İstanbul’un Hipodromu
p. 49-70
Résumé
L’hippodrome était un monument essentiel de la capitale byzantine, et il l’est resté sous les Ottomans. L’endroit a d’ailleurs gardé sa forme jusqu’à maintenant et quelques monuments byzantins y sont encore en place. C’est donc un lieu d’une grande continuité dans la ville depuis sa construction sous Septime Sévère jusqu’à nos jours.
L’hippodrome faisait partie du palais impérial — qui occupait l’emplacement de Sultanahmet — auquel il était relié par une tribune du haut de laquelle l’empereur assistait aux courses. L’hippodrome fut ainsi dès sa création un endroit de divertissement : des courses de chevaux s’y déroulaient, entrecoupées d’intermèdes, tels que chants, danses et acrobaties. Mais il fut aussi, surtout dans la première partie de son histoire, jusqu’au VIIIe siècle, un espace politique où le peuple pouvait s’adresser à l’empereur, toujours présent aux courses, le dialogue étant parfois houleux et pouvant dégénérer en émeute comme le montre l’exemple de la sédition Nika en 532. Au VIe siècle, la division des équipes de cochers en « couleurs », les Verts et les Bleus, devint même une division politique et les affrontements entre membres des « couleurs », des jeunes gens surtout, ont rythmé la vie de l’Empire.
L’hippodrome est d’abord un bâtiment dont les fondations sont énormes puisqu’il a fallu corriger la déclivité de la pente au nord de l’édifice : elle sont encore visibles. Si les gradins qui entouraient la piste, longue d’environ 450 mètres, ont disparu, ainsi que la tribune impériale, la séparation centrale ou spina (épine) garde quelques-uns des monuments qui la décoraient : l’obélisque de Théodose, dont la base représente les empereurs assistant aux courses, la colonne serpentine, monument célébrant la victoire des Grecs sur les Perses à Platées (478 av JC) et représentant 3 serpents entrelacés supportant sur leurs têtes un trépied d’or, aujourd’hui disparu, l’obélisque de maçonnerie.
L’organisation des courses à la période médiobyzantine est bien connue parce qu’elle a été décrite en détail dans le Livre des Cérémonies, compilé par ou pour l’empereur Constantin VII (913-959) : on peut ainsi savoir quand avaient lieu les courses, quel était leur déroulement, quel personnel était au service des cochers et des coureurs, de l’entretien de la piste etc... Les courses étaient fréquentes, même si la christianisation de l’empire avait entraîné un aménagement du calendrier des jeux : elles étaient suspendues durant les Carêmes précédant Noël et Pâques, et reprenaient solennellement après Pâques lors des Courses d’Or, mais fêtaient aussi des fêtes chrétiennes comme Noël. Elles avaient lieu aussi pour fêter des événements dynastiques (mariage ou naissance d’un empereur) et lors de la grande fête de la Ville, le 11 mai, où était fêté son ‘anniversaire’, c’est-à-dire la commémoration de l’inauguration de Constantinople par Constantin Ier le 11 mai 330. Le déroulement des courses était minutieusement réglé et les vainqueurs avaient, au moins jusqu’au VIIIe siècle, droit à l’érection de statues — dont certaines sont aujourd’hui au Musée Archéologique d’Istanbul — et au chant d’acclamations en leur honneur.
Ces différents aspects de l’hippodrome, architectural, festif, cérémoniel et politique seront abordés durant la conférence où l’on montrera aussi l’évolution de l’usage de l’hippodrome au cours des onze siècles byzantins, d’un espace ouvert à la contestation à un espace entièrement réglé par le cérémonial impérial.
Note de l’éditeur
Konferans tarihi: 22 Mart 2005
Texte intégral
1Panvinio’nun 16. yüzyılda yaptığı gravür, Hipodrom’un bir önceki yüzyıldaki durumuna dayanarak hazırlandığından gerçekçi bir fotoğraf gibi kabul edilmemelidir. Ama bu gravürde hem iki sıra halinde üst üste duran anıtsal kolonlarla bezenmiş yarım daire, hem de merkez aksın üstünde yer alan bir dizi anıt, kolon, dikilitaş ile atların girdiği kapılar görülebiliyor. Osmanlılar zamanında 1540’lı yıllarda buradan geçen Petrus Gyllius, Topographie de Constantinople1 isimli eserinde devasa sütun başlıkları olan bu kolonlardan on yedisini günün şantiyelerinde, hamamlarda ve hatta o sıralarda bütün ya da parçalara ayrılmış olarak kullanmak amacıyla toplanmakta oldukları Süleymaniye’de Marmara denizi yönüne doğru yere yatırılmış vaziyette gördüğünü anlatır. Buna rağmen Hipodrom sembolik önemini kısmen de olsa korumuş olmalı, zira 1526’da Buda fethedildikten sonra İbrahim Paşa Macaristan’dan bir Herakles heykeli getirmiş ve merkez aksta bulunan siyah Arabistan mermerinden bir kolonun üstüne yerleştirmişti. Bu heykel, paşanın ölümünden sonra kaldırılmıştır. 1583 yılında ise III. Murad’ın oğlunun sünneti 52 gün süren şenliklerle kutlandığında Hipodrom bu şenliklerin merkezi olmuştu. Daha sonra alanın bir kısmım konutlar işgal etmiş ve bugün pistten 4,5 metre yukarıda olan zemin zamanla yükselmiştir. Konutlar 19. yüzyıl sonunda yıkılmış ve 20. yüzyıl başında resmi binalar merkez aksa paralel olarak inşa edilmiştir. Bu inşaat faaliyetleri, II. Dünya Savaşı’ndan önce özellikle Mamboury’nin, daha sonra 1950’de Müze müdürlüğünün Adliye Sarayı inşaatı için yürüttüğü kazılara vesile olmuştur. Bu kazılar sayesinde pencereleri 6. yüzyılda örülmüş olan ve içinde iki sarnıç bulunan yarım daire şeklindeki yapı temelinin rölöveleri alınabilmiştir. Adliye Sarayı arazisi üzerindeki ve civarındaki kazılar sayesinde ayrıca seyircilerin oturduğu sıralarla (bunlardan bazıları Sultanahmet Camii’nin bahçesinde görülebilmektedir) arabacılar hamamının kalıntıları ortaya çıkarılabilmiştir. Hipodrom’un orta kısmı (dikilitaşların etrafında bulunan alan) 20. yüzyıl başlarında halka açık bir park haline getirilmiştir, hâlâ da öyle kullanılmaktadır. Bizans Hipodromu anıt olarak olmasa bile en azından modern kentte izi görülen, kent gelişmesine biçim veren bir mekân olarak varlığını sürdürmektedir. Günümüzün bu kentsel mekânı da, antik anıtın iki özelliğini, yani gökyüzüne açıklığını ve zemin seviyesinde boş bir alan oluşturmayı muhafaza edebilmiştir.
