşmış olan ve Typikon olarak adlandırılan Ayasofya Kilisesi’nde kutlanan yortular takvimi sayesinde biliyoruz. Yapının kuruluş hikâyesi 9. yüzyıla ait efsanevi bir hikâye olan Diegesis, yani Ayasofya’nın yapılmasını anlatan hikâyede ele alınmış ve büyük ilgi görerek birçok dile çevrilmiştir; bu efsane Ayasofya ile ilgili birçok yanlış bilginin kaynağıdır; örneğin efsanede anlatıldığı gibi antik yeşil sütunlar Efes tapınağından gelmemiştir ya da efsaneye göre İustinianos’a atfedilen meşhur “Süleyman seni yendim,” sözü de yanlıştır.

Resim 1. Theodosius Ayasofyası’ndan bir arkitrav ayrıntısı

Resim 1. Theodosius Ayasofyası’ndan bir arkitrav ayrıntısı

M.F. Auzépy

3Ayasofya’nın kuruluş tarihi hakkında yeterli bilgimiz olmasına karşın çevresinde hangi yapıların olduğunu biraz daha az biliyoruz, bu nedenle de metinlerde adı geçen mekânların yerini belirlemek bazen zor olmaktadır. Kilise, Küçük Ayasofya’dan Aya İrini’ye kadar uzanan bir alandaki başkentin siyasal ve dinsel merkezini oluşturan yapılar bütününün parçasıydı. Bu alanda güneyde denizden kuzeyde Aya İrini’ye kadar şu yapılar bulunmaktaydı: Kente ünlü Halke kapısıyla açılan imparatorluk sarayı; bir sütun üzerinde duran, başında tüylü bir taç olan, ata binmiş bir imparator, büyük ihtimalle İustinianos değil de Theodosius heykelinin bulunduğu Augusteion meydanı; Aziz Samson hastanesi; Aya İrini (daha doğudaki Senato ve Magnaura’yı saymazsak). Ayasofya bu yapılar bütünün kalbinde bulunuyordu ve bugün olduğu gibi payandalarla desteklenmemişti (kuzey ve güney payandaları 14., batı payandası 9. yüzyılda yapıldı), minareleri yoktu ve çeşitli binalarla çevriliydi (Resim 2).

4Bu yapılar arasında en önemlisi bugün yok olan ve zamanında hem patriğin konutu hem de yönetim merkezi olan ve toplantı odaları, idari ve mali personel servisleri, arşivler, kütüphane ve bir okulun bulunduğu patrikhanedir. Patrikhane Ayasofya kilisesinin güneyindeydi ve narteksin üstündeki galeriye söz konusu galerinin güney ucundaki bugün hâlâ mevcut bir kapı vasıtasıyla bağlanmıştı: Kapı günümüzde Ayasofya’nın çıkışı olarak kullanılan mekânın (iç narteksin güneyinde İustinianos mozaiği) üstünde yer alan, birkaç mozaiğin (özellikle kapının üzerindeki Deesis mozaiği) bulunduğu bir salona açılmaktaydı. İki adet vaftizhane gibi dini vecibeleri ayrılmış başka binalar da bulunmaktaydı. Bu vaftizhanelerden güneybatıda bulunan küçük olanı korunmuş ve II. Selim’in türbesine dönüştürülmüştür. Kuzeydoğudaki büyük vaftizhane ise yok olmuştur. Patrik, İsa’nın göğe çıkışının kutlandığı Paskalya’dan önceki gece çocukları burada vaftiz ederdi. Kuzeydoğuda bulunan yuvarlak planlı skevophylakion yapısı litürjik kapların ve gereçlerin saklandığı bir depo olarak kullanılıyordu.

5Şimdi bu uçsuz bucaksız anıtın ne işe yaradığını, sembolik büyüklüğünü ve siyasal yaşamdaki rolünü anlamamızı sağlayacak işlevlerine bakalım.

I. Kilisenin işlevi

6Ayasofya’nın işlevi iki yönlüydü. Bir taraftan Konstantinopolis’in katedral kilisesi, Büyük Kilisesi’ydi ve bu sıfatla herhangi bir piskoposluk kilisesi gibi piskopos ve ona bağlı din adamlarının Hıristiyan kültünü kutladıkları bir yerdi. Ancak Ayasofya aynı zamanda imparatorluğun başkentinin kilisesi idi ve bunun iki farklı sonucu vardı: İlk olarak bu kilisenin piskoposu patrikti ve yargılama yetkisi 6. yüzyıldan sonrası itibariyle Balkanlar’dan Toroslar’a uzanıyor, Bulgarlar ve Ruslar gibi paganların Hıristiyanlaşmasından sonra yeni kurulan kiliselerin de başı sayılıyordu. Diğer bir sonucu ise Konstantinopolis piskoposunun imparatorla özel bir ilişkisinin bulunmasıydı. Bu ilişki o derece yakındı ki imparatorun sarayı Ayasofya’ya fiziki olarak bağlıydı. İmparator patriği atıyor, patrik imparatora taç giydiriyor ve bu iki adam Doğu Roma imparatorluğunun dinsel ve siyasal düzeninin ayrılmaz ikilisini oluşturuyorlardı. Ayasofya’ya gelince, onu inşa ettiren, kubbesi yıkılınca tamir ettirten imparatordu. Önemli bayram günlerinde ayinlere katılan da imparatordu.

