Bizans’ta Kır Sevgisi: Konstantinopolis’in Asya Kıyısındaki Banliyösü
p. 71-88
Résumé
La présentation est divisée en deux parties. La première vise à introduire à l’idée de banlieue de Constantinople telle qu’elle a été perçue par l’historiographie. Dans la deuxième partie, j’examinerai deux sites de la zone asiatique de l’ancienne Constantinople. Il est clair que l’archéologie de la balieue asiatique ne se limite pas aux deux sites en question. Je laisse à d’autres spécialistes le traitement et la discussion des autres fragments d’histoire de ces zones.
Note de l’éditeur
Konferans tarihi: 21 Mart 2007
Texte intégral
1Bu sunum iki bölüme ayrılmıştır. Birincisinde, Konstantinopolis’te banliyö düşüncesi, tarihyazıcılığı tarafından algılandığı şekliyle tanıtılacaktır. İkinci bölümde halen arkeolojik araştırmalara devam ettiğim eski Konstantinopolis’in Asya kıyısındaki iki sit alanını inceleyeceğim. Bu iki sit alanını eski Konstantinopolis’in banliyöleri üzerine yapılmış çalışmaların sağladığı daha geniş çerçeve içine oturtmak amacındayım. Bu alanlar üzerine yapılan arkeolojik çalışmalar tarihsel yarımada dışındaki bu bölgelerin sağladığı zengin bilginin başkenti anlamamızdaki önemini ortaya çıkarmıştır. Bu bölgelerin tarihi ile ilgili diğer parçaların incelenmesini ve bunlar üzerindeki tartışmaları diğer uzmanlara bırakıyorum.
2“Bizans’ta kır sevgisi,” 1908 yılında Échos d’Orient dergisinde çıkmış bir makalenin başlığıdır. Bu makalede Jules Pargoire Fransızca konuşulan dünyada o dönem popüler olan kültürel model ve araştırma çizgisini takip ederek Bizans Konstantinopolis’inin “kırsal” bölgeleriyle ve şehir sakinlerinin buralarla, yani banliyö kelimesinin modem tınılarıyla tam olarak anlamını veremediği, büyük şehrin etrafındaki kırlık bölgelerle ilişkileriyle ilgilenmişti. Pargoire’in getirdiği yenilik, banliyölerin Bizans Konstantinopolis’inin başkent iddialarını taşıdığı yerler olarak dikkate değer olduğunu göstererek akademik merakı Bizans başkentinin surları dışına taşımış olmasıdır. Pargoire’ın kırsalı’nı gerçeğin ayrıştırılması ve şeklinin bozulması anlamında bugün kullanılan “sanal” terimiyle izah edebiliriz. Zira imparatorluk sınıflarının yazlık yerleri (villégiatures) etrafında oluşturulmuştur. Pargoire’in kırsalı aynı zamanda uydurmadır ve katiyetle oryantalizmin damgasını taşımaktadır. İmparatorlar ve çok sayıda ve çok güçlü olan idareci sınıflar şehrin, Boğaz da dahil kıyılarına ve sınır bölgelerine konutlarını serpiştirmişlerdi. Pargoire’ın öne sürdüğü yaşam tarzı, oturulan yerlerin zenginliği, Roma İmparatorluğu döneminin alışkanlıklarıyla bağlantılı otium ve negotium’un taklidi ve Sasani oryantalizminden etkilenmiş bir tarzdır. Bu, yüksek sınıflar ve saray adamlarına odaklı bir nevi şehir surları dışındaki saray erkânının tarihi ve arkeolojisidir. Her şeyden önce hayat tarzı, imparatorluk saray erkânının fiziki çevresi ve bunun çekim alanı içindeki sosyal sınıflarla ilgili konular hakkında objektif olarak konuşmanın zor olduğunu düşünüyorum (Maguire, 1997). Zira benim için imparatorluğun saray erkânı kavramı, şehrin içindeki sarayın –Palatium– fiziksel varlığından ve onun sur dışında bulunan konutlardaki kaçınılmaz yansımasından ayrıştırılamaz. Özellikle Konstantinopolis’te bu kavram, çağdaş hayal gücümüzde, Antik dönemin şanı ve her dönemin mitolojilerinden oluşan karma öğelerden meydana gelmiş görüntülerdi. Rafıne ve ulaşılmaz törenlerin görüntüsü, şatafatlı siyasal ve dinsel olaylar, dakikası dakikasına ayarlanmış alışkanlıklar, geçit törenleri, lüks, gösteriş ve eksantriklik, ama aynı zamanda düşmanlık, küstahlık, kurnazlık ve büyüklü küçüklü ihanetler. Bunlar saray yaşamını ve onun çevresindeki sosyal sınıfı bu işaretleri ve kontrastlarıyla tanımlayan sıfatlardır. Burada söz konusu edilen “kamusal ve kişisel alanın içinde,” surların içinde, sarayın (Palatium) ve diğer konutların içinde, gerçeklikten doğal bir tavırla uzak, şehir ve kırsalda farklı olan bir hayattır. 19. yüzyılın kırsal alan hayalindeki manzaraya benzeyen bir düzendir. Bu, imparatorluğun devamı ve saray erkânının hayatı için temel olan düzen, taksis ve ataksia, rahatlama, iç belirsizlikler, düzensizlikler ve dış baskılarla bir arada var olmaktadır. Pargoire’in kırsal alanı onun modern taksis hayalının Bizans saray kültürüne yansıtılmasıdır.