2Şimdi bu Hipodrom’un en parlak zamanını, şehrin kilit noktalarından biri olduğu dönemi canlandırmaya çalışacağım: 4. ile 12. yüzyıllar arasından bahsediyoruz, zira başka alanlarda olduğu gibi bu konuda da 1204 yılı şehrin tarihinde en az 1453 yılı kadar önemli bir kırılma noktası olmuştur. Hipodrom’un Konstantinopolislilerin hayatındaki yerini anlamak için sosyal işlevini (bir eğlence mekânı olmasını) ve siyasal işlevini (hükümdar ile halk arasındaki diyalogu sağlayan bir mekân olmasını) incelemeden önce, fiziksel yapısını mümkün olduğunca yeniden kurgulamamız gerekecektir.
Yapı
3Öncelikle belirtmek gerekir ki tüm şehre açık bir mekân olmasına rağmen Hipodrom, yanında uzandığı ve bağlantı içinde bulunduğu imparatorluk sarayından ayrı düşünülemezdi. Hipodrom-saray birlikteliği, artık tek bir imparatorun değil, yanlarında Caesar unvanını taşıyan birer yardımcı bulunduran iki imparatorun hüküm sürmeye başladığı 3. yüzyıl sonundan itibaren bir kural haline gelmişti. Artık tek bir başkent (Roma) yerine birden çok başkent vardı ve imparatorlar oralarda ikamet ettiklerinde iktidarlarının özünü teşkil eden öğelere –hüküm sürdükleri bir saraya ve teoride iktidarlarını borçlu oldukları halkla buluşarak iktidarlarını pekiştirebildikleri bir hipodroma– gereksinim duyuyorlardı. 9. yüzyılın sonlarında Konstantinopolis’te tutsak olan Suriyeli Harun ibn Yahya, Hipodrom’u şöyle anlatıyor:
Şehrin ortasında, kilisenin yakınlarında saray, yani bir İmparatorluk sarayı, onun yanında ise el-Bizrun adında, meydana benzer bir yer vardır. Patriciler (ileri gelenler) bu meydanda toplanıyor ve imparator şehrin ortasında yükselen sarayından onları görüyor. Saraya [ Hipodroma ] bronzdan yapılmış at, insan, vahşi hayvan, aslan vb. heykelleri konulmuş.
4Belli ki Harun için Hipodrom sarayın bir parçasıdır. Hipodrom gerçekten de Büyük Saray’ın kuzey batı duvarına bitişiktir ve imparatorun yarışlara iştirak ettiği loca, Büyük Saray’ın bir uzantısı olarak Hipodrom’a çıkmıştır. Kathisma olarak bilinen bu yapı, locanın altında ve üstünde bulunan odalarıyla gerçek bir bina oluşturmaktadır. ileride Kathisma’ya döneceğiz, ama önce Hipodrom’u tarif etmemiz gerekir. Doğu ucunda kazı yapılmadığından dolayı uzunluğu tam olarak bilinmemektedir fakat en yetkin uzmanımız (G. Dagron) uzunluğun 450-470 m civarında olduğunu düşünmektedir. 123 m olan genişliği ise kesin olarak biliniyor. Hipodrom kabaca kuzey-güney doğrultulu bir dikdörtgen formundadır ve güneyde Sphendone olarak adlandırılan yarım daire ile biter. “Sapan” anlamına gelen bu isim sapanların yarı yuvarlak cep şeklinden esinlenilmiş olsa gerek. Yaklaşık 20 metre genişliğinde bir alan üzerinde basamak basamak yükselen tribünler, üstlerinde heykeller bulunan kolonlu bir porticus (revak) ile taçlanmıştır. Atlar, meydanın kuzey kenarındaki Carceres denen kapılardan piste giriş yapar, üzerinde bir dizi heykelin, bugün hâlâ var olan iki dikilitaşın ve Burmalı Sütun’un bulunduğu bir duvardan oluşan merkezi aksın etrafında saatin tersi yönünde koşarlardı. Spina olarak adlandırılan bu duvar bir bütün değildi, kısımlara bölünmüştü ve uçlarında, Carceres’in bulunduğu kuzey tarafında Mavilerin; Sphendone’nin olduğu güney tarafında ise Yeşillerin sınır işareti bulunurdu. Toplam uzunluğu yaklaşık 430-450 m olan pistin çevrelediği heykel ve anıtlarla kaplı Spina muhtemelen 280-300 m uzunluğundaydı. Sphendone virajındaki tehlikeli dönüşü kolaylaştırmak amacıyla tribün sıralarına tam bir paralellik oluşturmayacak şekilde yapılmışı. Merkezi, iki dikilitaşın ortasında, imparatorun Kathisma’sının karşısında bulunmuş olmalıdır. Bu haliyle Hipodrom, yaklaşık 50.000 izleyici alabiliyordu.
5Spina’nın heykel ve anıtları Hipodrom’un çok önemli unsurlarıydı. Bunların bir kısmı Constantinus tarafından şehrin donatılması için imparatorluğun her köşesinden getirtilmiş en güzel eserlerdendi; halefleri de bazıları Patria Konstantinopoleos’ta anlatılan küçük hikâyelere konu olmuş eserlerle bu donatma işin tamamlamışlardı. Spina üzerinde bazıları at üstünde, bazıları ayakta imparator heykelleri, fil ya da yaban domuzu gibi hayvan heykelleri, aralarında Bızanslıların Adem ve Havva olduğuna inandığı çıplak bir kadın ve erkeğinde bulunduğu heykeller, devasa bir Herakles heykeli ve –aralarındaki en meşhuru– bir atlete karşı savaşan, yarı balık, yarı kadın formunda temsil edilen, Sicilya ile İtalya arasındaki girdabın somutlaşmış hali olan Skylla vardı. Bu heykellerden hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. Hipodrom’un heykel gruplarından sadece, heykeltıraş Lysippos’un yaptığı quadriganın (dört atın çektiği arabanın) atları korunabilmiştir. Kathisma’da mi yoksa Carceres’de mi yer aldığı bilinmeyen bu eser günümüzde Venedik’te, Aziz Markos Katedrali’nin cephesinde bulunmaktadır. Ayrıca Spina’yı süslediği düşünülen ve sürücü Porphyrios’un şerefine dikilmiş olan iki heykelin kaideleri İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunmaktadır.
