Version classiqueVersion mobile

Bizans

 | 
Annie Pralong

Konstantinopolis : Şehir ve Anıtlar

I. Aleksios Komnenos döneminde Konstantinopolis (1081-1118)

Elisabeth Malamut

Résumé

Notre dessein sera de montrer le visage de Constantinople sous le règne d’Alexis I sous trois grands angles : les palais, les fondations religieuses de la famille impériale, l’évolution de la configuration urbaine avec le développement des quartiers Nord-Ouest de la ville et le développement commercial de la partie Sud de la Corne d’Or.
Dans l’étude des palais, nous découvrirons successivement le nouvau centre de la cour des Comnènes au palais des Blachernes avec la grande salle du trône, dit le Triclinos d’Alexis, les transformations du Grand Palais et l’évolution du cérémonial, la permanence de la Porphyra, l’importance croissante des palais à l’extérieur de la ville et la décadence de la symbolique l’hippodrome.
L’étude des fondations religieuses de la famille impériale nous amène à distinguer les constructions d’églises et de monastères privés des fondations d’établissements impériaux à caractère charitable, les « maisons pieuses ». Parmi les constructions religieuses privées, nous considérerons le monastère du Pantepoptès et celui de Saint-Jean-Prodrome de Pétra par Anne Dalassène, l’église du Saint-Sauveur à Chôra (Kariye Camii) par Marie de Bulgarie et Isaac, un neveu d’Alexis, la fondation du monastère de la Vierge-Pleine-de-Grâce et de celui du Christ Philanthrôpos par le couple impérial Irène Doukaina et Alexis, la construction de l’église et du monastère du Christ Évergétis (Gül Camii) par Jean, le fils d’Isaac, frère de l’empereur et, enfin la fondation de l’église et monastère de la Théotokos Pammakaristos (Fethiye Camii), par Adrien, le frère d’Alexis. Les grandes maisons pieuses qui ont marqué la philanthropie d’Alexis I sont le Myrélaion, le Pétrion et surtout l’Orphanotropheion, que nous examinerons successivement.
Ensuite nous montrerons à quel point les quartiers Nord-Ouest de la capitale se sont développés, d’abord avec l’attraction des Blachernes et de toutes les fondations susdites pour l’aristocratie princière, mais aussi pour l’ensemble des grands nobles militaires et civils. Enfin le règne d’Alexis a marqué l’évolution des quartiers commerciaux de la ville, avec l’abandon des rives sud de la capitale et l’attraction de plus en plus grande de la Corne d’Or, notamment avec l’établissement des Vénitiens et l’octroi de leur « embolos » par le chrysobulle de mai 1082, mais aussi celui des Pisans en 1111, tandis que sont écartés progressivement les Amalfitains, dont les belles maisons et les églises ornent encore l‘ensemble de la Corne d’Or, et définitivement les Juifs qui sont transférés à Péra à côté de la léproserie.

Note de l’éditeur

Konferans tarihi: 22 Mart 2006

Texte intégral

1Konstantinopolis ne kadar soylu ve güzel bir site! Hayranlık uyandıran bir sanatla yapılmış saraylar ve manastırlar var orada! Meydanlar ve sokaklara hayranlıkla seyredilecek şaşırtıcı eserler yayılmış. Altın, gümüş, bin türlü kumaş ve aziz rölikleri ve her zaman insanların ihtiyaçları için her türlü şeyi getiren gemiler, bu şehirde bulunan her türlü zenginliğin bolluğunu detaylı anlatmak çok uzun ve sıkıcı olurdu. Her daim bakımlı bir şehir ve zannederim yirmi bin hadımın yaşadığı yer.” Konstantinopolis’e gelen Foucher de Chartres hayranlığını böyle ifade etmişti. Son Haçlılarla Galya ve İtalya’yı geçmiş, Bari’de denize açılmış ve Dyrrachium’da karaya çıktıktan sonra Via Egnatia üzerinden Mayis 1097’de Konstantinopolis önlerine gelmişti. I. Aleksios Haçlıları surlar dışında tutup, Konstantinopolis’i keşif amaçlı organize turistik gezi şeklinde beşer altışar gruplar halinde sokmaya özen gösterdiğinden şehre hemen girememişti. Biz şehre ilk girenlerle birlikte ilk önce imparatorluk saraylarını, daha sonra kilise ve manastırları, kuzeybatıda bulunan aristokrat evlerini ve son olarak Haliç’teki tüccarların mahallesini ziyaret edeceğiz.

İmparator Sarayları

2Kara surlarının Haliç’e indiği yerin hemen öncesinde şehrin kuzeybatısında yükseğe yerleştirilmiş Blahernai Sarayı kalabalığın gürültü ve ayaklanmalarından korunaklı gerçek bir kale gibi durmaktaydı. Şehrin surlarına yakın ve onlara egemen bir durumdaydı, öyle ki birçok penceresi kırlara bakıyordu. Nisan 1097’de Godefroi de Bouillon’un surların önünde kamp kuran Haçlıların imparatora sinirlendiklerinde attığı oklardan biri sarayın içindeki imparatorluk erkânından birini vurmuştu. Blahernai’nin, I. Leon’un karısı Verina’nın Meryem’in örtüsünü korumak için kutsal bir mekân inşa etmesi ile başlayan uzun bir tarihi vardır. Ancak burası uzun süre imparator için uğrandıkça kalınacak bir yer olmuştur. İlk saray İustinianos’un halefleri tarafından 6. yüzyılın ikinci yarısında yapılmış ancak hükümdarların bu sarayı sıklıkla kullanmaları 11. yüzyıldan itibaren olmuştur. Blahernai Kilisesi 1070 yılında bir yangında zarar görmüş ve 1075 yılında ihtişamlı biçimde restore edilmiştir. Mermer, altın ve gümüşle kaplıydı ve Bizans kilise mimarisinde bir yenilik olan büyük camları vardı.