3Sorulması zorunlu olan bir soru veya sorulardan birisi şudur: Alan çalışmasında çoğunlukla çelişkili olan tanıklıklar çerçevesinde bize ulaşan malzemelerdeki mesajlar nasıl veya hangi ölçülerde çözülebilir?
4Aynı zamanda “kendisinin,” sarayın ve konutun yaratıcısını da temsil eden malzemenin içeriği olmadan Saray erkânι ve sosyal sınıfları hayal etmek mümkün müdür? Bu bireyler başlıca varoluş nedenlerinin birinden, yani işgal ettikleri maddi alandan ayırt edilebilirler mi?
5Her şeyin ötesinde, eğer bu elitler, saray adamları ve yeni zenginlerin yaşadığı alanlar hakkında neredeyse hiç bilgi yoksa, hangi tip kırsaldan söz edebiliriz?
6Ayrıca şunu da eklemeliyim ki surların içindeki ve dışındaki konutlar için taklit edilecek bir modelin, yani taklit kaynağı olan imparatorluk sarayının eksikliğinde geriye ne kalır? Bu panorama içinde, keşişler, rahibeler ve manastırlar, bahsi geçen ancak keşfedilmemiş büyük sayıdaki konutlara nazaran daha enderdir. Orta Bizans döneminin başından itibaren Konstantinopolis’in, birçoğu duvarlarla çevrili kendi bahçeleri olan ve geç Antikçağ kent anlayışının dışında, sayısız manastır kompleksinin bulunduğu (Magdalino, 2007) bir şehir olarak önerilmesi, kırsalın da bunun zıddı bir okumayla değerlendirilmesine sebebiyet vermiştir. Pargoire tarafından aktarılan kırsal konutların çokluğu ayrıntılarını vermeden bu konutlara gönderme yapan Bizans metinlerine dayanmaktadır. Ancak elimizdeki hiçbir malzeme bu bilgileri doğrulamamaktadır: Bu sayısız konutlardan hiçbirisinin izine rastlanmamıştır. Bundan başka kentin banliyölerindeki birkaç konut kompleksinden herhangi birisini herhangi bir baniyle, sosyal grupla ve aileyle ilişkilendirebilmek mümkün değildir. İşte bu nedenle kırsal alan sanallaşır, muhayyelleşir, büyük ihtimalle biçimsizleşir ve gerçekten var olmuş konutlar yok olur.
“Sevgi” Kalır
7Bize ulaşmış birçok nesir veya nazımda, genellikle övgü yazılarının içinde bulunan edebi tasvirde ya da ekphraseis’de, Konstantinopolis’in içinde ve dışında bahçelerin, parkların, konutların tasvirinde, Bizanslıların yeşil alanlar, kırsal alan, büyük parklar ve konut kompleksleriyle derin ilişkileri olduğu görulmektedir. Bizans tarihyazıcılığı tarafından son on yılda keşfedilen bu ekphraseis, değerli bir bilgi deposu ve Bizans hayalgücünün aynası olarak kabul edilebilir. Henri Maguire yakın zamanda yaptığı bir dizi çalışmada 9. yüzyıldan itibaren bir edebi tarz olan parklar ve konut kompleksleri için yazılmış övgü yazılarının dikkatli okunması ve yorumlanması ile daha önce betimlenmiş bütünlüklerin bazı durumlarda belirgin bir alana nasıl yerleştirileceğini göstermiştir (Maguire, 1990; 2000). Örneğin Filopation ve Aretas sarayları ve meşhur parkları ki bu sonuncusunun şiirsel tasviri Anna Komnena tarafından yapılmıştır, Maguire’e göre hemen şehrin surları dışına, birisi Haliç’in kenarına ve diğeri Marmara Denizi üzerine ve bana göre şehrin Avrupa kıyısındaki girişini çerçeveleyecek şekilde yerleştirilebilirler.
Resim 1. Bizans Konstantinopolis’inin Asya kıtasındaki banliyöleri

A Ricci, E. Şentürk çizimi
8Eğer sevgi sürüyorsa ve bu farkedilebilir bir şeyse, Pargoire’ın “kırsalı” değişmiş demektir. Bu kırsal zaman içinde oryantal kıyafetlerinden soyunup, meskûn unsurun manastır unsuru üzerindeki baskın konumunu kanıtlamakta kullanılan, övgü söylevlerinin kuru ancak hazin bir şekilde telefon rehberini andıran dökümlerinden sıyrılarak varoş veya hinterland haline dönüşmüştü (Dagron, Mango, 1995).