Soldan sağa Arslanhane, Ayasofya, Dikilitaş, Yılanlı Sütun ve Orme Sütun
6Bugün görülebilen yapılara, yükseklikleri itibariyle Spina üzerindeki başlıca anıtlar olan iki dikilitaşa ve Burmalı Sütun’a gelelim. Burada akla gelen ilk soru: Hipodrom’da niçin dikilitaşların olduğudur. Gerçi Augustus, Roma’da bulunan Circus Maximus’daki Spina’nın merkezine Karnak’tan getirilen bir dikilitaşı diktiğinden beri, Roma hipodromlarında yapının merkezi sıkça yekpare ya da örme bir dikilitaşla belirtilmiştir. Çevresinde yarış arabalarının döndüğü bu dikilitaş bir güneş simgesi olarak görülürdü. Ne var ki II. Constans, 4. yüzyılın ortasında aslında Konstantinopolis’e gönderilmesi planlanan ikinci bir dikilitaşı Circus Maximus’a diktiğinde model değişikliğe uğramış, böylece Konstantinopolis için de çift dikilitaşlı bir hipodrom örneği oluşmuştur.
7Güneydeki Örme Sütun, kaidesindeki kitabeden dolayı Porfirogenetos’un Kolossos’u olarak da bilinir. İmparator Konstantinos Porfirogennetos bu anıtı 10. yüzyılda yenilemiş, bugün hâlâ kenetleri görünen bronz plakalarla kaplatmış ve bu icraatını “kolossos nasıl Rodos’un harikası idiyse, dev bronz sütun da buranın harikası olur” sözleriyle biten bir kitabe ile anıtlaştırmıştır. Bu sütun 4. yüzyılda, Roma’daki Circus Maximus modeline uygun olarak I. Theodosius tarafından dikilen ve tek taştan ibaret olan diğer dikilitaşın dengi olarak yapılmıştı; ileride yerine gerçek bir dikilitaş geçecekti, ne var ki bu taş hiçbir zaman Mısır’dan getirilmemiştir. Bu açıklama, yüksekliğinin niçin 32 m olduğunu aydınlatmaktadır: Bu yükseklik, başlangıçta 31,59 m olan Theodosius Dikilitaşı’nın dengi olsun diyedir.
8Theodosius Sütunu’nun ise karışık bir hikâyesi vardır: Karnak’ta bulunan iki dikilitaş Constantinus’un emriyle İskenderiye’ye taşınmış, burada uzun zaman kaldıktan sonra biri 357’de, II. Constans tarafından Circus Maximus’ta kullanılmak üzere Roma’ya yollanmış; ötekiyse daha sonra, Konstantinopolis’e taşınmış, yıllarca bekletildikten sonra, 390’da I. Theodosius tarafından Hipodrom’a dikilmiştir. Fakat orijinal haliyle 31.59 metre uzunluğunda olan dikilitaş kırılmış, kırıldığı tarih ise günümüze kadar tespit edilememiştir. Ne var ki Mısır Bilimcisi Fransız Luc Gabolde’un henüz yayınlanmamış çalışmaları sayesinde size yepyeni bilgiler verebilirim: Theodosius Dikilitaşı daha Karnak’ta yere indirilirken kırılmıştır. Luc Gabolde Karnak’ta, Theodosius Dikilitaşı’nın alt kısmındaki hiyerogliflerle örtüşen parçalar bulmuş, küçük bir adamcığın gövde kısmının ve elinde tuttuğu bastonunun İstanbul’da, ayakları dahil belden aşağısının ise Karnak’ta bulunduğunu tespit etmiştir. Dikilitaş kırıldıktan sonra uzunluğu 19.59 metreye inmiştir. Taşın irice bir kaidenin üzerine yerleştirilerek yükseltilmesi kuşkusuz bundandır. Kaidenin dört yüzünde de Hipodrom’da bulunan imparator tasvirleri ve biri Yunanca diğeri Latince iki kitabe bulunmaktadır. Daha net olan Yunanca kitabede, dikilitaşın Theodosius’un emri üzerine kaidesine oturtuluşuna kadar yerde yatılı vaziyette durduğu; kuşkusuz kaidede tasvir edilen kaydırmayı da kapsayan çalışmaların 32 gün sürdüğü anlatılmaktadır.
94. yüzyılın sonlarına ait olan bu sıra dışı belgenin içeriğinin açıklanması kolay değil: Kaidenin dört yüzünde de imparatorlar, tribünlerin ya da pistin üzerine çıkmış olan bir locada gösterilmitir. Gösterilen yer Kathisma olsa gerek, ne var ki burası hep aynı tarzda tasvir edilmemiştir: İmparatorun yarışı kazanan sürücüye verilecek olan zafer tacını elinde tuttuğu doğu yüzünde loca dikdörtgen biçimindedir, imparatorların alt sırada yarışı seyrettikleri kuzey yüzünde ise locanın üstünde sadece kemeri gösterilen bir tonoz bulunmaktadır; bu yüzde ayrıca loca ile pist arasındaki bağlantıyı sağladığı şüphe götürmeyen bir merdiven gösterilmektedir. Bu merdiven karşı tarafta, güney yüzünde de görülür, fakat diğer iki yüzde bulunmamaktadır. Tasvirlerin hepsinde loca bir korkulukla, Ayasofya’da pervazların üzerinde görülebilen örneklere benzer bronz bir parmaklık ile sınırlandırılmış devlet erkânı locanın etrafında yer almakta fakat locaya alınmamaktadır. En akılda kalan ve en bilinen yüz olan batı yüzünde ise barbarların hediyeleri gosterilmekte. Hipodrom’un bir vazifesi de imparatorun zaferlerini şehir halkı önünde sergilemekti; burada imparatorlar kendilerine boyun eğen, otoritelerini kabul ettiğini, sunduklarıyla ve duruşlarıyla belli eden barbarlara hâkim olarak tasvir edilmiştir. Tüm imparatorlar burada: Diademlerinden anlaşıldığı üzere üçü Augustus unvanını taşır, en yüksek konumda bulunan Theodosius, solunda Batı’ya hükmeden ortağı II. Valentinianus, sağında oğlu Arkadios, onun yanında ise Caesar unvanına sahip bir imparator, kuşkusuz Theodosius’un en küçük oğlu Honorius. Tüm barbarlar burada: imparatorun sağında kafalarındaki karakteristik başıklarıyla Persler –bu başlığı Ravenna’da San Vitale kilisesinde imparatoriçe Theodora’nın chlamys’ini (kaftanını) süsleyen bilge Pers kralların tasvirlerinde de görmekteyiz; solunda kürk mantolarıyla Germenler. Bu yüz böylece, Theodosius’un İmparatorluk ideolojisini özetliyor ve imparatorluğun kuzey ve güneyin barbarianı üzerindeki hâkimiyetini gösteriyor. Aynı zamanda İmparatorluk içinde Doğu’daki imparator ve hanedanı hiyerarşide Batı’dakine göre daha üstün bir konumda bulunuyor. İmparatorluk locasının karşısındaki tribün sıralarında oturan Konstantinopolisli seyircilerin gördüğü tasvir buydu.