3Aleksios’un büyük vakfı, “Aleksios’un imparator triklinosu” veya “Aziz Blahernai triklinosu” olarak adlandırılan muhteşem bir taht salonuna sahipti. Üzerinde bunca hayal kurulan bu dairenin neye benzediğini hayal edebilmek için yarı Yunan yarı Arap kahraman sınır valisi Digenes Akritas destanındaki saray tasvirlerine bakmak gerekir. Destan soylu Akritas’ın Fırat nehri üzerindeki konutundan bahseder. Böyle bir bina esasında hiçbir zaman burada var olmamıştır ve tasvir büyük ihtimalle Blahernai sarayını anlatmaktadır:

... taştan yapılmış, üst kısımlarında sütunlar ve ihtişamlı pencereleri olan... tavanı harika ışıltılar saçan değerli mermerlerden yapılmış mozaiklerle kaplı, yeri taş kakmalarla kaplanmış,” ve sonraki üç kat üzerine, “oldukça yüksek tavanlı, tavanı değişik renklerdeki odaları haç formunda ve beş kubbeli salonları şimşek parlaklığında işiklar saçan mermerlerle süslenmiş.

4Aleksios’un annesi, oğlu büyük askeri seferlere gittiğinde imparator naipliği yapan, Anna Dalassene, 1081 ile 1095 yılları arasında Blahernai Sarayı’nın oturulacak yer olarak seçiminde büyük çapta sorumludur. Sarayın içindeki Komnenoslar hanedanının başı kayınbiraderi ve imparator İsaakios Komnenos tarafından inşa edilen Azize Tekla Kilisesi’ne özel bir yakınlığı vardı. Anna Dalassene, Blahernai Sarayı’ndan bir saray-manastır ortaya çıkardı. Tanrının bu yeni evi çoğu insanın gözünde, İmparator Konstantinos Monomahos döneminde, 11. yüzyılın ortasında, çürüme, sefihlik ve kötülüğün menşei olarak kabul edilen Mangana Sarayı’nın tam karşıtıydı:

İmparatorluk sarayının haremi şu meşhur Monomahos’un gücü ele geçirmesinden itibaren, babamın hükümdarlığında yakışık alan davranışlara tamamen sevk edilene kadar, tamamen bozulmuş, aşk çılgınlıkları ile namusu lekelenmişti. Babamdan sonra sarayda müthiş bir düzenin hüküm sürdüğü görülebiliyordu. Zira haremde ilahiler için, yemek yemek ve çalışanları seçmek için saatler tayin ediliyordu. Haremin kendisi bir kural ve model haline gelmiş ve saray daha çok bir manastıra benzemişti.

5Aleksios annesinin imparatorluğu yeni bir düzenle yönetmenin gerekliliği inancını ve kanaatini paylaşıyor ve Ortodoksluğun savunucusu rolünü oynaması gerektiğini düşünüyordu. Yaklaştığını düşündüğü dünyanın sonu günü fikri Aleksios’a o derece azap veriyordu ki giriş hollerinden birine Mahşer Günü sahnesini tasvir ettirmişti. Blahernai’nin kilisesi “bilindik” bir mucize ile meşhurdu: bu kilisedeki tamamen bir örtü ile kaplı Bakire Meryem ikonasının örtüsü her cuma havalanıyor, cumartesi akşamına kadar havada asılı kalıyor ve sonra Meryem ikonasını tekrar örtmek için iniyordu. Aleksios gökyüzünden onay almadan, bazen sefer öncesi gerçekleşmeyen mucizeye şahit olmadan sefere çıkmıyordu.

6Konstantinopolis’teki Büyük Saray’ın Büyük Constantinus tarafından kuruluşundan itibaren denize ve şehre nazır nefıs bir manzarası vardı. Bu saray 12. yüzyılın başına kadar Kremlin’le karşılaştırılabilir. Birçok terasa yayılmış bu sarayın karmaşık bir mimari tarihi vardır. Birçok varsayıma göre, saraya giriş Hipodrom’a bakan imparatorluk locası olan kathismanın altındaki Batı kapısından yapılıyordu. Buradan ilerleyerek bir alt kısma geçiliyordu. Üst kısım deniz seviyesinden 31 metre yükseklikteki tepenin üzerinde, Augusteion meydanı, Ayasofya ve Hipodrom’la aynı seviyedeydi. Bu sarayın, Halke ile Augusteion’a açılan en eski seviyesiydi. Bu “Roma” sarayında bir meclis salonu (Consistorium) ve 19 masalı bir triklinos, resepsiyon salonu bulunmaktaydı. Bir alt kısımda, Ortaçağ sarayı veya Anna Komnena’nın adlandırdığı gibi “Aşağı Saray” deniz seviyesinden 10 metre yükseklikteydi ve “Deniz Sarayı” olarak adlandırılabilecek, Marmara’ya nazır nefıs bir manzarası vardı. 12. yüzyılda sarayın değerli bir ziyaretçisi aşağıdaki saraya kadar indirilir, orada II. İustinos tarafından 6. yüzyılda inşa edilen ve 9. yüzyılda III. Mihael tarafından mozaiklerle süslenen, Ortaçağ’da sarayın merkezi durumundaki Khrysotriklinos veya altın Triklinos salonuna alınrdı. 16 pencereli kubbesi olan bu sekizgen salon merasimlerin birçoğunun yapıldığı sarayın en güzel kabul töreni salonuydu. İmparatorun tahti, tonozu İsa’nın tahtta oturduğu bir mozaik tasviriyle süslenmiş apsisteydi. Daha doğuda iç terasa bakan, bir galeri ile taht salonuna ve dairelere bağlanan, ortasında Teotokos tou Pharou Kilisesi’nin bulunduğu, üç kilise vardı. Yukarıdan aşağıya doğru 9. yüzyılda Makedonyalı Basileios’un eski polo sahasına yaptırdığı Nea bulunmaktaydı. Nea’nın bulunduğu yerde Mesokepion adında etrafı çevrilmiş bir bahçe vardı. Nea’nın revakları sarayın en ucunu oluşturan dörtgen şekilli bir meydan olan Tzikanisteriona yöneliyordu. Burası saray erkânın eğlencelerine, özellikle polo oyunlarına ayrılan bir bölümdü. Aleksios şüpheli bulduğu zındık Bogomilleri içine atmak için burada büyük ateşler yaktırmıştı. Ancak tam cezanın gerçekleştirileceği sırada imparator haçla ölmeyi kabul edenleri bağışlamış zındık olduklarına emin olunanları ise hapsetmiştir.