9Ashby ve Lanciani’nin Roma için oldukları gibi, Pargoire da Konstantinopolis varoşlarına ilgi duyanlar için önemli bir referans olmaya devam etmektedir. Ancak Lanciani’nin çalışmalarını araştırma yöntemlerindeki düzeltmeler ve araştırmalar takip etmiştir. Bu araştırmalara değişen peyzaj ve buradaki eski Roma hinterland’ını tekrar analiz etmeyi hedeflemiş Tiber Vadisi Projesi ve geç Antikçağ ve erken Ortaçağla için Marazzi’nin yakın zamanda metodolojik yaklaşım çerçevesinde De suburbium à territorium çalışmasında yaptığı sentezi örnek gösterebilirim (Patterson, 2004; Marazzi, 2001).
10Mesken bütünlükleri için Konstantinopolis’teki tablo hâlâ neredeyse boştur. Şehir varoşlarının manastır unsuru için burada Raymond Janin’in 1953 ve 1975 yılında basılan ve konusunda hâlâ referans kaynağı olan Les églises et les monastères des grands centres byzantins adlı eserini hatırlatacağız. Janin başka bir çerçevede Konstantinopolis’in Asya ve Avrupa surlarının dışındaki alanlarını segmentlere ayırarak ve kanıtların tipolojik organizasyonunu takip ederek incelemiştir (Janin, 1964). Kaynakların yeniden okunmasıyla ortaya çıkan tablo eski kentin varoşlarına yağ damlaları gibi serpiştirilmiş bölgeleri göstermektedir. Bu bölgeler alanda çok az iz bırakmıştır.
11Sur içindeki Konstantinopolis’te olduğu gibi tablo, hiçbir zaman bütünlükle korunmamış, arkeolojik açıdan çok az çalışılmış, birkaç münferit oluşumdan meydana gelmiş son derece parçalanmış bir tablodur. Şehrin dokusunun gerçekliğini yakalayamazsak ve varsayımlar dünyasına bağımlı kalsak da, kentin banliyölerinin ufak kentsel yerleşimler, kırsal meskenler veya mal varlıkları ile birlikte manastır oluşumları şeklinde dağılımı da belirsizdir. Buna modem İstanbul kentini son yirmi yıldaki 15 milyonluk sakini ile megapole çeviren ağır betonlaşma sürecini eklersek, tüm araştırmaların karmaşık, zor ve kesin olmayan sonuçlar vermesi kaçınılmazdır (Gül, 2009).
12Tarihyazıcılığı Konstantinopolis’in çevresini surlar içindeki saray yaşamının etkisinde zevk ve dinlenme amaçlı meskenlerin bulunduğu veya ruhani tefekkür için kullanılan pastoral bir alan olarak ele almıştır. Doğal olarak bu yaklaşımın, Trakya hinterlandındaki Anastasios duvarı gibi su tedarik hatları ve banliyö savunma sistemlerinin bir kısmının incelenmesini içeren altyapıları tetkik eden çalışmalar gibi, istisnaları vardır (Crow, Ricci, 1997). Diğer eski büyük metropol merkezler üzerine yapılan çalışmalarda uygulanmış ancak zamanaşımına uğramış kırsala bu bakış, kırsalı şehir çekirdeğinden uzaklaştırarak, onun territorium boyutunu, yani kentsel alanlar ile varoşlar arasında varolan karmaşık talep ve alışverişleri ve eklemleşmiş ağı göz ardı etmektedir. Özel olarak bu, kent merkezlerini kentin sınırlarındaki alanlarla zıtlığa sokan, yeniden yükleme sistemi olarak işlev gören, İngilizce’de “supply and demand,” arz ve talep olarak adlandırılan bir sistem, üretken olmayan kent tüketimi teorisidir.
13Bizans döneminin en büyük metropolü rolünü üstlenen Konstantinopolis’in uzun kent yaşamı boyunca geniş sınır bölgeleri ile zaman içinde hep değişime uğrayan ilişkiler kurması gerekmekteydi. Asya territorium’unun geniş alanlarının betonlaşması sonucu değerli tanıklığını yakın zamanda yitirmesi bu bölgenin tarihi peyzajını sakatladığı gibi kendine has özelliklerini de yitirmesine neden olmuştur. Bu sakatlıklara ve bilgi israfına karşın, Konstantinopolis’in Asya kısmındaki banliyösü için kırsal alan analizinden ziyade territorium analizi yapmanın hâlâ mümkün olduğunu düşünüyorum.
14Bunun için Konstantinopolis’i iki örnek üzerinden bu yeni model territorium çerçevesinde okuyarak inceleyeceğim (Resim 1).