10İki dikilitaşın arasında Delphoi mabedinden getirilen bronzdan yapılmış Burmalı (Yılanlı) Sütun yer alır. Milattan önce 478’de Yunan şehir devletlerinin Plataia’da Persler karşısında kazandıkları zafer anısına dökülmüştür; muzaffer şehirlerin isimleri üzerinde yazılıdır. Sütunun ismi, birbirine dolanmış üç yılandan ileri gelmektedir; bu yılanların başları, altın bir üçayağı destekliyordu ancak bu üç ayaklı kazan, sütun daha Delphoi’de iken çalınmıştır. Üç baş ise, ancak 18. yüzyılın ilk yarısında yok olmuştur. 16. yüzyılın sonunda, III. Murad’ın düzenlediği şenlikleri gösteren bir minyatürde onları da, Örme Sütun’u da görmek mümkündü. Başlardan biri örselenmiş halde Arkeoloji Müzesi’nde bulunmaktadır.
11Anıtı böylelikle tanıttıktan sonra imparatorun ve halkın önünde yapılan yarışları anlatmaya geçebiliriz. Argümana netlik kazandırmak için eğlence işlevi ile politilk işlev arasında bir ayırım yapacağım, ama elbette ki bu iki işlev içiçe geçmiştir, zira Hipodrom, şehrin gerçek anlamda politik olan, halkın ve imparatorun bir araya geldiği, Romalı olduklarını birlikte teyit edebildikleri, halkın –alay biçiminde olsa bile– şikâyetlerini imparatorun kutsal huzurunda dile getirebildigi tek yerdi. Konstantinopolis’e has olan husus ise bu tipik Roma kurumunun başka yerlerde yok olduktan sonra bile 12. yüzyıla kadar burada devam edebilmesidir. Fakat tabii ki sekiz asır boyunca varlığını sürdüren bu kurum değişmeden kalmamıştır.
Oyunlar
12Hipodrom oyunları içinde 4. yüzyılın sonlarından itibaren at yarışları esastır. Bunun yanı sıra ilke olarak yasaklanmış olan vahşi hayvan dövuşleri de –Konsül Areobindus’un diptiğinde gösterildiği gibi– 6. yüzyılın başlarına kadar sürdünülmüştür. Yarışlar quadriga olarak adlandırılan dört atlı arabalarla yapılmıştır. Bayram günlerinde yapılan yarış sayısı zamanla önemli ölçüde azalmıştır: 5. yüzyılda günde 30 ile 50 arası yarış yapılırken 10. yüzyılda sabah dört akşam dört olmak üzere günde sekiz yarış düzenlenmiştir. Theodosius sütununun kaidesinde görüldüğü gibi oyun araları hayvan, mim ve dans gosterilerine sahne olmuştur. Bu bilgi, imparatoriçe Theodora’nın gençliğinde dansözlerden biri olduğunu anlatmaktan garip bir zevk alan 6. yüzyıl tarihçplerinden Prokopios’un Gizli Tarih’inde de geçmektedir.
13Yarışların organizasyonu, meşhur sirk renklerinin elindeydi: Bunların en ünlüleri, Maviler ve Yeşiller olduğu genellikle bilinmektedir, ne var ki Yeşillere bağlı olan Kırmızılar ve Mavilere bağlı olan Beyazlar ile birlikte dört renk vardı. Atları kendi renkleri altında koşturur, yarışçıları bugünkü futbolculara benzer şekilde yüksek ücretle transfer eder, zaferlerini tezahüratla kutlar hatta bazen en meşhurlarına, Spina’da heykel dikerlerdi. İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde Yeşiller tarafından Porphyrios için dikilen heykelin kaidesini gorebiliyoruz. Takımlar Hipodrom’un batısında, İmparatorluk locasının karşısında kendilerine ayrılmış olan tribün bölümlerine sahiplerdi: imparator kuzeyden güneye doğru, Mavileri (Spina’nın buradaki ucuna bu yüzden Maviler seddi deniliyordu), sonra Beyazları, sonra soldaki Kırmızıları ve son olarak da en solda Yeşiller seddinin karşısında Yeşilleri görürdü. Bu renklerin kökeni, Augustus tarafından ihdas edilmiş olan güneş kultüne dayanmaktaydı. Lydos ve Malalas gibi antik yazarlara göre bu renkler 4 temel elementi; toprak, ateş, deniz ve havayı; aynı zamanda dört mevsimi ve arabaların güneş simgesi olan dikilitaşın etrafında attığı turlarda ifadesini bulan döngülerini de sembolize ediyorlardı. Dolayısıyla, yarışlar kökeninde doğanın yenilenişini yansıtan sembolik bir anlama sahipti. Ne var ki bunun sonucu olarak halk bölümlere ayrılıyor, ayrılık da rekabete sebep oluyor, karşısında yarışma düzenlenen imparator ise hakem rolüne bürünebiliyor ve kazananı taç ile onurlandırıyordu.