7Büyük Saray aynı zamanda Anna Komnena’nın, deniz surları boyunca yüksekte bulunan Bukoleon Sarayı’na kıyasla, Aşağı Saray olarak adlandırdığı yerdir:

Bu sebepten surların uzağına mermer ve taşlardan bir liman yapılmıştı. Burada yakaladığı öküzü boğazından ısıran taştan bir aslan heykeli vardı. Bu heykelden dolayı burada yapılan binalar ve iskele Bukoleon ismiyle anılmaktadır.

8Bukoleon Sarayı’na surların altındaki küçük imparator iskelesindeki mermer merdivenlerle çıkılıyordu.

9Blahernai, Büyük Saray, Bukoleon Sarayı dışında bir de Porphyra veya eski âdete göre, salonunda imparatoriçelerin çocuklarını dünyaya getirdikleri bir saray vardı. Burası Sofia limanına (Kadırga limanına) yakin deniz manzaralı bir saraydı.

10Porphyra, temelinden çatısının başladığı yere kadar dört köşeli bir imparator yapısıydı. Daha sonra bir piramit şeklinde tamamlanıyordu. Taştan öküz ve aslanların bulunduğu deniz ve liman yönüne bakıyordu. Yerleri ve duvarları mermerle kaplıydı. Bunlar görülmeye alışılmış mermerlerden değil eski imparatorların Roma’dan getirdiklerindendi. Tamamen erguvanı kırmızı renkte, kum taneleri gibi beyaz benekliydi. Zannederim bu mermerden dolayı atalarımız bu salona Porphyra adını verdiler.

11Aleksios Normanlara karşı zaferinden döndüğünde (1 Aralık 1083) kızı Anna Komnena bu odada doğmuştu.

12Kökeni 9. yüzyıla dayanan Mangana Sarayı geniş bir yapılar kompleksinin bir parçası idi. Mangana imparatorluk evi (oikos), saray dışında, muhteşem yaldızlı tavanı ile Aziz Georgios Tropaioforos Kilisesi, bir manastır, imparatora ait başka binalar, üstü kapalı galeriler, su oyunlarının olduğu bahçeler, revaklar, tıp eğitimi de verilen bir hastane ve Konstantinos Monomahos’un kurduğu hukuk okuluna hizmet veren bir kütüphaneyi içermekteydi. Bu binalar kompleksinin etrafı duvarlarla, çiçeklerle, her türlü ağacın bulunduğu bahçelerle ve çim alanlarla çevriliydi. Kanallara ve banyolara su sağlamak için birçok sarnıç vardı. Burada at yarışları da yapılyordu. Uçsuz bucaksız bir alandı burası. Saray ve manastır aşağıya doğru, deniz surlarının yakınındaki saraya egemen ve yukarıdan havada sallanan bahçe izlenimi veren ağaçlık alana yakındı. İki eski imparator, VII. Mihael Dukas ve Nikeforos Botaneiates’in karısı, eski imparatoriçe Maria Alania saray ve manastırı bağış olarak almıştı. Aleksios başa geçtikten sonra buraya küçük oğlu Konstantinos ile çekilmişti. Burada “seviyesine uygun” sosyetik bir hayat yaşamış ve Anna Komnena’nın sekiz yaşına kadar yetiştirilmesi (1091) ile bizzat kendisi ilgilenmişti. Çağdaşları Mangana Sarayı’nın ikinci bir saray erkânı olduğunu söylerdi. 1118’de ölmek üzere olan 1. Aleksios Büyük Saray’dan hastanenin nimetlerinden faydalanabileceği Mangana Sarayı’na taşınmıştı. Havanın temiz olduğu beşinci kata yerleştirilmişti.

13Bu saray envanterini Konstantinopolis yakınlarında, Aleksios’un çok sevdiği banliyö saraylarından bahsetmeden bitiremeyiz. Bunlardan biri kuzeydeki Filopation kara surlarına komşu, bahçesi Blahernai sarayından görülebilen bir av köşküydü ve 9. yüzyılın ortalarında bir saray olarak kabul ediliyordu. Aretas sarayı, güney kara surlarının ucuna yakın, bir yarı denize, bir yarı şehre inen kuzey ve batı rüzgârlarına açık bir tepede, şehirden çok uzak olmayan bir saraydı. Anna Komnena’ya göre Romanos Diogenes bu yeri temiz suyu ve havası dolayısıyla beğenmiş ve bu sarayı inşa ettirmişti. Komnenos kardeşler bu saraydan başarısız bir girişimle Konstantinopolis’in surlarını almaya kalkmışlardı. Son olarak Hebdomon Manastırı da bir saray haline getirilmiş olsa gerek.