15İki örnek için de burada özellikle teşekkür etmek istediğim Κültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı Κültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlügü’nin verdiği izin sayesinde 2001’den 2004 yılına kadar sürdürülen arkeolojik yüzey araştırması sonuçlarını sunacağım. Burada sunacağım sonuçlar genç Τürk ve İtalyan araştırmacılarından oluşan bir ekibin canla başla yaptıkları mükemmel çalışma olmasaydı ortaya çıkmayabilirdi. Tabiatiyle araştırmanın sorumluluğu ve vaki olabilecek hatalar şahsıma aittir. Buradan genç araştırmacılara hem bilimsel hem de kişisel anlamda en derin teşekkürlerimi iletmek istiyorum. İstanbul Arkeoloji Müzeleri idaresi ve personeli, özellikle Bayan Gülbahar Baran Çelik ve Bay Rahmi Asal kurumsal destekleri ile bize bir “temsilci” gibi yakın oldular. Birçok amacımıza ulaşmamıza olanak veren İtalyan Dışişleri Bakanlığı, FIAT/Tofaş ve Vehbi Koç Vakfı’nın finansal desteği olmadan alana çıkamazdık. Son olarak belirtmek isterim ki İstanbul’a eski İstanbul’dan bahsetmek kendi başına bir ayrıcalık ve az rastlanır bir olaydır. Burada IFEA’nın direktörü Profesör Chuvin’e ve Turizm Rehberleri Odası’na davetleri için teşekkür ederim. Son olarak meslektaşım ve arkadaşım Annie Pralong’a bu konuşmaları yayınlama görevini üstlendiği ve Buket Kitapçı-Bayrı’ya ve Murat Kıvanç Koroğlu’na Türkçeye çevirdikleri için şükranlarımı sunmak istiyorum.
16İlk vereceğim örnek, normalde yalnızca Bizans tarihsel kaynaklarının tanıklığıyla bilinen ve 2001 yılındaki müdahalemize kadar bu bilgilerin arkeolojik malzeme ile gerçek bir karşılaştırmasının yapılmadığı Damatris kompleksine aittir. Bu kompleks Teofanes, Leon Grammatikos ve Niketas Honiates’in tanıklıldarıyla uyuşacak şekilde, Kayiş dağı ve Aydos dağı tarafından korunan verimli tarımsal topraklara ve zengin kaynaklara sahip bir ova üzerindedir (Janin, 1964). Bu yazarlar, etimolojisi Demeter’e dayanan bir sit ve konut kompleksinden bahsederler: Damatrous, Damatrious. Aynı kaynaklar Pendik’in kuzeyinde bulunan toponim benzerliğiyle Samandıra olarak tanımlanabilecek muhtemelen bizim bahsettiğimiz ova olan pedion tou Damatrous (Damatris ovası) adlı bir yerden bahsederler (Janin, 1964). İmparator II. Tiberios (578-582) tarafından 6. yüzyılın sonunda kurulması istenen bu konutlar bütünü, 14. yüzyılın ilk on yılında Osmanlı birliklerinin Abydos kalesini fethedip Konstantinopolis üzerine yürümesine kadar, bir av köşkü olarak hizmet etmeye devam etmiştir.
17Pitoresk Samandıra köyünün, antik kalıntılarla diyalog içinde olan geç Osmanlı döneminin tipik ahşap evleri yıkılmadan önceki dönemine ait nadir görsel belgelerinden biri Betsy Harrell’in 1975 yılında yayınlanan Minitours around Istanbul adlı kitabındadır. Harell’in tasvir ettiği görsel belgeye dayanarak söyleyebiliriz ki otuz yıl önce Samandıra kalıntıları rustik bir çevre içinde bulunuyordu. Bölgenin radikal ve ani değişimi Samandıra’nın tarihi geçmişini bilmeyen bir nüfus göçünün getirdiği kentsel betonlaşma yoğunluğu sonucu ortaya çıktı (Resim 2). Yeni kurulan belediye 2000 yılında ahşap evleri ortadan kaldırmaya karar verdiğinde, yeni kent merkezindeki artan nüfusa bir nevi nefes alma alanı sağlıyacak bir park kurma projesi vardı. Ahşap Osmanlı evleriyle antik kalıntılar arasındaki uyumlu birliktelik buldozerlerin Osmanlı evlerinin temellerini birkaç metre kazması ile yok edildi ve Bizans dönemi yapılarını ortaya çıkardı. Bunlar tarihsel içeriklerinden, arkeolojik tarihlerinden tamamen soyulmuş, modernleşme isteğinin uygulanmasına, yani kaçınılmaz olarak bir alışveriş merkezi eklenecek parkin yapımına engel oluşturan mimari yapılardı.
Resim 2. Samandıra sit alanınin 3. bölgeden 1. bölgeye doğru genel gorunumu, spolia, yaz 2004

18Mimari işlevli dekoratif içeriğin bir bölümü daha önceden talan edilmişti. Harell köyün sınrındaki mezarlıkta “meşelerin altında en az sekiz eski sütun olduğunu” bildirmektedir. Mezarlığın daha dikkatli bir incelemesi köyün Osmanlı cemaatiının cenaze törenleri ve mezarlık ihtiyaçlarını karşılamak için sütun ve diğer mimari unsurları toplu ve organize olarak kullandıklarını göstermektedir (Resim 3).