14Renklere kaynaklarda verilen isim demoi’dir (halklar). Başka bir isim, mere (bir bütünün parçası anlamında “parti”) maalesef “hizip” olarak çevrilmiştir. Demoi mensuplarına da demotai denirdi. Demoi ve demotai’in tam olarak ne olduğu konusunda epey bir literatür oluşmuştur: Renkler arasındaki mücadeleler tarihçiler tarafından bazen sınıf mücadelesini, bazen ise dinsel ayrılıkların dışavurumu, bazen de basitçe günümüz futbol kulüplerinin arasındakine benzer sportif çekişmelerin dışavurumu, çıkan çatışmalar ise holiganların taşkınlıkları olarak yorumlanmıştır.
15Sonunda daha tatmin edici bir açıklama getirilmiştir: Demoi, şehirli halktan olan insanları, demotai’i, 330 yılında şehir vatandaşlarının listesine yazılanların mirasçılarını bir araya getiriyordu. şehrin vatandaşları olarak, surları onarmak gibi bir takım görevleri olduğu gibi yarışları organize ederek imparatorun karşısında tribünde onları izleyebilmek gibi ayrıcalıkları da vardı ve bu düzenlemeler renkler çerçevesinde yapılıyordu. Demotai daha sonraları bu görevlerini ve ayrıcalıklarını kaybetmiş ve en geç 9. yüzyılda tamamlanmış olan bir gelişme sonucunda renkler İmparatorluk törenleri kapsamına girmişlerdir. Bir 12. yüzyıl din hukukçusu olan Balsamon, din adamlarının Hipodrom’a gitmelerinin caiz olup olmadığı sorusuna cevap vermeye çalışırken bu dönüşümü gayet güzel betimlemiştir:
Demoi eskiden Hipodrom’daki yarışlar konusunda tam yetkiye sahipti, yarışları istedikleri zaman istedikleri tarzda ve kendi imkânlarıyla düzenliyordu, zira günümüze kadar gelen ahırlara, atlara ve binalara sahip oldukları gibi yarışlardan elde edilen gelirlere de sahipti.
İmparator yarışlara davet ediliyordu ve hiçbir söz hakkına sahip değildi, şoyle ki yarışlar süresince tatsız olaylar çıkıyordu ve sık sık karışıklıklar oluyordu, zira bir tarafta mavi demoi taraftarları vardı, diğer tarafta ise yeşil demoi taraftarları. Bazen birbiriyle rekabet içinde bulunan demoi arasında iç savaş bile çıkıyordu ve demotai kudret-i harise-i şahaneye saygısız laflar ediyordu. Bunun örnekleri pek çok tarih kitabında verilmiştir: İustinianos’un, Anastasios’un, tiran Fokas’ın ve başka imparatorların dönemlerinde bunun gibi olaylar yaşanmıştır. Demoi üstelik bahisleri yasaklamamıştı, zar atarak, zarların getirdiği şansa dayanarak galibiyeti belirlemeye çalışırlardı ve bu kutsal kanunlara göre kesinlikle yasaktır. Ayrıca vahşi hayvanlarla dövüşler ve başka uygunsuz ve şerefsiz işler tertiplediler. Concilium trullanum2 işte bu yüzden 51. kanununda mimleri, tiyatro oyunları, av sahneleri ve dansların sahnelenmesini yasaklamıştı...
Günümüzde ise Hipodrom yarışları imparatorun huzurunda yapılmakta, bu tarz ayıplanacak hiçbir öğeyi içermemektedir, öyleyse bir kötülük olacağından kuşkulanmak için hiçbir neden kalmamıştır. Bu yüzden Hipodrom yarışlarından ya da başka herhangi bir şenlikten keyif almamanın övgüye değer olduğunu, bununla birlikte ruhbanın bu tarz yarışlara gitmesininş caiz olduğunu söylerler.
16Balsamon döneminde yapılan, onun tarafından uygun görülen bu oyunlar hakkında kapsamlı bilgilerimiz var, çünkü yarışların işleyişi tüm detaylarıyla 10. yüzyıl yazarı Konstantinos Porfirogennetos tarafından imparatorluk törenlerini anlatan derleme eseri De Cerimoniis’te (Merasimler Kitabı) kaydedilmiştir. Mavilerin ve Yeşillerin başlarının aynı zamanda iki saray muhafız alayının komutanı (Domestikos tes skholes ve Domestikos tes ekskuhites) olmalarından da anlaşıldığı üzere Demoi bu dönemde imparatorluk merasimleriyle tamamen bütünleşmişti.
17De Cerimoniis sayesinde 10. yüzyıl Hipodrom yaşamının bir tablosunu çizebilmekteyiz. İlk göze çarpan nokta, yarış takviminin Hıristiyanlaştırılmış olması, hatta yarış yılının Paskalya bayramına göre belirlenmiş olmasıdır. Yarış yılı Paskalya orucunun başlamasıyla sona erer. Son yarış, (aslında 15 Şubat’ta kutlanan eskiçağ bayramına, ilkbaharın başlangıcına bağlandığıdan dolayı) Lupercales olarak ya da (altı haftalık oruçtan önce et yemenin serbest olduğu son günde yapıldığından dolayı) Kesimlik Υarışı olarak biliniyordu. Yeni yarış yılı yedi hafta sonra, Büyük Oruç’tan ve Paskalya bayramından sonraki pazar gününün ertesinde “Altın Yarışlar”la başlar. Yıl boyunca yapılan bazı yarışların tarihi değişmez. Bunların arasında en ünlü iki yarış, 11 Mayıs’taki şehir kuruluşunun şerefine yapılan yarışla, 1 Ocak’ta başlayan yeni yılı kutlamak amacıyla yapılan Adak Yarışı’ydı. Başka yarışlar ise imparatorluk ailesine bağlı, yıldönümü, doğum, evlilik gibi olaylar ya da bizzat imparatora bağlı olaylar münasebetiyle, örneğin zaferlerinin kutlanmasını Hipodrom’da yapılan bir merasimle taçlandırmak için düzenlenmektedir.