14Peki, ilk yüzyıllarda Roma ve Konstantinopolis’te sarayla yakın bağlantılı olan Hipodrom’a ne oldu? Hipodrom resmi törenlerin yeri haline geldi. 6. yüzyılda dini yortular hariç neredeyse her gün ve günde yirmiden fazla yarış olurken, Aleksios döneminde yılda sadece birkaç gün yarış oluyordu. Hatta 1087 yılında imparator İznik emiri Ebulkasım onuruna Hipodrom’un tekrar açılması emrini verdi. Yine de Hipodrom her zaman saraya bağlı ve helezon şeklinde merdivenlerle çıkıları kathismadan imparatorun merasimleri izlediği bir yer olarak kaldı. Hipodrom’da, 1111 yılında Norveçli kral Sigurd onuruna yapılan yarış ve oyunlar gibi, yabancı hükümdarların onuruna oyunlar düzenleniyordu. İki hükümdar burada hediye değiş tokuşu yaptılar. İskandinav kral Aleksios’a yaldızlı ejderha başlı gemiler hediye etti. Bu ejderha başları daha sonra Aziz Petros Kilisesi’nin ön yüzünde sergilendi. Aralıklarla da olsa at yarışları imparatorun katıldığı seküler merasimlerin her zaman bir parçası oldu. Aleksios 1118’de bir yarış seyrederken soğuk aldı ve Anna’ya göre bu soğuk algınlığı çok ciddi bir hastalığa dönüştü. Hipodrom her zaman imparatorun otoritesini halka göstermeyi eksik etmediği itibarlı bir gösteri alanı olmuştur. İkona kıncılık döneminde burada keşişlerin katırlara bindirilip veya rahibelerle el ele tutuşturulup komik duruma düşürüldükleri olaylara sahne olmuştu. Aleksios döneminde imparator ve Kilise’nin emri üzerine Bogomil Basil’in yakılması için Hipodrom’da büyük bir ateş yakıldı. Ne var ki zevklerde özellikle de aristokrasinin zevkinde değişim olmuştur. Hipodrom artık eskisi gibi değildir. 12. yüzyılda Bizanslılar artık fanatik at yarışı seyircileri değillerdi. Zaman içinde Batı’da moda olan cirit ve turnuvalar Hipodrom’un değişimini başlatmıştı. Artık eğlenceler Blahernai’de düzenleniyordu.

Geçmiş ve şimdi: Kiliseler ve manastırlar

1511. yüzyılın sonunda Batı’dan Konstantinopolis’in harikalarını seyre gelen seyyahların hayallerini büyük geleneksel kiliseler süslemeye devam ediyordu. Seyyah diğer tüm şehirlerden üstün olan altın, gümüş, mermer, kurşun, halı ve ipekle dolu bu şehri seyrettikten sonra, Havariyun Kilisesi’ni ziyarete giderdi. Burada havarilerin kutsal emanetleri, Büyük Constantinus’un röliklerinin bulunduğu değirmi formunda mermer anıtmezarla annesi Helena’nın röliklerinin bulunduğu büyük porfır mezar ve daha birçok imparator mezarı vardı. Bundan sonra yolcumuz mermer sütunlu, tavanı altın, vitray camlarla süslü, kurşun bir çatı ile kaplı ve yakınında Meryem ikonasının haftalık mucizesinin görüldüğü, önünde kandiller yanan yuvarlak planlı bir şapel olan Blahernai’deki Bakire Meryem Kilisesi’ne gider. Daha sonra öteki kiliselerle kıyaslanamayacak Ayasofya’yı ziyaret eder. Augusteion meydanında buranın kurucusu İustinianos’un heykelini hayranlıkla seyredebilir. Mangana’daki Tzikanistèriona giden çok uzak olmayan yolda Hodegoi Meryem’inin kilisesini görür. Kilise adını, haftalık ayin alayı sırasında Luka tarafından yapıldığına inanılan Meryem ikonasının, kiliselerden gelen diğer ikonaların önünde, rahipler tarafından Tanrı’ya dualar eden ve ellerinde mumlar tutan birçok kadın ve erkek eşliğinde tüm şehirde taşınmasından alır. İkona taşıyıcısı, ayin alayının yolu üzerindeki Aziz Kurtarıcı Kilisesi’nin girişinde oğlunun ikonasını ziyaret etmek için Meryem’in gizemli eli tarafından yönlendirilir.

16Bu yapılar 11. yüzyılın sonunda Ayasofya’daki okulda Yunanca öğrenmek için Batı’dan gelen bir yabancının gezeceği en meşhur kiliselerdir. Böyle bir ziyaretçi için Büyük Saray’ın şapelinde bulunan İsa’nın Çilesi’yle ilişkili kutsal emanetler benzersiz hazinelerdir. Konstantinopolis’in taklit ettiği Kudüs dışında hangi şehir haç, mızrak, dikenli taç, kırbaç, kamış, tunik, çarmıha gerilirken kullanılan çivi, kefen ve İsa’nın sandaletinden parçalara ve ayrıca İsa’nın Abgar’a kendi eliyle yazdığı mektuplara ve bundan başka Mandyliona yani 944’te Edessa’dan (Urfa) getirilen Kutsal Yüz imgesine sahip olmakla kibirlenebilir?