19Anıtın kalan kısımlarına gelelim. Tetkikin ilk sonuçları şu şekilde özetlenebilir: ayakta kalabılmış kalıntılar –ayakta kalmış olmak terimi bura da tam anlamıyla uygun düşmektedir– mimari birliği olan bölgelerde toplanmıştır (Resim 4). Bunlardan toplam yedi adet saymak mümkündür :
206. bölge : bir eğimin üzerine inşa edilmiştir. Burada Bizans Konstantinopolis’i panoramasında çok ender olarak görülen ve anıerwqsdfsstsal ölçülere (Yegül, 2006) sahip termal bir yapının varlığına işaret eden suspensurae ve prefurnium kalıntıları görülmektedir. Bölgenin mimari özellikleri ve yapı tekniği detayları 6. yüzyılı işaret etmektedir (Resim 5).
211. bölge : Kısmı olarak Janin ve Harell tarafından bilinen bölge üç bölüme ayrılmış uzun bir alandır. Üstü beşik tonoz ile kapalıdır (Resim 6). İşaret edilmesi gereken nokta duvarların alışık olunmadık ve özel bir şekilde stratigrafik bir destek sistemi ile kuvvetlendirilmiş olmasıdır. Bence bu sistem merkez duvar yapısını güçlendirerek daha ağır bir üst yükseltinin statik baskısına destek vermeyi mümkün kılmaktadır.
223. bölge : Bugün yıkılmış çapraz tonozlu bir merkez alanda kesişen beşik tonozlu kulvarlar bütününün üzerindeki ilginç, haç şeldinde bir alan dan oluşur. Bu bütünün dört açısı kare plan üzerinde eşit sayida münferit alanlar meydana getirir. Bu tip mimari yapının geç Antikçağ’da kökenleri olan dinsel ve seküler alanların özelliklerinden olduğunu söyleyebilirim (Resim 2). Bu, Samandıra kalıntılarına anıtsallığını veren özelliktir. Bundan başka planın gösterdiği gibi, duvar kaplamalarının kalanının nasıl olduğunu kiremit renkli alacalı kaya kaplaması hâlâ durmakta olan bir alandan anlamak mümkündür. 1 numaralı alandaki duvar takviyelerinin organizasyonunda olduğu gibi burada da kalıntılar bize bir ya da daha fazla katın olduğunu doğrulamaktadır.
Resim 3. Bizans spolia’sının mezartaşları olarak kullanıldığı Samandıra’daki Osmanlı ve modem döneme ait mezarlık, yaz 2003

Resim 4. Samandıra’da araştırılan Bizans dönemine ait yapıların planı

A Özsavaşçı, 2004
23Özünde, önümüzde bulunan, birbiriyle bağlantılı altyapı sistemleridir. Bu varsayımı desteklemek için 4. bölgedeki ve 2. bölgenin sınırında sarnıç olarak kullanılan tetrakonkun yakınında uzanan iki merdiven rampasını hatırlatabiliriz. İki durumda da merdivenler, izleri Osmanlı evleri yapılırken dağılmış olan diğer katlara çıkmak için kullanılıyordu. Bazı alanların anıtsallığı ve özellikle termal yapının varlığı buranın kamusal kullanıma açık bir yer olduğunu düşünmeme neden oldu. Ayakta kalan altyapıların Damatris sarayı olması mümkündür ve başkente görece yakınlığı anıtsallığını açıklayabilir. Yapı teknikleri ve mimari unsurlara bakarak bir grup farklı alanı İustinianos sonrası döneme ve kesinlikle 9. yüzyıl öncesine tarihlendirebiliriz. Zira 6. yüzyıl sonundan 9. yüzyıl başına kadar Konstantinopolis’te ve yakınındaki bölgelerde karşılaştırma yapılabilecek malzeme eksiktir ve neredeyse yok sayılacak malzeme de buldozerlerle yok olmuştur. Bu nedenle Bizans dönemine ait bir köyün varlığı ve bunun saraya entegre olması konusunda karar verebilmek için başka araştırmalara ihtiyaç vardır. Bugün daha büyük bir kompleksin münferit parçası olarak ortaya çıkan yapı çevre alanlarla ilişki içindeydi.
Resim 5. Samandıra’da hamam kompleksi kalıntıları, yaz 2004

24Damatris gibi kentin çevresinde bulunan bir mimari bütünün, kentin Avrupa yakasındaki karşılığını Region’da görebiliriz (Janin, 1964). Burada 1930’lu yıllarda geniş bir konutlar bütünü keşfedilmişti ve Ernest Mamboury’nin yayınlanmamış çalışma notları bu konutları çevreleyen eski bir köyün arkeolojik varlığından bahsetmektedir.