Yılanlı Sütun. Kafalarından birinin çenesi İstanbul Arkeoloji Müzesindedir
18De Cerimoniis bize 10. yüzyıla ait bir yarışta neler olup bittiğini gözümüzde canlandırabileceğimiz kadar açık bir biçimde anlatmaktadır. İleride göreceğimiz gibi yarışa ait seremoniler büyük bir incelikle düzenlenmiştir. 11 Mayısta şehir kuruluşunun yıldönümünde yapılan, halkın önüne konan sebzelerden dolayı “Sebze Yarışları” olarak da bilinen yarışı inceleyelim. Yarıştan iki gün önce, atlar renklerine göre gruplara ayrılırdı: Böylece arabaları kendilerine ait olan sürücüler hangi atlarla yarışacaklarını öğrenirlerdi. Ertesi gün renklerin şefleri, yarışları düzenlemek için izin almak üzere ellerinde arabaların ve atların gösterildiği belgeyle saraya giderlerdi. imparator izin verdikten sonra Carceres’in kulesine bir bayrak asılır, böylelikle halka ertesi gün yarış yapılacağı duyurulurdu. Bayrak asıldıktan sonra renkler tarafından Hipodrom’da altın kaplı koşumları olan atlar geçirilir, imparatora tezahürat yapılırdı. Demoi sorumlularının katılımıyla bundan sonra kura topları şehrin valisi huzurunda bir kavanozun içine konur, kavanoz vali tarafından mühürlenirdi.
19Ertesi gün, Yeşillerin sınırında saray hadımlarından biri kavanoz birçok kez kendi ekseninde döndürür, çekilen ilk top hangi rengin birinci yarışta Carceres’teki en iyi çıkış olan ve doğru bir çizgi üzerinden Mavilerin sınırına gitmeye izin veren sol çıkışı alacağını belirlerdi. Daha sonraki üç yarışta sol çıkışı sırasıyla diğer renkler alır, sabahleyin uygulanan bu sıra öğleden sonraki yarışlarda da aynen uygulanırdı. Siradan yarışlarda ise kura çekimi bir önceki gün yapılır, tüm yarışlar için hangi sürücünün hangi atla hangi çıkışı alacağı kombina adı verilen ve Kombinographos unvanını taşıyan bir İmparatorluk memuru tarafından yazılan bir belge ile düzenlenirdi. 11 Mayıs yarışına geri dönelim. Daha yarıştan bir gün önce, Spina’daki tüm açık geçitlere ve Mavilerin sınır taşına sebze yığınarı yapılır, üstlerine galeta konurdu. Yarış gününün sabahında kura çekecek olan Yeşiller’in sınır taşına ise konulmazdı. Ertesi sabah gün ağarırken, imparator Kathisma’nın köşküne gider, saray hadımları tarafından chlamys ve taç giydirilirdi. imparator locaya çıktığında hadımlar elinin üzerindeki chlamys’i kaldırırlar, imparator böylece ortaya çıktığında halkı üç kez chlamys’iyle kutsardı. Bu kutsamadan sonra Yeşillerin sınır taşında kura çekilir ve işlem bittiğinde bu sınır taşına sebze ve galeta konurdu. Renklerin en önemli demotai olan kişiler gülden yapılmış haçlarla tribündeki sıralarından iner, Spina’daki geçit yerlerinde bulunan sebze yığınlarının yanında beklerlerdi. Bu sırada, sürücüler piste girer, arabalarını renklerinin önünde durdurur, aşağı inerler, pist üzerinde Kathisma’nın karşısında bulunan ve şeklinden dolayı Pi denen yere yürüyerek taçlarını alır, imparatora tezahürat yaparlardı. Sonra, Spina’da bekleyen önde gelen demotai da gülden haçları sunar, onlar da imparatora tezahürat yaparlardı.
20Arabalar Carceres’e dündüğünde ilk yarış nihayet başlayabilirdi. Mapparios’un bir işaretiyle 12 araba Carceres’ten çıkış yapardı. Mappa denen işaret, 4. yüzyıldan 7. yüzyıla kadar oyunları düzenleyen kişinin elindeki beyaz bir mendildi ve bu mendili yere bıraktığında çıkış sinyali verilmiş olurdu. 10. yüzyılda ise Mapparios kollarını kaldırarak işaret verirdi. Bir önceki gün kontrol edilmiş olan kapıların hepsi aynı anda açılır ve arabalar dışarı fırlardı. Carceres ile Mavilerin sınır taşı arasındaki 100 metrede iyi bir pozisyon alarak pistin soluna geçmek çok önemliydi. Arabalar, Sphendone dönüşünde çarpışmamaya ve iç tarafa geçmeye çalışarak Spina’nın etrafında 7 kere dönerlerdi. Yarışlar uzun ve çetin geçerdi, öyle görünüyor ki sürücüler arasında her türlü hareket serbestti. Bu yüzden yarıştan çekilenlerin sayısı hiç de az değildi ve De Cerimoniis’te atlar yaralandığında ya da öldüğünde ne yapılması gerektiğinden bahsedilmektedir. Yarış, arabaların sağ pistteki Orme Sütun hızasına denk gelen bitiş çizgisine gelmeleriyle biterdi.
21Dört yarış bittikten sonra kazananlar, belli bir tören düzenine göre ödüllerini alırlardı. Kazanan arabalar renklerinin önünde dururlar, kazanan rengin demotai’i arabaları üzerinde hoplayan sürücülerin peşinden yürüyerek –araba üzerinde oynayıp zıplamak sadece kazananlara ait bir haktı– Sphendone’de tur atarlardı. En sonunda imparator, kendisine tezahürat yapan galiplere Pi’de taç giydirirdi. Bu sırada imparatorluk muhafızları gizli bir işaret üzerine halkın galeyana gelmeden sebze almasını temin etmek üzere sebze yığınlarının yanına giderlerdi. Taçlar verildikten sonra kazanan rengin demotai’i imparatordan Hipodrom’un dışında, Konstantinopolis’in ana caddesi olan Mese’de dans edip kutlama yapmak için izin isterler, imparator da bu izni verirdi. Bundan sonra ne olduğunu De Cerimoniis’ten aktaralım:
İmparator ayağa kalkar, kalkmasıyla halk kalabalığı sebze ve galeta kapmak için öbeklere gelir. O sırada bir araba üzerinde içi balıkla dolu bir kayık getirilir, balıklar Hipodrom’un zeminine atılır. Halk kalabalığı da balık yakalamaya çalışır.