Normal ibadet

7Her piskoposluk kilisesinde olduğu gibi, piskopos ayin yapmak ve yaptırmak zorundaydı: Her gün ayin yapılır ve manastır dualarından farklı olarak katedral dualarında günde beş kere Davud’un mezamiri okunurdu; pazarları, İsa’nın doğum günü, Paskalya ve Pentekoste gibi yortu günlerinde, aziz günleri ve şehirde meydana gelen kuşatma veya deprem gibi büyük olaylarda törensel bir ayin yapılırdı.

8Yapı öncelikle bu dinsel işleve cevap vermek amacıyla inşa edilmişti. Dışında, batıya bakan yüzünde bir atrium, yani Sultanahmet Camii’ndeki gibi revaklı bir avlu bulunmaktaydı. Bu atrium bugün kilisenin önünde bulunan açıkhava müzesinin olduğu yerdeydi. Sultanahmet’te olduğu gibi avlu/atrium’da bir çeşme vardı. Atrium Augusteion’un güney kısmına komşuydu ve kapıları imparatorun ata binmiş heykelinin bulunduğu kamusal alana açılıyοrdu. Atrium dinsel ayinler için gerekli bir mekândı çünkü burası inananların ayin yapılmadan önce şehirde dolaşıp gelen ayin alayını ve patriğin nartekste giriş duasını okuduktan sonra kiliseye girmeleri için izin vermesini bekledikleri yerdi.

9Atrium kilisenin önünde bulunan iki giriş holünün önündeydi. Bunlara dış narteks veya eksonarteks ve iç narteks veya esonarteks denilir. İç narteks çok genişti çünkü burada patriğin öncülüğünde kiliseye girmeden okunacak dualar için Ayasofya Kilisesi’nin din adamları toplanırken halk atrium’da beklerdi. Din adamları ile patrik bayram ayinleri için gelen imparator ve maiyetini burada karşılardı: karşılama yeri imparator kapısı da denilen ve şu anda Fossati restorasyonu sonucu ahşaba çevrilmiş, orijinali ise gümüş olan anıtsal orta kapı idi. İmparator ve patrik kiliseye bu kapıdan birlikte girerlerdi. Patrik kiliseye girdikten sonra halk da kalabalık bir şekilde kiliseye akin ederdi. Bu da bize, narteksten kilisenin içine açılan birden fazla kapının, –imparator kapısıyla birlikte toplam dokuz adet– varlık nedenini açıklar.

10Sahın iki farklı dinsel amaç için tasarlanmıştı. Bu amaçların ilki din adamlarının hareketlerinin ve sözlerinin halk tarafından görülür ve duyulur kılmak, ikincisi ise Kudas’ın, yani ayinin temelini oluşturan bu tuhaf dönüşüm işleminin hazırlandığı kutsal mekânı inananların bulunduğu mekândan ayırmaktı. Doğu apsisinin içinde bulunan bu alan, kilisenin gerçek anlamda kutsal mekânıydı. Kudas işleminin gerçekleştirildiği lekesiz beyaz taştan sunak masası burada yer alıyordu. Paulos Silentiarios’un anlattığına göre bu sunak İustinianos tarafından altın ayaklar üzerine oturtulmuştu, üzeri ciborium adı verilen ve tepesinde bir haç bulunan gümüşten sekizgen bir sayvanla örtülmüştü. Din adamları ayin sırasında bu sunağın arkasındaki apsisin içinde yarım daire şeklinde uzanan synthronon adı verilen sıralarda otururlardı. Bunlar Ayasofya’da artık bulunmamakla birlikte Aya İrini’de korunmuştur. Paulos Silentiarios’a gore synthronon’un üst sıraları gümüş kaplamalıydı. Din adamlarına ayrılmış kutsal mekân sütunlar üzerinde yükselen gümüş ve oyma figürlerle kaplı parmaklıklarla sınırlanmıştı. Merkez kapıların üstünde melekler ve havarilerle çevrili İsa figürü bulunmaktaydı. İnananlar topluluğunu kutsal ayin mekânından ayıran ikonastasis adı verilen bu bölme ana sahna üç kapı ile açılıyordu. Aslında kutsal alanın sahna doğru bir uzantısı da bulunuyordu: İkonastasisin orta kapısından batıya doğru, mermer levhalardan oluşan alçak parmaklıklarla sınırlanmış solea adı verilen bir koridor uzanıyordu. Solea, bir yerine iki merdivenle çıkılan bir minberi andıran bir tür vaiz kürsüsü olan ambon’da son buluyordu. Paulos Silentiarios solea’nın anakarayı [kutsal ayin mekânını] “dalgaların dövdüğü” toprağa bağlayan bir kıstak olduğunu yazar. Son derece süslü olan ambon kısmen gümüşle kaplıydı ve üzeri sekiz sütunun taşıdığı bir koni ile örtülmüştü. Bu kürsünün kamusal bir işlevi bulunmaktaydı. Ayin sırasında burada gerçekleştirilen, İncil’in okunması ya da örneğin 14 Eylül’de patriğin haçı kaldırarak dört ana yone doğru tutması gibi önemli eylemlerin halk tarafından duyulmasını ve görülmesini sağlıyordu. Ayrıca bazı zamanlar kilise şarkıcıları burada (De Cer. I, 10), hatta Paulos Silentiarios’a inanırsak, garip bir biçimde platformun altında duruyorlardı.