25Arz ve talep sistemi açısından bakıldığında, “La Sapienza” Roma Üniversitesi prοfesörü Paolo Bono tarafından yürütülen hidrojeolojik tetkiklerin sonuçları Samandıra yakınlarında bulunan 21 mükemmel kalitede kaynağın varlığını açığa çıkarmıştır. Sultanbeyli bölgesinde tespit edilen hidrolik kanallar büyük olasılıkla Küçükyalı da dahil olmak üzere banliyönün kiyi bölgelerine su dağıtıyordu. Bu durumda Damatris ovasının tarımsal boyutunu küçümsememek gerekir. Bu bölge, doğuya doğru yönelmiş ve yakınında bir manastır kompleksini barındıran Aydos kalesinin savunma unsuru ile paralel öneme sahipti (Janin, 1964).
Resim 6. Samandıra: Bölgenin genel görünüşü, yaz 2004

26Şimdi Bizans kırsalı paradigması olarak görülen ve daha geniş alana yayılmış konutların mimari tarzının incelenmesiyle devam edeceğiz.
27Samandıra’nın güneyindeki ova Marmara denizinin kıyısına doğru, Prinkipos adaları önünde kaybolur. Küçükyalı sit alanı burada bulunmaktadır. Bu alanın şöhreti 1950 yıllarda, Semavi Eyice’nin o zamana kadar tahmin edilenin aksine buradaki kalıntıları 842 yılında ölen İmparator Teofilos’un sarayı olarak tespit etmesiyle başladı (Eyice, 1959). Bu saray farklı Bizans kaynaklarına ve özellikle Teofanes vakayinamesine (Theophanes Continuatus veya Synekhistai Theophanous) göre Emevi ve Abbasi benzerlerinden esinlenerek skhemata arazi ölçümünde (planimetresinde) ve poikilia dekorunda yapılmıştı. Bu tespit kubbeli bir merkez alana yönelen simetrik biçimde organize edilmiş bir alanı kaplayan dış çevreye dayanmaktaydı. Eyice, Bizans kaynaklarına dayanarak hepsi İslami mimariden etkilenmiş dini olmayan bir mimariden bahsediyordu. Bu tür yorumun şansı ve çekiciliği Meşatta, Uhaydir, Samerra ve diğer Emevi ve Abbâsi saraylarının arazi ölçümüne benzerliğiydi. Konstantinopolis’te dönemin mimari zevklerine uygun İslami unsurlar taşıyan bir saray fikri Bizans mimari ve sanat tarihi üzerine yapılan çağdaş edebiyatın bir kısmında kendine geniş ve rahat bir yer buldu (Mango, 1976). Ancak bu dönemden arta kalan az malzeme ışığında Brias sarayı ve Küçükyalı kalıntıları Bizans’ta dini olmayan alanlar için bir paradigma oluşturuyordu. Bunun dışında böyle bir tespit kanımca iki türlü büyüleyiciydi: İmparatorluk sarayı dışında bir saray hayatını canlandırmak ve Bizans ile İslam kültürleri arasında elle tutulur bir ilişkiyi ortaya koymak.
Resim 4. Samandıra’da araştırılan Bizans dönemine ait yapıların planı

A. Özsavaşcı, 2004
Resim 8. Küçükyalı’da araştırılan bölgelere genel bir bakış. Çökmüş sarnıç çatısı, sağda sarnıcın çökmemiş kısmı üzerindeki kilise kalıntıları, yaz 2004

28Sunumun bu son kısmında “Şarklı kuzenler” hipotezini bir kenara bırakarak, Küçükyalı sit alanında bulunan kalıntları ve bunların dilinin yorumlarını sunalım. Bu çerçevede projenin ilk safhasındaki çalışmaların, özellikle 2001 ve 2004 yılları arasında yaz dönemleri yapılan yüzey araştırması sonuçlarını sunacağım. Bu sunumun yapıldığı zamanda sit alanında arkeolojik kazilar ve ArkeoPark Projesi henüz başlamamıştı.
291980 ve 1990 yılları arasındaki ağır yapılaşmanın ardından yapılan tetkiklerde bulunan kalıntılar iki seviyede ve bir merkezi açık alanda organize edildi (Ricci, 2005) (Resim 7, 8). İç seviye, bu bölgede çok değerli olan suyun toplanması, depolanması ve dağıtılması için yapılmış olan bir yeraltı sarnıcından oluşmaktadır. Aynı zamanda sarnıcın doğusunda, yüz sarnıçlı şehir panoramasında İlk kez rastlanılan, su sevketmeye yarayan kanallar keşfedildi. Tüm sarnıcın üstü ve batısı sütunlar veya kemer payandaları üzerinde duran dört paralel siralı tuğla kubbelerle örtülü bir çatı ile kaplıydı. Batı kısmındaki bu düzenleme yıkıldığından kompleksin bu kısmının üstü açık kalmıştır. Ancak su kanalları tarafından beslenen sarnıcın doğu kısmının dört taraftan koridorlarla ve yardımcı alanlarla çerçevelenmiş merkezi tuğla kubbeli çatı sistemi ayaktadır. Sarnıcın perimetral duvarları batı ile doğu ekseninde anıtsal bir temenos veya kompleksin üst kısımlarını tutan bir istinat duvarı ile bağlanmaktadır. Bu sarnıç, platform duvarları (temenos) ve onun üzerinde durduğu düşünülen kısmın uyumlu bir proje çerçevesinde planlanıp inşa edilmiş bir kompleks olduğunu fikrini desteklemektedir. Bunun dışında araştırmalarımız Eyice’nin Antikçağ’da sarnıcın bir batı girişi olduğu zannını kesinlikle çürütüyor.