17Yine de bu meşhur kiliseler ve saraydaki Meryem Kilisesi’ndeki kutsal emanetler bu büyük şehrin, yani Konstantinopolis’in geçmişini yansıtmaktadır. Bu geçmiş yaşayan bir geçmiş olsa da reform hamlesinin etkisiyle, 11. yüzyılın ortasında Teotokos Evergetes Manastırı’nın kuruluşundan itibaren, başkentte gelişen yeni dini kurumlar kurmak ateşine kıyasla uzak bir geçmiştir. Komnenoslar imparatorluğun zenginliklerini kendi mallarıymış gibi istifleyip büyük kiliseler, manastırlar kurdular ve cömertliklerini genelde şehir yapılarında gösterdiler. Bu dini kurumlar imparatorluk ailesinin prestijini artırmaya ve “Komnenos programı”nın temel unsurunu oluşturmaya yaradı. İlk inisiyatifi alan imparatorun annesi Anna Dalassene oldu. Constantinus surlarının içinde, şehrin kuzeybatısında, Haliç’e hâkim Pantepoptes İsa Manastırı’nı (Eski İmaret Camii) kurdu. 1095 yılında bu manastıra çekildi, burada öldü ve gömüldü. Petra’daki Aziz İoannes Prodromos Vakfı da, kurucusu Kapadokya’dan gelen hadım Oruç Tutan İoannes’in mirasından anlaşılacağı gibi, Anna Dalassene tarafından finanse edildi ve korundu. Petra mahallesinde, Aetios Sarnıcı’nın ve Blahernai Sarayı’nı, yakınında bulunan bu manastır ilk olarak 5. yüzyılda Theodosios duvarları içinde kuruldu, ancak 11. yüzyılın sonunda yıkık durumdaydı. Yeni yapı ve vakıf imparatorun annesinin yaşadığı Konstantinopolis’in kuzeybatısının yenilenmesi ve Blahernai Sarayı’nı, güzelleştirilmesi programma dahildi. Burası 1403 yılında başkenti ziyaret eden Kastilyalı Clavijo’nun tasvirine inanırsak müthiş bir binaydı:

Kilisenin dış girişindeki kapının üstünde, Aziz İoannes’in çok ince çalışılmış mozaik portresini görebiliriz. Daha sonra iç revakta girişin üstünde, altından geçip ana binaya gireceğiniz dört kemer üzerinde duran yükseltilmiş bir kubbe bulunmaktadır. Bu kubbenin duvarları ve tavanı, portre ve süsleme yapmak için gerekli olan altın yaldızlı, mavi, beyaz, yeşil, kırmızı ve birçok başka renkli çok küçük parçalardan oluşan mozaiklerle kaplıydı... Kubbenin altından geçtikten sonra binalara açılan revaklarla çevrili büyük bir avluya geliyoruz. Burada servi ve daha birçok ağaç bulunmakta. Ötesinde, kilisenin ana girişinin yakınında, beyaz mermerden sekiz sütunlu güzel bir kubbenin altına beyaz mermer bloktan yalağı olan bir çeşme bulunuyor. Kilisenin ana binası, üzerinde yeşil sütunlar üzerinde bir kubbe yükselen kare planlı ve yuvarlak bir yapıdır. İçeri girdiğinizde önünüzde, en içeride olanın içinde kilise sunağının bulunduğu üç küçük şapel bulunmakta. Büyük kilise sunağı orta şapelin içinde ve bu şapelin kapıları gümüş yaldızlı plakalarla kaplı... Kubbenin tavanı zengin mozaiklerle süslenmiş ve Baba Tanrı figürü buraya yayılmış. Alttaki duvarlar girişteki yeşil mermer kaplı duvarlara gelinceye kadar mozaiklerle kaplı. Yer döşemesi birbiri içine girmiş çizgili ve çiçekli farklı renklerdeki birçok desenden oluşmakta...

18Anna Dalassene’nin ölümünden sonra gelini Eirene Dukaina manastırın hanedanlık baniliğini üstlenmişti. Manastırların diğer bir banisi olan annesi Bulgar Maria, Blahernai sarayının yakınında bulunan ve 9. yüzyılın ortasından itibaren yıkık durumda olan eski Hora Manastırı’nın yeniden inşasından sorumluydu. Kilise 12. yüzyılın başında, 14. yüzyıl başında yapılan mozaiklerde kurucu olarak tasvir edilen, Aleksios’un en küçük oğlu İsaakios tarafından yeniden inşa edilmişti. Eirene Dukaina’nın temel eseri 1110 yılında Aspar Sarnıcı’nı, güneyinde kurduğu ve daha sonra kendisinin de, eşinin ölümünden sonra (Ağustos 1118) kendi ölümüne kadar çekilip sonra da gömüldüğü Teotokos Kekharitomene isimli kadınlar manastırıdır. Bunun yanında, kocası Aleksios’un son zamanlarını geçirdiği bir erkekler manastırı olan Filantropos İsa Manastırı’nı kurmuştu. Aleksios bu iki kurumu takdis etti ve desteğini verdi. Komnenos vakıflarına ve Pantepoptes İsa Manastırı’na yarı uzaklıkta olan bu iki manastır Komnenosların başkentin kuzeybatı kesiminde gerçekleştirdikleri yapı programına dahildir. Teotokos Keharitomenes Manastırı kubbeli bir kilise dışında, manastır binaları ve Irene Dukaina’nın ve kendisinden sonra halefi olarak atadığı prensesler kizi Anna Komnena, kardeşi Maria ve kardeşinin kızı Eirene’nin 1118 yılından sonra kullanımı için lüks konutlar içermektedir. Bu, manastırın içinde imparatorluk ailesi ve tüm hizmetkârları için birçok avlusu, banyosu ve bahçesi olan gerçek bir saraydı.