Resim 2. Ayasofya’nın güneyden hava fotoğrafı

Resim 2. Ayasofya’nın güneyden hava fotoğrafı

M.F. Auzépy

11Din adamları ayini ikonastasisin iç kısmı olan bu çevrilmiş kutsal alanda sahın, solea ve ambon yönünde icra ediyorlardı. İnananlar, erkekler sağda, kadınlar solda olmak üzere yan sahınlarda ve galerilerde duruyorlardı. Ana sahın, en azından İmparator ayinlere katıldığında, onun kalabalık maiyetine ayrılmıştı: Ana sahnı enlemesine kateden ve şairler tarafından dalgalara ya da ırmaklara (cennetin dört ırmağı) benzetilen yeşil mermer çizgiler mevki sahibi kişilerin rütbelerine göre sıralanmasına yardımcı oluyordu (Resim 3).

Personel ve gelir

12Böyle geniş bir alanda törenler düzenleyebilmek için çok sayıda kilise adamına ihtiyaç vardı. 7. yüzyılın başında Herakleios’un bir kanunnamesinden (novelle) öğrendiğimize gore Ayasofya’da 500 kişi çalışıyοrdu. Bunların 80’i rahip, 150’si diyakos, 40’1 da kadın diyakostu (10. yüzyıla kadar kadın diyakosların yeri girişte skevophylakion ile kuzey duvarını arasındaydı). Bu 500 kişiye 25 psalti, yani şarkıcı ve 75 kapıcıyı eklemeli. Ayasofya’nın güneyinde bulunan patrikhanede kalan idari personel sayısı yine bu tarihte 40’ı noter, 12’si değerli obje bekçileri (skevophylakes) olmak üzere 90 kişiydi. Noter sayısı patrikhanedeki ekonomik etkinliğin ne denli önemli yer tuttuğunu bize göstermekte. Bu personele okul ve kütüphane personelini de eklemek gerekir.

13Gerek bu denli çok sayıda personel için, gerekse binanın bakımı ve aydınlatılması için çok büyük gelire ihtiyaç vardı. Sabaha kadar süren gece ayinleri oldukça sıktı ve Paulos Silentiarios’a göre bu tür ayinler sırasında kilise gündüz gibi aydınlatıldığından kullanılan yağ ve muma çok para gidiyordu. Ayinler o kadar pahalıya mal oluyordu ki 11. yüzyılda haftanın bazı günlerindeki ayinler yapılmamaya başlandı (Skilitzes, s. 393). Ancak patrikhanenin gelirini bilmiyoruz: bildiğimiz yalnızca 7. yüzyıla kadar şehir piskoposluğu olarak patrikhanenin Konstantinopolis’teki halka bedava cenaze töreni düzenlemesi gerektiği ve bunun için vergiden muaf 1100 dükkânın gelirine sahip olduğudur (İustinianos, 43 ve 59 sayılı kanunlar). 9. yüzyıldan itibaren cenaze masraflarını aileler karşılamaya başladı, ancak imparator VI. Leon 1100 dükkândan alınan vergiyi hayır işlerinde kullanmak için patriğe bıraktı. Bu dükkânlarda belki de Ayasofya’nın etrafında çok sayıda bulunan balmumu ve mum üreticisi vardı (Eparkhikon Biblion [Bizans lonca kitabı]).