2210. yüzyılda yarışlar böyle yapılırdı. Hâlâ paganlığın bazı izlerini taşırdı, halkın eğlencesiydi, doğrudur, fakat imparator ve yönetimi yarışın en ince detaylarında bile tam bir kontrol sağlamıştır. İmparator yarışlara izin verirdi, törenleri düzenlerdi. Yarış programının, kombina’nın oluşturulmasını sağlayan kura çekimlerinin doğruluğunu sağlayan ise şehrin valisiydi. İmparator, farklı renkler arasındaki, şehir vatandaşlarından oluşan halkın farklı kısımları arasındaki barışı, kombina’da resmiyet kazanan demoi arasında ince bir denge kurarak, belli bir yarışı “tersine çevirme”ye, bir rengin sürücülerinin başka bir rengin atlarıyla yarışa katılmasına karar verme hakkını kullanarak garanti ederdi. Fakat bu durum uzun bir gelişmenin sonucu olarak, Balsamon’un işaret ettiği gibi demoi’nin Hipodrom’da imparatorun erkine galebe çalabildiği bir dönemden sonra ortaya çıkmıştır.
Siyaset: Maviler ve Yeşiller
23Hipodrom, savaşa gitmediği zamanlarda sarayına çekilmiş olan ve kendisine ulaşılamayan imparatora halkın seslenebildiği tek siyasal mekandı. İmparator, bizzat halkla konuşmasa da Mandator olarak görevlendirdiği aracısı üzerinden bir diyalog gerçekleşirdi. Ya da en azından 8. yüzyılda değişmez bir ritüelin kalıplaşmış bir parçası haline gelene kadar öyleydi. Birbirine rakip takımlara bağlı olarak düzenlenen spor musabakalarının yapıldığı ve aynı zamanda siyasetin ifade edilebildiği tek mekânın iktidar sahipleri için potansiyel bir tehlike olduğu ortadadır. Ve demoi’nin imparator olmak isteyen birinin halkın, ordunun ve senatonun tezahüratını kazanmaktan başka yolu olmadığını gayet iyi bilmesi bu tehlikeyi daha da artırıyordu: Demoi, yeterince şiddetli bir kargaşa sonucunda bir imparatoru devirip yerine başka bir imparatoru getirebileceğini biliyordu. Gerçekten de 5. yüzyılın ortasından 7. yüzyılın sonuna kadar kargaşa sonucu imparator değişikliği pek sık gerçekleşmemişse de Hipodrom’da çıkan kargaşalıkların sayısı az değildir. Bunun da ötesinde renkler taşkınlıklarıyla şehirlerde çalkantılara sebep olmuşlardır. Renklerin gençleri, her fırsatta, eğlence maksadıyla ya da geleneksel olarak çatıştılar, imparatorluğun bütün büyük şehirlerinde devamlı bir hareket içinde oldular. Prokopios, Hunların saç kesimini moda edinmiş olan Mavi demoi gençlerini şöyle anlatmaktadır:
Sakallarına bıyıkların hiç dokunmuyorlar, olabildiğince uzatıyorlar (...); saçlarının önlerini şakak seviyesinde kesiyorlar fakat arkaları çok uzun olana kadar anlamsız bir biçimde uzatıyorlar.
24Giyim tarzları da ayırıcı özelliklere sahipti:
Tüniklerinin kollarını bilek seviyesinde olabildiğince sıkı bir biçimde bağlıyor, buna karşın bilek ile omuzlar arasında inanılmaz derecede uzun olan tünik kollarını kabartıyorlar.
25Böylece tezahürat esnasında ellerini havaya kaldırdıklarında giysilerinin kolları şişiyordu. Bu çok etkileyici olmakla birlikte Prokopios bundan hoşlanmıyordu. Fakat silah da taşıyorlardı, şiddete başvuruyorlardı ve tüm kaynaklara göre şehirde dehşet saçıyorlardı.
26Hipodrom, galeyana gelmiş demoi ile imparator arasında çıkan büyük çatışmalara sahne olmuştur. Özellikle 5. ve 6. yüzyıllarda Maviler ile Yeşiller arasındaki çatışmalardan dolayı çıkan kargaşalar siyasi yaşamın değişmez bir unsuruydu. Bu dönemde dini tartışmalar da önem kazanıyordu. 6. yüzyılın başında, I. Anastasios zamanında patriğin akideye üç kelime eklemesi üzerine kargaşa çıkmıştır. En meşhur isyan ise İustinianos’un Mavileri kayırarak tetiklediği Nika isyanıdır. Olay 11 Ocak 532’de Yeşiller ile Mandator arasında geçen, tarihçi Teofanes’in aktardığı bir konuşmayla başlamıştır ve aynı zamanda renkler ile imparator arasında yapılan diyaloglar için güzel bir örnektir.
Yeşiller: imparator İustinianus çok yaşasın! Her zaman muzaffer olsun! Ey hükümdarların en iyisi, bizlere her çeşıt haksızlık yapılmakta . Ama bu zalimin ismini söylemekten çekiniyoruz, çünkü çılgınlığının daha da artmasından ve daha da büyük tehlikelerle karşı karşıya kalmaktan korkuyoruz.
Mandator: Kimden bahsettiğinizi bilmiyorum.
Yeşiller: Ey Augustus, bize zulmeden ayakkabıcılar semtinde bulunmaktadır.
Mandator: Bu adamın kim olduğunu bilmiyorum.
Yeşiller: Hayır, ey Augustus, celladımızı çok iyi biliyorsun.
Mandator: Size zulmeden biri varsa o zaman kimin olduğunu bilmiyorum.
Yeşiller: Peki, ey cihangir, Spatarios Kalopodios’tur.
Mandator: Kalopodios’un sizinle ne işi olur!
Yeşiller: Kim olursa olsun, sonu Yahuda gibi olacaktır ve Tanrı onu çok yakında zulmü için cezalandıracaktır.
Mandator: Siz buraya gösterileri izlemek için değil, efendilerinize hakaret etmek için gelmişsiniz!
Yeşiller: Bize eziyet edenin yazgısı Yahuda gibi olacaktır.
Mandator: Kesin sesinizi! Sizi Yahudiler, Manesçiler, Samiriyeler!
Yeşiller: Bizi Yahudi ve Samiriyeli yerine koyuyorsun! Teotokos hepimizi korusun!
Mandator: Sesinizi kesmezseniz, gerçekten kellenizi vurdurturum.
27Konuşma devam eder. Sonra Maviler de karışık. Maviler ve Yeşiller birbirlerini karşılıklı olarak bazı cinayetlerle suçlarlar ve Mandator Mavilerden yana tavır koyar. Bunun üzerine Yeşiller: “Majesteleri emrediyorsa susacağız, fakat ey Augustus, istemeyerek susacağız. Biz her şeyi, gerçekten her şeyi biliyoruz, ama susuyoruz. Elveda adalet, sen artık yoksun. Gideceğiz, Yahudi olacağız, Tanrı biliyor ya, Mavi olmaktansa putperest olmak bile yeğdir!” Maviler ise “Korkunçlar! Artık onları görmek istemiyoruz! Bunca nefret bizi iğrendiriyor.” diye haykırdıklarında Yeşiller Hipodrom’u terk ederler. Bu, imparatorluk düzenine ve imparatorun şahsına karşı en büyük hakarettir.