19İmparatorun kardeşi, İsaakios’un büyük oğlu İoannes Haliç’in üzerinde, şehrin kuzeybatısındaki sarayını, büyük dük görevindeyken ve protosebastos unvanını taşırken 1104 ve 1108 yılları arasında Evergetes İsa Manastırı’na dönüştürdü. Son olarak Aleksios’un, rahip olduğunda İoannes adını alan kardeşi Adrianos, karısı Zoe Dukaina (rahibe Anna) ile birlikte Petra’daki Aziz İoannes Prodromos Manastırı’nın çok uzağında olmayan Teotokos Pammakaristos Manastırı’nın (Fethiye Camii) kurucusudur. Terasın üzerindeki yapının çok güzel bir Haliç manzarası vardı.

20Her durumda Aleksios dönemine atfedilen en büyük vakıf, imparatorun bizzat ilgilendiği ve bir kilise ve manastırdan çok fazlası, yani “dini bir ev” olan Yetimhane’dir. 11. yüzyıldan itibaren Batı’daki manastırlarla az çok kıyaslanabilecek, zengin bağışların yapıldığı, farklı işlevleri olan, kilise, manastır, hastane, yaşlılar evi, okul, imparator ve prens evleri, dükkân ve atölyeler gibi yapılan içinde barındıran dini evler ortaya çıkmıştır. Bunlar yardımsever imparator kuruluşları niteliğindeydiler. Aleksios döneminin en önemli dini evleri: Mangana, Filadelfıon’un güneyindeki Mirelaion (Bodrum Camii), Petrion (veya Petria) ve özellikle Yetimhane veya diğer adıyla Orphanotropheion Anna Komnena tarafından Aleksios’a atfedilen bu son vakıf yeni olmaktan oldukça uzaktı.

21Akropolis’in üzerinde yer alan Aziz Paulos Yetimhanesi 4. yüzyılda kurulmuş ancak 11. İustinos döneminde (565-578) önemli ölçüde büyütülmüştü. Bu dönemde eski ve büyük Aziz Paulos Kilisesi’ni, okuluyla birlikte yetimhaneyi, Bakire Şarkıcılar Koleji’ni ve Aziz Nikolas Kilisesi’ni içeriyordu. Uzaktan gelen keşişler için bir oteli olma ihtimali dahi vardı. Bundan sonra Aleksios dönemine kadar şehirdeki bu büyük kurum hakkında bilgi sahibi değiliz. Çağdaşlarına göre kurum kaynak yetersizliğinden uzun yıllar işlevsiz kalmıştı. Böylece 1090 yılında Aleksios bu büyük kompleksi, Orphanotropheionu tekrar canlandırarak “şehir içinde şehir” kurmuştu:

Akropolis bölgesinde, Boğaz’a açılan yerde, Aleksios geniş boyutları olan büyük havari Paulos’a adanmış bir kilise buldu ve burada imparatorluk şehri içinde ikinci bir site inşa etti. Kutsal yerin kendisi şehrin en yüksek yerinin üstünde bir kale gibi yükseliyordu. Yeni şehir her iki taraftan da, bazılarının sayısını ve uzunluklarını bildiği, birçok kademeye yayılıyordu. Fakirler ve sakatlar evi gibi birçok bina inşa edildi.

22Binalar kompleksi o kadar büyüktü ki Anna’nın eklediği gibi, “sabahtan ziyaret etmeye başlayan biri ancak akşama turunu tamamlayabilirdi.” Yapıların tümü dairesel olarak dizilmiş, yaşlıları, körleri, sakatları ve giriş katında ileri derecede sakatlıkları olanları barındıran iki katlı binalardan oluşmuştu. İmparator manastırları rahibelere ayırmıştı. Ayrıca daha önce Konstantinopolis’i gezmeye geldiklerinde kalacak yerleri olmayan Gürcü rahibeler için de bir manastır yaptırdı. Tüm bu binalar kapıdan girildiğinde Aziz Paulos Kilisesi’nin sol tarafında bulunuyordu. Sağda yetim okulu vardı. Şüphesiz Akropolis’teki yeni Orphanotropheion, içinde yaşayan binlerce kişi ile, Bizans imparatorları şehircilik programlarını bırakana kadar, çok önemli bir yerdi.

Başkentin Kuzeybatı mahallesindeki yeni aristokratik prenslik

2312. yüzyıl çağdaşı İoannes Zonaras’a göre Aleksios yakınlarını ve bazı hizmetlilerini zengin etmekle eleştiriliyordu, “Saraydan farklı olmayan şehir büyüklüğünde konutlara sahip olabiliyorlardı.”

24Aleksios rejiminde birçok prenslik sarayı yapıldı ancak bu yeni konutlar her zaman yeni yerlere inşa edilmedi. Sebastokrator İsaakios’un İulianus limanına yakın olan sarayı 11. İustinos ve Sofıa’nın eski saraylarının yeniden inşası idi. Askeri ve sivil büyük soyluların sarayları dışında birçok prenslik sarayı vardı. İsaakios’un oğlu, Aleksios’un kardeşi İoannes’in Haliç’in üzerinde, Eirene Dukaina’nın çifte vakfına yakın, daha sonra Evergetes İsa Manastırı’na dönüştüreceği bir sarayı vardı. Aristokrasi imparatorluk merkezinin yakınında olmaya özen gösteriyordu denilebilir.