Ayin düzeni

14Ayasofya şehrin en büyük kilisesi ve patrikhane kilisesiydi. Sarayında birçok kilise bulunmasına rağmen, imparator, imparatorluğun kilisesi saydığı Ayasofya’da her daim hazırdı. Bu nedenle örneğin VI. Leon, Ayasofya’yı skevophylakion’dan çıkarttığı değerli kumaşlar ve objelerle süslettikten sonra etkileyerek din değiştirmelerini arzu ettiği Rus, Arap, Gürcü gibi yabancılara gezdirtirdi (Skilitzes).

15Aynı şekilde imparator, Ayasofya’daki İsa’nın doğum günü, Paskalya ve yortu ayinlerinin yanı sıra ailesel (doğum, evlilik, taç giyme) ya da kamusal (11 Mayıs şehrin yıldönümü) nitelikli sayısız ayine bizzat katılırdı. İmparator –ya da İmparatorlar, zira imparator genellikle oğullarını iktidarına ortak ederdi– Ayasofya’ya ayda en az iki kere gelir, bazen Paskalya döneminde haftanın her günü orada bulunurdu. İmparatorun kamusal alandaki her görünüşü gibi Ayasofya’ya gelişi de imparatorluk tören düzeni gereği dakikası dakikasına kurallara bağlı olarak yapılıyordu. Zira imparatorluk törenleri bir nevi Bizans’ın gücünün simgesiydi. Bu törenlerde imparator ve etrafındaki maiyeti Bizanslıların gözünde Tanrı’nın krallığındaki İsa ve çevresindeki meleklerin yeryüzündeki yansıması idi. Bu nedenle hiçbir düzensizlik hoşgörülemezdi ve herkes kendine ayrılan yerde durmalıydı (Ayasofya’da herkesin durması gereken yerleri belirleyen yeşil mermer çizgilerin önemi buradan geliyor).

16Öte yandan imparator Kilisenin gözünde istisnai bir inanandı: İkonastasisin içine girmesine izin verilen tek din adamı olmayan kişiydi. Buna karşılık, en azından 10. yüzyılda, Ayasofya’ya girmek için tacını çıkartmak zorundaydı. Çıkışta patrik tacı imparatora iade eder ve bu hareket de simgesel olarak Tanrı’nın gözünde imparatorluk niteliğinin kalktığı, onun herhangi bir inanan olduğunu simgelemekteydi. Ayin süresince, genellikle en az üç saat sürerdi, imparator çoğunlukla halkın gözünden uzak bir yerde, Fossati tarafından yapılmış hünkâr mahfilinin karşı köşesinde, Ayasofya’nın güney yan sahnının doğu ucunda bulunan mitatorion’da dururdu. Burada imparator olarak giymesi gereken uzun ve ağır mantoyu çıkarabiliyordu. Buradan her dışarıya çıkışı imparatorun kilise içindeki gerçek anlamıyla önceden tertiplenmiş bir güç gösterisi niteliğindeydi. Ayin sırasında genellikle dört çıkış yapardı: küçük giriş denilen adakların verilmesi için, İncil’in okunması için, takdis öpücüğü için ve komünyon için.

17Bu törenleri gözünüzde daha iyi canlandırabilmeniz için, yılın en büyük Hıristiyan bayramı olan Paskalya ayinini Merasimler Kitabı (De Cerimoniis) adı verilen ve 10. yüzyılda Konstantinos Porfirogennetos tarafından derlettirilen saray arşivlerinden yola çıkarak canlandıralım. Bu ayinde diğer ayinlere göre yalnız birkaç değişiklik bulunur. Paskalya Pazar günüdür ve bir gün önce gündüz imparator ya da imparatorlar en az 100 lira saf altını (33 kilo) daha az adak olarak sunak masasına bırakmak için Ayasofya’ya gelirler. Gece ayini sırasında ise patrik büyük vaftizhanede inananları vaftiz eder. Pazar sabahı şafak vaktiyle imparator –ya da imparatorlar– saray kiliselerinde dua ederler ve sarayda yaşayanları, üst düzey rütbelileri ve askerleri sarayın çeşitli mekânlarında selamlar. Bu selamlamalar süresince birkaç kez hadımağalarının yardımıyla bir perdenin arkasında kıyafetini değiştirir. Perde arkasında kıyafet değişmek sarayda olduğu kadar kilisede de önemliydi ve bugün Etiyopya’da bu gelenek sürmektedir. İmparatorlar daha sonra en muhteşem kıyafetleri ve taçlarıyla Ayasofya’ya gelir. Gelişleri şöyle anlatılmaktadır:

İmparatorlar kiliseye Güzel Kapıdan girerler ve narteksin girişinde, asılı bir perdenin arkasında hadımağaları taçlarını çıkartır. Patrik, maiyeti ve din adamları ile onları narteksin kapısında bekler ve imparatorlar taçlarını çılcarttıktan sonra patriğe doğru ilerler: İlk once başdiyakosun elinde tuttuğu İncil’in önünde secdeye dururlar daha sonra patriği selamlayıp öperler ve imparator kapısına kadar gidip burada Tanrı’ya şükretmek için üç kez mumlarla secdeye dururlar ve ancak patrik duasını bitirdikten sonra içeri girilir. Tüm imparatorluk asaları ve işaretleri kilisede sağlı sollu asılıdır: Roma perdeleri ve sancakları solea’nın iki yanına, Aziz Constantinus’un haçı ise kutsal alanın sağına yerleştirilmiştir. Yüksek rütbeli bürokratlar ve diğer senato üyeleri imparatora sadık olanlarla kilisenin sağında onlara ait olan yerlerde dururlar.

Resim 3. Ayasofya’nın Marmara Adası (Prokonnesos) mermeri döşemesi ve yeşil bantlar

Resim 3. Ayasofya’nın Marmara Adası (Prokonnesos) mermeri döşemesi ve yeşil bantlar

M.F. Auzépy

18Daha sonra imparator patriğin yardımı ile kutsal alana girer, sunağın örtüsünü öper, sunağın yanında duran haçı tütsüyle kutsar ve kutsal alandan çıkarak mitatorion’a girer. Ve oradan Küçük giriş sırasında, yani inananların adaklarını sahından geçerek kutsal alana getirdikleri sırada çıkar. Bu anı anlatan pasaj da okunmaya değer:

Kutsal bağışlar kutsal masaya taşındığında, hadımağaları (mitatorion’a) girerler ve hükümdarları uyarırlar ve onlara imparatorluk mantolarını giydirirler, ve hükümdarlar başları çıplak, mantoları ile dışarı çıkarlar, hadımağaları ve Senato’yla birlikte, ellerinde imparatorluk asası ve işaretleri olduğu halde kilisenin sağ tarafından ambon’un arkasına kadar ilerlerler: Hükümdarların kutsal vazoları ve yanan meşaleleri buraya yerleştirilmiştir. Hükümdarlar buraya geldiklerinde hadımağaları meşaleleri alırlar ve hükümdarların ellerine verirler ve hükümdarlar Senato ve hadımağaları ile birlikte kutsal bağışlara ellerinde meşalelerle eşlik ederler. İmparatorluk asası ve işaretleri yerlerine konur ve hükümdarlar solea’dan geçerek kutsal kapıların (ikonastasisin orta kapılarının) dışına çıkarlar. Ellerindeki meşaleleri bıraktıktan sonra birinci imparator kapıların sağına, ikinci imparator soluna geçer. Başdiyakos gelerek önce hükümdarları, sonra patriği ve sonra da kutsal masayı tütsüyle kutsar, ve daha sonra kutsal bağışlar (kutsal alana) girer. Hepsi içeri girdiğinde hükümdarlar patriği selamlar ve kilisenin sağ tarafından mitatorion’a dönerler.

19İmparatorlar için son derece yorucu olması gereken Paskalya ayininin anlatıldığı metnin bu oldukça kısa iki parçası törenlerin görkemi hakkında, Ayasofya’nın imparatorluk asası ve işaretleri ile nasıl donatıldığı, rütbeli kişilerin en gösterişli kıyafetleri ile yüzyıllardır provası yapılan bir koreografi içinde nasıl yer aldıkları ve imparatorun ilahiler eşliğinde koreografinin içinde kaybolarak nasıl kendi rolünü oynadığı hakkında bir fikir veriyor.

20Ayasofya’nın siyasal yaşamdaki yerini ele almadan önce olayların gelişimini ve yapılan hareketlerin anlamını kavrayabilmek için bu dekoru kurmak gerekiyordu.

II. Ayasofya’nin siyasal yaşamdaki rolü

21Ayasofya’nın tarihte birçok rolü oldu: patrikhane yetkililerinin gitgide artan mültecilerden az ya da çok başarılı kurtulma çabalarına rağmen her zaman bir sığınak oldu. 10. yüzyıldan itibaren hipodromun şehirde oynadığı rolün sona ermesiyle sıkça halkın duygularını ifade ettiği yer oldu. Buna koşut olarak patriğin ve halkın imparatoru seçmek için ortak karar aldığı meşru bir alandı. Örneğin 11. yüzyılda Ayasofya’da toplanan halkla birlikte patrik Mihael Kerularios İsaakios Komnenos’u imparator ilan etti.