28Şehrin valisi ortalığı yatıştırmak için tüm demoi’dan bazı demotai’yi gözaltına alarak ve bazılarını astırarak sorunu halledeceğini düşünüyordu. Gözaltına alınanlardan bir Yeşil ile bir Mavi asılmadan önce halkı sakinleştirmek için düzenlenen 13 Ocak yarışları yapıldı. Sonuç istenenin tam tersiydi, zira Maviler ve Yeşiller barıştılar, kendi demotai’larının bağışlanmasını istediler, bu istek ise reddedildi. Karışıklıklar şehre yayıldı, demotai “Nika” yani “Muzaffer ol” nidalarıyla şehre dağılıp ortalığı yakıp yıktı. 17 Ocakta şehrin dörtte biri yangınlarla yok olmuş, Ayasofya Katedrali de harabeye dönmüştü. Ayın 18’inde İustinianos, 20 yıl önce taçsız ve chlamys giymeden tek başına Kathisma’ya çıkan, isyana kalkmış halka böylelikle yeni bir imparator seçebildiğini ima eden, fakat halkın yeniden tahta çıkması için kendisine yalvarmasını sağlayan Anastasios’un bu cesur girişimini yinelemeyi denedi. İustinianos başarısız kaldı ve kendisine lanet yağdıran halkın önünden kaçtı. Halk Anastasios’un yeğeni olan Hypatios’u aramaya koyuldu ve tezahüratla onu imparator ilan etti: Hypatios erguvani bir chlamys giyinmiş olarak Kathisma’ya çıktı, isyancılar da bu arada saraya girmeye çalıştılar. İustinianos artık kaçmaya hazırdı fakat Theodora ona moral verdi ve İustinianos’a sadık Belisarios ve Narses askerleriyle gelip Hypatios’a tezahürat yapan halkın toplandığı Hipodrom’un girişlerini tuttu, içeri girdiklerinde de korkunç bir kıyım gerçekleştirdiler. Kaynaklar 30.000 ölüden bahsetmektedir. İsyanın kanlı bir biçimde bastırılmasının anısı anıta kazılmıştır, zira Patna’ya göre ölüler gömülmemiş, Kathisma’nın karşısında bulunan tribünlerin altına atılmışlar. Demoi’un yerleri olan bu tribünlere bu yüzden Nekra (ölüle) adı verilmiştir.
29Nika isyanı ile renklerin politik rolü sona ermedi ve 7. yüzyılın sonuna kadar imparatorları titretmeye devam ettiler. İsyankâr demotai’nin hangi imparatorlar tarafından imparatorluğun sadık adamlarına dönüştürüldüğü tam olarak bilinmiyor, yalnızca 8. yüzyılın İkonakıncı imparatorlarının, İsauria hanedanının bunda payı olduğu sanılıyor. 9. yüzyılın ortasında gelişme tamamlanmış ve yarışlar gördüğümüz gibi İmparatorluk merasimlerinin kapsamına alınmıştır. Bundan böyle yarışlar devlet erkânının imparator önünde (gördüğümüz örnekte 11. yüzyıl imparatorlarından Konstantinos Monomahos önünde) secdeye varmasıyla başlıyordu. Patria bu gelişmeyi kendine has bir biçimde yansıtıyor: 842’de ölen imparator Teofilos’un, şehrin simgesi olan Tihe (Talih) heykelinin kollarını kestirdiğini anlatıyor. Bu gelişmeye rağmen Hipodrom’un belli başlı siyasal kullanımları devam etmiştir. Hipodrom her zaman imparatorluğun düşmanlarının halk önünde aşağılandığı yer olarak, imparatorun ve halkın düşmana galebe gelmiş olmanın huzurunu paylaştıkları bir yer olarak kullamlmıştır. Düşman, alay edilerek aşağılanan, sonra da sık sık idam edilen bir iç düşman da olabiliyordu. İsauria hanedanının imparatorları karşıtlarının inandırıcılığını ortadan kaldırmak için sıkça alaya başvurmuşlardır: Bir patrik eşeğe ters bindirildi ve çıplak olarak Hipodrom’da gezdirildi, rahipler kendilerine laf atan halkın önünde bir kadın ile el ele pistte koşmaya zorlandı. Fakat asıl, yenilgiye uğramış dış düşmanlar Hipodrom’da zafer kutlamaları esnasında aşağılanırdı. Muzaffer imparator, halkın tezahürati eşliğinde, ayağıyla yenilmiş düşmanlarının boğazına basardı.
30Klasik bir sonuç yerine sözlerimi Anthologia Palatina’ya geçmiş bir epigram ile, Hipodrom’un şehir yaşamındaki konumunun devamlılığına bir tanıklıkla bitirmek istiyorum. Yazıt, Ayasofya’dan gelirken Alman Çeşmesi’ne gelmeden önce bir yerde, büyük Zeuksippos Hamamları ile Carceres arasında kalan bir lokantanın bir nevi levhasıydı: “Bir tarafımda hoş bir hamam olan Zeuksippos var, diğer tarafımda atların ödül için çekiştiği Hipodrom. Bu tarafta yarışları izledikten ve orada banyonuzu yaptıktan sonra gelin ve soframıza oturup bir nefes aim. Sonra akşamleyin tam zamanında, Öyle uzun bir yol yürümeden çok yakın olan bu müesseseden tekrar yarış yerine dönebilirsiniz.”
Bibliographie
FIRAT DÜZGÜNER, İustinianus Dönemi’nde İstanbul’da yapılar, PROCOPIUS birinci kitap (analiz), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2004.
PETRUS GYLLIUS (Pierre Gilles), İstanbul’un Tarihi Eserleri, Latinceden çeviren Erendiz Özbayoğlu, Eren, İstanbul, 1997.
M. Ş. İPŞİROĞLU, İslâmda Resim, Yasağı ve Sonuçları, İstanbul, 1971.
Notes de bas de page
Auteurs
Emekli Bizans Tarihi Profesörü, Paris VIII –Saint-Denis Üniversitesi
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012