25Aleksios’un hükümranlığı, iktidar merkezini manastırların ve aristokrat evlerinin gruplaştığı kuzeybatıya kaydırarak, Konstantinopolis’in tekrar düzenlenmesinde etkili oldu. Komnenosların Blahernai sarayına öncelik vermelerinin dini ve ideolojik, aynı zamanda da yeni yaşama stil ve zevklerine bağlı sebepleri vardı. Bu dönemde avlanmak ve güvenlik için kırlık alanın hemen yakınında olmayı Konstantinopolis’teki dar sokaklar ve kalabalık arasına sıkışmış eski saraylarda yaşamaya tercih ediyorlardı. Şehrin kuzeybatı bölgesi Komnenosların doğduğu ve büyüdüğü yerdi. Anna Dalassene’nin büyük oğlunun büyük oğlu İoannes büyük olasılıkla Komnenosların aile evini manastıra dönüştürmüştü. Aleksios’un karısı Eirene Dukaina’nın annesi Bulgar Maria’nın Hora kilisesini kurmasından anlaşılacağı üzere Dukas ailesi de bu bölgeye bağlıydı. Böylelikle Blahernai mahallesi hükümdarlara doğadaki temiz havayı teneffüs etme ve şehir duvarlarının dışında avlanma imkânı sunuyordu. Hâlâ işler durumdaki Valens sukemeri ve Deuteron’da bulunan üstü açık iki büyük su sarnıcı Aetios ve Aspar sayesinde su ihtiyaçları karşılanmaktaydı. Yeni imparatorluk ve prenslik manastırları yanında birçok yeni aristokrasiye ait ev de yapıldı. Haliç’e nazır yapılan bu evlerin nefıs manzaraları olsa gerek. Ancak Konstantinopolis’te hiçbir zaman yalnızca güç sahiplerinin toplandığı bir mahalle olmadı. Bu kuzeybatı mahallesindeki yükseğe inşa edilmiş aristokratik evleri ve dar ve yokuşlu sokaklarda en mütevazı konutlarla yan yana büyük sarayları hayal etmek için bundan iki yüzyıl sonraki Selanik’in benzer durumunu göz önüne getirebiliriz. 1147 yılında Eudes de Deuil’ün tanıklığı şoyleydi :

Şehir çok kirliydi ve pis kokuyordu. Bazı yerler sonsuz karanlığa mahkûm olmuştu. Zira zenginler inşaatları ile yolları kaplıyor ve fakirlere ve yabancılara çöpleri ve karanlığı bırakıyorlardı.

Haliç’in ticaret mahalleleri

26Aleksios’un hükümranlığı ile şehrin içindeki ticaret ve esnaf erbabının coğrafı dağılım haritası değişti. Bundan eskiden pazar kurulan sokakların (emboloi veya revaklı caddeler) ve özellikle Mese’nin terk edildiğini düşünmemek gerekir. Perama’dan başlayan ve Bronz Tetrapilon’a giden Domninos (veya Maurianos) revağı veya Strategion’dan başlayıp Halkoprateia Kilisesi’nin etrafindaki bakır atölyelerinin bulunduğu mahalleden geçip Augusteion’a ulaşan bu revaklı yollar her zaman ticari hat olmaya devam ettiler. Constantinus Forumu’ndan başlayıp Augusteion’a varan Kraliyet Mesesi her zaman en şık ticaretin yapıldığı, kuyumcuların, mücevhercilerin, sarrafların, ipek tüccarlarının ve keten kumaşçılarının bulunduğu bir yer olarak kaldı. Biraz ileride Theodosius ve Sofia limanlarına inen forumlar ve revaklı iki cadde vardı. Et ve balık her zaman Strategion’da meydanlarda, koyunlar Amastrianon’da, domuzlar ve Paskalya’da koyunlar ise Theodosius Forumu’nda satılırdı. Constantinus ve Theodosius forumları arasındaki Mese’nin güneyinde bulunan firınların bulunduğu mahalle (Artopoleia) tavernalardan dolayı her zaman gürültülüydü. Ve sarayın önünde Halke’den Million’a kadar çeşitli baharatı, esansları, parfümlü ağaçları, misk ve amberleri ile kötü kokuları kovan parfümcüler vardı.

27Bununla beraber, yüzyıllar boyunca Konstantinopolis’in ticari bölgesi İustinianos zamanında çok aktif olan Marmara kıyılarını bırakıp geç Antikçağ’da olduğu gibi Haliç’e doğru kaydı. 10. yüzyılda Konstantinopolis’teki meslek örgütlerinin durumu hakkında fikir veren Bizans Lonca kitabı (Eparkhikon Biblion) bu değişimlere tanıklık etmektedir. Orneğin Müslüman dünyadan gelen malların alıcı ve satıcılarına işe sağlayan Suriyelilerin lokantalı otellerinden bahsetmektedir. Perama’daki Azize Eirene Kilisesi yakınlarında bulunan bu otelin adı mitatondu. Bir nevi kervansaraydı. Suriye ve Misır’dan gelen tüccarlar burada kalıyor ve mallarını burada depoluyorlardı. Burada bir açık pazar (Domninos embolosu) ve belki de bir camii bulunmaktaydı. Son olarak bu mahalle Arap tüccarların on yıla yakın bir zamandır yaşadığı yerdi. 10. yüzyılın ortasından itibaren Konstantinopolis’te düzenli şekilde ticaret yapan İtalyan komünlerine mensup tüccarlar, Venedikliler, Amalfililer ve Pisalılar, Pera’nın karşısındaki Perama adındaki Haliç’teki bu mahallede Arap tüccarların yakınında yerleşmişlerdi. Venedikliler ve Amalfililerin Arap dünyası ile eskilere dayanan ticari alışveriş gelenekleri vardı ve bu ticari trafiklerini Kuzey Afrika’dan köle ihraç ederek geliştirmişlerdi. Ancak bu mahallelerin tamamen İtalyan tüccarlar tarafından kolonize edildiğini düşünmemek gerekir. Ticaretin yapıldığı büyük caddelerde, embolos’larda ve bunlara bitişik sokaklarda farklı yerlerden gelen bir tüccar kalabalığı, Arap tüccarlar, Bizanslı zanaatkârlar ve tüccarları (sarraf, mumcu, fırıncı, balıkçı, kasap, marangoz, kürek yapımcıları vs.) görmek mümkündü. Domninos revağı ve Strategion arasında atölyeleri ve dükkânları ile ticaret 4.-5. yüzyıldan itibaren hiçbir zaman kaybolmadı. Bu bölgenin ekonomik rönesansı 10. ve 11. yüzyıllarda İtalyan tüccarların gelmesi ile başlar.