22Böylelikle 11. yüzyıldan itibaren Ayasofya önemli bir siyasal mekân haline geldi. Örneğin 20 Nisan 1042’de neredeyse 20 yıl once ölmüş II. Basileos’un eski hadımbaşıları, Zoe’yi defedip yerine geçen V. Mihael’e karşı hanedanın devamlılığını temin edebilmek amacıyla Basileios’un yeğeni ve Zoe’nin kardeşi Theodora’yı manastırdan çıkarıp ona Ayasofya’da imparator kıyafetleri giydirmişlerdi.

23Bu siyasal rol 11. yüzyıldan itibaren önemli olsa da esas üzerinde durmak istediğim konu Ayasofya’nın imparator ve patrik arasındaki çekişmelerdeki yeridir.

24Bu iki kişinin Hıristiyan imparatorluğun yüceltilmesine beraberce katkıda bulundukları için birbirlerine ne derece ihtiyaç duyduklarını gördük. Ancak 9. yüzyıldan itibaren bunların, imparatorluğun yönetimindeki yerleri konusunda farklı görüşleri olmaya başladı. İmparatorluğa Hıristiyan kimlik kazandıran Constantinus’tan itibaren imparatorluğun iyi yönetilmesinden ve tebaanın doğru inanışa yani Ortodoks inancına sahip olmasından Tanrı önünde sorumlu kişinin imparator olduğuna inanılıyordu. Patrik ve Kilisenin tüm hiyerarşisi imparatorun bu görevi yerine getirmesinde yardımcılarıydı. Bu anlayış, 9. yüzyıldan itibaren, ikonalar üzerine olan kavgalar son bulup patriğin imparatora karşı Hıristiyanların lideri rolü güçlendikten sonra tartışılmaya başlandı.

25Esasen patrikhane ikonakırıcı imparator V. Konstantinos (742-775) döneminde Ayasofya’nın sahne olduğu feci bir aşağılanmaya maruz kaldı. Bu imparator tarafından İkonakırıcılık politikasını uygulamak için seçilmiş olan Patrik Konstantinos seçilmesinden on yıl kadar sonra fikrini değiştirmiş olacak ki bir komploya karıştı. İmparator onu sürgüne yollayıp yerine 16 Eylül 766’da Niketas adlı birini atadı. Bir sonraki sene 6 Ocak 767’de Konstantinos’u sürgünden çağırtarak öyle kırbaçlattı ki Konstantinos yürüyemez hale geldi. Teofanes’in vakayinamesinden olayın Ayasofya’da geçen bölümünü aktarıyorum:

İmparator onun tahtırevanla getirilmesini ve büyük kilisede solea’ya oturtulmasını emretti. Ona karşı suçların yazılı olduğu dosyayı taşıyan yüksek rütbeli bir kişi (asekretes) onunla birlikteydi. Şehirdeki herkes olayı izlesin diye imparatorun emriyle toplanmıştı. Dosya herkes duysun diye okundu. Patrik Niketas synthronon’da oturup seyrederken her büyük suçlama okunduktan sonra Konstantinos’un yüzüne vuruluyordu. Bundan sonra vaiz kürsüsüne çıkarıldı. O ayakta beklerken Niketas dosyayı aldı, piskoposlarını Konstantinos’un piskoposluk tören giysisini (omophorion) almaları için yolladı ve giysiyi aldıktan sonra onu aforoz etti. Onu yüz karası olarak addettikten sonra geri geri yürüterek kiliseden çıkardıdar. (Teofanes, s. 441)

Resim 4. Ayasofya: Haç ve narteks mozaikleri

Resim 4. Ayasofya: Haç ve narteks mozaikleri

M.F. Auzépy

26Tören düzenini bildiğimizde imparator tarafından düzenlenen böyle bir sahne, imparator direkt olarak olaya karışmayıp iki patrik arasında halledilmesini sağlasa da oldukça çarpıcıdır. Böyle bir aşağılanmadan sonra tahmin edilebileceği gibi imkân elverir vermez patrikhane ikonaların geri getirilmesi için çalışmaya başladı. Büyük patrikler ikonaları savundular ve bu davanın 843’de kazanılmasından sonra ikonalar Bizans imparatorluk dininin vazgeçilmez bir unsuru oldular. Bu din o tarihten sonra ve bu nedenle Ortodoksluk adıyla anılmaya başlanmıştır. 843’ten hemen sonra patrikler, o zamana kadar ikonastasisin dışında yalnızca haçların ve altın zeminli geometrik ve bitkisel mozaiklerin bulunduğu Ayasofya’da her yere suretler yerleştirmeye başladılar (Resim 4).