Resim 9. Küçükyalı’da yeni keşfedilen manastır kompleksinden bir ayrıntı –katholikon– Aziz Mihael’e ithaf edilmiş, yaz 2004

30Üst seviyede, yani sarnıcın üstünde, dikdörtgen planlı, doğu-batı yönünde 70’e 40 metre ölçülerinde geniş bir platform bulunmakta. Platform sarnıcın çevresini aşarak yayılmış ve Antikçağ’da karadan olduğu kadar denizden ve adalardan oldukça görünü bir yerde bulunmaktadır. Sarnıcın doğu yakasının çatısı ayakta olan kısmında, mimari olarak ilkel, laterit bir kubbe mevcuttur. Burada daha önce hiçbir izi olmayan bir kilisenin kalıntlarını keşfettik (Resim 9). Bina gerçek anlamda bir kazı çalışmasını beklese de, etrafını saran bitkilerden arındırmamız ve duvarların üstünü biraz temizlememizle yapının nazari bir planını çıkarmamız mümkün oldu. Sarnıcın batı kısmı çöktüğünden üzerindeki kilisenin batı girişinin de çöktüğünü belirtmek gerekir. Ancak İstanbul’daki Mirelaion kompleksinde olduğu gibi kilisenin kuzey ve güney duvarlarının eksedra şeklinde bir narteks’le donatıldığını zannediyorum. Narteks’ten önce sarnıcın batı kısmının üstünde duran bir atrium’un olması muhtemeldir.
31Binanın planına gelince bu sekizgen bir kubbenin egemen olduğu merkezi bir düzenlemeyi işaret eden bir dizi mimari unsura sahip iyi tanınan bir plandır ve üç apsisi vardır. Ortadaki apsis iki yatay parçayla merkez apsise bağlanarak diğer yatay apsisleri fiziksel olarak güçlü münferit bir pozisyonda bırakıyor. Merkez apsis çapı 13,5 metre civarındaki büyük bir kubbenin oluşturduğu sekizgen alana bağlanıyor. Kubbe, anıtın törensel girişlerinin bulunduğu kuzey ve güney kanatlarında bulunan üçü tetkik edilmiş dört masif ayak tarafından taşınıyor. Bu girişlerin mimari özellikleri, I. Romanos Lekapenos’a atfedilen 920’li yıllarda yapılan Mirelaion kilisesinin cephelerinin köşelerinin organizasyonu ile karşılaştırılabilir. Kubbe pilastrolarının temizlenmesi esnasında bulunan ve zarif hurma yaprakları ve haç motifleri (Resim 10) ile süslü Marmara mermerinden yapılmış köşe blokları gibi mimari işlevi olan oyma işi, 909 yılına doğru açılan Konstantinos Lips manastırının kuzey kilisesinden gelen malzemeyle paralellik göstermektedir. Küçükyalı arkeolojik araştırmalarındaki bu ve diğer parçaların keşfine kadar Konstantinos Lips manastırının mimari oyma işinin 10. yüzyılın başında başkentte ortaya çıkan sanatsal değişikliklerle bağlantılı yumuşak ve derin oyulmuş stilin en erken örnekleri arasında olduğuna inanılıyordu. Duvarların mozaiklerle kaplı olduğunun zannedilmesine neden olan cam hamurlu ve altın yapraklı birçok mozaik parçası apsisin iç kısımlarının temizlenmesi sırasında bulunmuştur.
32Bunun dışında merkez apsisin güneyindeki arkeolojik sondaj üst katmanlarda parad –paradeisos?– harflerini ortaya çıkardı. Harflerin bulunduğu yer ve diğer arkeolojik göstergeler bunun kilisenin ithaf yazıtının bir parçası olduğunu ve 9. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilebileceğini gostermektedir. Onarım esnasında iç stratigrafik bir seviyede düğüm desenli opus sectile döşeme parçalarına rastlanmıştır. Bu döşeme ithaf yazıtına ait parça ile aynı döneme, anıtın yaşamının ilk evresine tarihlendirilebilir. Bunu 12. yüzyıla denk gelen ikinci bir evre izlemektedir. Kompleks 13. yüzyılın sonu ya da 14. yüzyılın ilk yarısında terk edilmiştir.