Resim 5. VI. Leon (?) İsa’nin önünde secde ediyor. Kral Kapısı’nın üzerindeki mozaik

Resim 5. VI. Leon (?) İsa’nin önünde secde ediyor. Kral Kapısı’nın üzerindeki mozaik

M.F. Auzépy

27Ayasofya’ya yerleştirilen ilk suret apsisteki Bakire Meryem ve Çocuk İsa mozaiği olsa gerek. Daha sonra bu surete apsisin önündeki kemere yapılan melekler eklendi. Ancak suretlerin gücünü anlayan patrikler bunları kendi çıkarları doğrultusunda kullanarak kuzey duvar alt kemerlerinin içine çeşitli patriklerin ve güney duvarındaki kemerlere ise Myralı Nikolas ve Denys Areopagytes gibi tanınmış piskoposların portrelerini yaptırdılar. Duvarların daha yüksek kısımlarında, pencere kemerlerinin arasında ve ana kemerlerin köşelerinde, peygamberlerin mozaik portreleri bulunuyordu. Tüm bunları Gaspare Fossati’nin desenlerinden biliyoruz. Şu anda kuzey duvarındaki birkaç patrik dışında portre kalmamıştır. Diğer portrelerin, Fossati restorasyonu ile 20. yüzyıl ortalarında mozaiklerin üzerinin temizlenmesi arasında geçen sürede, deprem sonrasında yapılan zorunlu bir onarım sonucu yok olduğunu düşünebiliriz.

28843’te suretlere geri dönüşün ardından gerçekleştirilen en ilginç ve en anlamlı mozaik hiç kuşkusuz imparator kapısının üzerinde bulunan ve asimetrik olması nedeniyle Bizans ikonografisinde eşi olmayan sahnedir. Tahtında oturan İsa’nın önünde imparator, 5. yüzyıldan itibaren saygı gösterme hareketi olan proskynesis pozisyonunda secde etmektedir (Resim 5). Yüksek rütbeli kişiler imparatonun önünde ve herkes Tanrı’nın önünde proskynesis pozisyonunda eğilirdi. İkonalar üzerindeki tartışma proskynesis ile de ilgiliydi ve 843’ten sonra ikonaların önünde de aynı saygı hareketini göstermek gerekiyordu. Bu mozaiğin tam olarak ne zaman buraya yapıldığını biliyoruz: 9. yüzyıl sonu ile 10. yüzyıl başı arasında, İkonakırıcılık hareketinin yenilgisini takiben imparator ve patrik arasındaki dengelerin değişmesinden sonra. Bundan böyle patrik artık Kilise ile ilişkili konularda kendini imparatorun sağ kolu olarak görmemeye başlamıştı. Kilise patriğin kendi alanıydı ve imparator bunun dışındaydı. Büyük bir patrik olan Fotios, 9. yüzyılın sonunda imparatorun ve patriğin görevlerini tanımladığı bir metin kaleme aldı ve burada patriği İsa’nın suretinde tasvir etti. Aslında Ayasofya’da tam patriğin imparatoru karşıladığı noktada imparatoru İsa’nın önünde proskynesis pozisyonunda secde ederken tasvir etmek safiyene yapılmış bir hareket değildi. Bu, bir bakıma suretler üzerine olan tartışmadan güçlü çıkan patriklerin imparatora İsa’nın ve İsa’nın sureti kabul edilen patriğin önünde eğilmesi gerektiğini kabul ettirmeleriydi.

29Bu mozaikle ilgili önemli bir olay 906 yılının İsa’nın doğum gününde aynı imparator kapısı önünde vuku buldu. En düşünülemiyecek şey meydana geldi: Patrik imparatorun kapıdan onunla birlikte geçmesine izin vermedi. Sahneyi hayal edin: İmparator Senato üyeleriyle birlikte imparator kapısının önüne geliyor ve din adamlarının başında duran patrik onun kiliseye bu kapıdan kendisiyle birlikte girmesini engelliyor. İmparatora herhangi bir inanan gibi yan kapıdan içeri girmesini ve ana sahından geçmeden doğrudan mitatorion’a gitmesini söylüyor. Daha once bu imparatorun sekreteri olan Patrik Nikolaos Mystikos’u öfkelendiren şey imparator VI. Leon’un Kilise tarafından kesin olarak yasaklanmasına rağmen çıkardığı bir kanunla dördüncü kez evlenmiş olmasıydı. Hikâye şöyle devam ediyor: VI. Leon üç kez evlenmiş, eşleri ölmüş ve bir oğlu olmamıştı. Ve işte şimdi kor gözlü (karbopsina) çekici metresi Zoe bir oğlan doğurmuştu. VI. Leon öngörülü olarak bebeği duvarları Mısır’dan gelen erguvan renkli Porphyra mermerleri ile kaplı saray odasında doğurttu. Bu oda imparatorun meşru çocuklarının doğduğu odaydı. İmparatorun Zoe’yi saf dışı bırakması şartı ile Patrik çocuğu vaftiz etmeyi ve ona “küçük” imparator olarak taç giydirmeyi kabul etti. Ancak gelin görün ki, Leon Zoe’yi saraya getirdiği gibi onları evlendirmeye razı olacak bir rahip bularak patriğin yasağına rağmen Zoe’yle evlendi. Ayasofya’da imparator kapısının önünde 25 Aralık 906 günü meydana gelen olayı bu döneme ait bir kaynak olan, Patrik Nikolaos Mystikos’un halefi patrik Eftimios’un hayat hikâyesinde şöyle aktarılmaktadır:

O gün Tanrı’mız ve Rabbimiz İsa’nın doğum günüydü ve imparator ve kutsal Senato imparatorun kilisenin içine girebileceği ümidiyle kiliseye geldi. Ancak patrik onu imparator kapısının önünde karşıladı ve özür dileyerek dedi ki

Majesteleri bugün, kızmadan, sağ taraftaki yan kapıdan girsinler. Epifani yani Kutsal Işık yortusunda geldiğinde bizimle bir sorun olmadan girebilir. Ancak eğer bir zorba hükümdar gibi zorla içeri girerse, hepimiz kiliseyi terk edeceğiz.

Ve imparator, gözyaşlarıyla kutsal zemini yıkayarak bir tek kelime etmeden döndü ve mitatorion’a sağ yan kapıdan girdi... Işık yortusu geldi ve patrik hastalığını bahane ederek âdet olduğu üzere saraya onları kutsal su ile kutsamaya gelmedi. Ertesi gün imparator Senato ile birlikte kiliseye geldiğinde patriğin ona söz verdiği gibi girmek istedi ancak patrik,

Piskoposlar arasında oy birliği olmazsa birşey yapmam mümkün değil. Eğer girmek isterseniz ben yanımdakilerle birlikte giderim

diyerek özür diledi. İmparator,

Göründüğü üzere senyör patrik hareketleri ve sözleri ile majesteleriyle alay ediyor...

Bu sözler üzerine patrik kapının ortasında donup kaldı, ne içeri girebiliyordu ne de dışarı çıkabiliyordu. Ve imparator Leon imparatorluğuna yakışır bir hareket yaparak kendini yere attı ve uzun uzun ağladıktan sonra kalkarak patriğe dedi ki

Lütfen efendim, giriniz, benim sizi engellememe izin vermeyiniz. Ben kendi sayısız günahımdan dolayı aci çekiyοrum.

Bu sözler üzerine, patrikten ayrıldı ve mitatorion’a gitmek için yan kapıya yöneldi. Ancak Senato üyeleri itiraz ederek,

En azından bizden biri gibi içeri gir

dediler. İmparator onları susturdu ve mitatorion’a girdi... İncil’in okunmasından sonra utanç içinde saraya döndü.

Resim 6. Leon’un oğlu (VII.) Konstantinos’un vaftizi; Nikolaos Mystikos’un yapıtı Skilitzes

Resim 6. Leon’un oğlu (VII.) Konstantinos’un vaftizi; Nikolaos Mystikos’un yapıtı Skilitzes

Khronikon, Madrid, Ulusal Kitaplık, Vitr. 26-2, 112r.

30İmparator kapısı üzerinde bulunan mozaiğin bu olayı anmak için yapıldığı ve buradaki imparatorun VI. Leon olduğu savı doğru olabilir. Zaten imparator sonunda davasını kazanmış, Nikolaos Mystikos’u ekarte edip daha esnek biri olan Eftimios’u patrikliğe getirmiştir.

Table des illustrations

Titre Resim 1. Theodosius Ayasofyası’ndan bir arkitrav ayrıntısı
Crédits M.F. Auzépy
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1686/img-1.png
Fichier image/png, 95k
Titre Resim 2. Ayasofya’nın güneyden hava fotoğrafı
Crédits M.F. Auzépy
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1686/img-2.png
Fichier image/png, 271k
Titre Resim 3. Ayasofya’nın Marmara Adası (Prokonnesos) mermeri döşemesi ve yeşil bantlar
Crédits M.F. Auzépy
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1686/img-3.png
Fichier image/png, 102k
Titre Resim 4. Ayasofya: Haç ve narteks mozaikleri
Crédits M.F. Auzépy
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1686/img-4.png
Fichier image/png, 116k
Titre Resim 5. VI. Leon (?) İsa’nin önünde secde ediyor. Kral Kapısı’nın üzerindeki mozaik
Crédits M.F. Auzépy
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1686/img-5.png
Fichier image/png, 167k
Titre Resim 6. Leon’un oğlu (VII.) Konstantinos’un vaftizi; Nikolaos Mystikos’un yapıtı Skilitzes
Crédits Khronikon, Madrid, Ulusal Kitaplık, Vitr. 26-2, 112r.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1686/img-6.png
Fichier image/png, 197k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search