33Araştırmalar sırasında ortaya çıkan yeni kanıtlar bu sit alanının İslam unsurları taşıyan Brias sarayıyla bağdaştırılmasının mümkün olamayacağını göstermiştir. Bunun yerine buranın daha erken bir döneme ait Patrik İgnatios tarafından yaptırılan bir manastır kompleksi olması ihtimali yeni elde edilen arkeolojik kanıtlar ışığında daha muhtemeldir. Genel olarak kompleksin mimarisi ve oyma işleri 10. yüzyıldaki diğer yapılarla benzerlik göstermektedir. Ancak David Niketas Paflago tarafından 10. yüzyılın başında derlenen Vita Ignatii Patriğin Konstantinopolis’teki 867 ile 877 yılları arasındaki ikinci patriklik dönemi esnasında yapılan Satyros manastırına özellikle gönderme yapmaktadır. Küçükyalı’da yeni ortaya çıkarılan kilise Patrik İgnatios tarafından yapılan, Vita Ignatii’nin bahsettiği, Aziz Mihael’e ithaf edilmiş manastır kompleksinin katholikon’u, yani ana manastır kilisesi olmalıdır. İgnatios ayni zamanda 813 yılında tahttan indirilen İmparator I. Mihael Rangabe’nin oğludur ve kardeşleriyle birlikte hadım edilerek Prinkipos adalarındaki manastırlardan birine sürgüne yollanmıştır. Bu nedenle şehrin Asya banliyöleri ve Prinkipos adalarına aşinadır.
Resim 10. Küçükyalı’daki kılısenin kuzeybatı payandasında keşfedilen Marmara mermerinden yapılmış korniş, yaz 2002

34Manastır kompleksi Bizans döneminde manzaraya hâkim, Marmara denizinden, bazı Prinkipos adalarından ve çevredeki kırsal alandan bakıldığında oldukça görünür pozisyondaydı.
35Damatrys saray kompleksi anıtsal ek binaları ile ve muhtemel av bahçeleri ve tarım alanlarıyla Küçükyalı’nın kuzey ovasında bir hudut noktası ise, Satyros manastırı Auksentios dağı yakınında dağılmış birçok daha ufak manastır kompleksiyle birlikte Konstantinopolis banliyölerinin önemli bir özelliğini oluşturmaktadır (Resim I).
36Sonuç olarak, anlaşılır ve kesin olmasa da, iki sit alanının sunulduğu bu kısa excursus bize Konstantinopolis’in Asya kıyısı hinterland’ını ve banliyö kavramını özetlememize olanak verdi. Hatırlatmamız gerekir ki, tarihyazıcılığının görünür ikilemleri ille de arazilerin eklemlenmeleri ve katmanlaşmalarını yansıtmamaktadır; arazilerin doğası hâlâ bir keşif, tahlil ve düşünce konusu olarak kalmaktadır.
Bibliographie
Des DOI sont automatiquement ajoutés aux références bibliographiques par Bilbo, l’outil d’annotation bibliographique d’OpenEdition. Ces références bibliographiques peuvent être téléchargées dans les formats APA, Chicago et MLA.
Format
- APA
- Chicago
- MLA
CROW, J. - RICCI, A. 1997. “Investigating the hinterland of Constantinople: interim report on the Anastasian Long Wall”, Journal of Roman Archaeology, 10, s. 253-288. DOI: 10.1017/S1047759400014811.
10.1017/S1047759400014811 :DAGRON, G. - MANGO, C. (eds.) 1995. Constantinople and Its Hinterland, Aldershot.
EYİCE, S. 1959. “İstanbul’da Abbâsi saraylarının benzeri olarak yapılan bir Bizans sarayı,” Belleten, 23 s. 79-114. URL: http://e-magaza.ttk.gov.tr/switch.php?file=ProductInfo&cat_id=97&product_id=3787.
GÜL, M. 2009. The Emergence of Modern Istanbul. Transformation and Modernisation of a City, Londra ve New York.
10.5040/9780755607976 :JANIN, R. 1964. Constantinople byzantine. Développement urbain et répertoire topographique, Paris.
MAGDALINO, P. 2007. Studies on the History and Topography of Byzantine Constantinople, Aldershot.
MAGUIRE, H. 2000. “Gardens and Parks in Constantinople,” Dumbarton Oaks Papers, 54, s. 251-264. URL: http://www.doaks.org/resources/publications/dumbarton-oaks-papers/dop54/dp54ch14.pdf.
10.2307/1291843 :MANGO, C. 1976. Bizans Mimarisi, Ankara, 2006.
MARAZZI, F. 2001. “Da Suburbium a Territorium: il rapposrto tra Roma e il suo hinterland nel passaggio dall’antichità al medioevo,” Roma nell’Alto Medioevo, XLVIII Settimana di Studio del Centre Italiano di Studi sull Alto Medioevo, Spoleto.
PATTERSON, H. (ed.) 2004. Bridging the Tiber: Approaches to Regional Archaeology in the Middle Tibet Valley, Roma.
RICCI, A. 2005. “Küçükyalı’daki kalıntların inclenmesi ve korunmasına yönelik dört yıllık çalışma (2001-2004), Türkiye’deki İtalyan Arkeoloji Heyetlerinin Araştırmaları, A. Tangianu ed., Ankara, s. 171-176.
YEGÜL F., 1992. Antik Çağ’da Hamamlar ve Yıkanma, İstanbul.
Auteur
Koç Üniversitesi, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012