28Tabii ki İtalyan komünlerine Aleksios döneminde kısıtlı yerler verildi. Örneğin Venediklilere 1082 khrysobullosu ile biri surların içinde, embolos, diğeri dışında surlarla deniz kıyısı arasında bir rıhtım olan iki bölge verildi. Embolos veya revaklı yolda aynı zamanda dükkân işlevi de gören atölyeler (ergasteria) vardı. Daha geç bir dönemde bu yola başka caddeler de eklenerek embolos mahalle ile eş anlamlı olacaktı. Rıhtımlarda dükkânlar, evler ve tavernalar olabiliyordu. 1111-1112 yıllarında, daha doğuya doğru, yan yana olmasalar da, Pisalılar bir imtiyazla mükâfatlandırıdılar. Amalfili tüccarlara gelince onlar başkentte çok uzun zamandır bulunmaktaydılar ve birkaç ergastèria’yı ellerinde bulundurmalarının yanında verilen bir embolosla Pisalıların mahallesine iyice yerleştiler.

29Amalfililer daha önceki Dukas hanedanı döneminde Konstantinopolis’te iyi karşılanıyorlardı zira Papalık ve Normanlar arasında aracı rolü oynamaktaydılar. Bu dönemde Amalfili zengin soylular başkentin aristokratik evlerine yerleşmiş ve Haliç’in tepesindeki Latinlerin Azize Meryem’i veya Bizanslılar tarafından Panaghios Meryem olarak adlandırılan manastır gibi manastır ve kiliseler dahi kurmuşlardı. Ancak 12. yüzyılda yaşadıkları merkez çok daha doğuda, Strategion’un yakınındaydı. Buradaki Strategion Aziz Andreas Kilisesi de onlara ait olsa gerek. 1082 khrysobullosundaki, Amalfili tüccarların ellerinde bulundurdukları dükkânlar için Venedik’teki San Marco kilisesine üç nomismata vermelerini zorunlu tutan bir maddeden de anlaşılacağı gibi, Aleksios Komnenos onları pek kayırmadı. Dukaslar döneminin imtiyazlıları imparatorluğun baş düşmanı Norman Robert Guiscard’ın uyruğu altına girmeleri sebebiyle istenmez duruma düştüler. Aleksios müttefikleri Venediklilere imparatorun eski imtiyazlılarından aldığı hakları verdi.

30Daha batıda, Heptaskalon denilen derenin kıyısında et dağıtımının yapıldığı Leomakellon adındaki pazar bulunuyordu. Bunun etrafına liman bölgesinin yararlanacağı birçok aktivite eklenmişti. Yahudilere gelince Aleksios zamanında Haliç’in öteki tarafına sürülmüşlerdi. 5. yüzyıldan itibaren bronz işçilerinin mahallesinden (Halkoprateia) Yahudi bölgesi (Perama) denilen Haliç’in güney kıyısına, oradan da 11. yüzyılın ortasında Pera-Galata’ya izlerini sürmek mümkün. Yahudi mahallesi, ahşap evleri ve tabakhaneleri ile Pera yokuşunda Konstantinopolis’in karşısında bulunuyorlardı. Küçük Asya’dan Yahudi akımı 1071’den sonra başladı. Mısır’dan her zaman kişisel göçler olurdu. 1093 ile 1096 yılları arasında Pera’da yaşayan, Talmud’a bağlı Rabbani Yahudilerle, Talmud’u reddeden ve Tevrat’ın harfıyen tevilini savunan Karayim Yahudileri arasında bir kavga çıktı. Birincilerin Konstantinopolis’teki sayısı 2000, ikincilerin 500’dü. Devlet araya girip sorumlu tuttuğu Rabbanileri sindirdi ve 1000 hyperperes ceza vererek, iki cemaatın yaşadığı yerin arasına duvar örülmesi kararını verdi. Konstantinopolis Yahudileri Yunanlılar tarafından tabakhanelerin yaydığı kötü kokudan dolayı kötü görülüyorlardı. Yahudiler arasında ipek ticareti ile uğraşanlar da vardı. Haliç’in bu tarafında aynı zamanda büyük Aziz Zootikos cüzamlılar hastanesi bulunmaktaydı.

Sonuç

31Aleksios döneminde başkentte meydana gelen yeni görünümü özetlersek üç önemli merkezin olduğunu söyleyebiliriz: ilk olarak Blahernai, Petrion ve Deuteron mahallelerini içine alan ve Aleksios’un siyasi iktidar merkezi ve askeri ve sivil aristokrasinin imtiyazlı yaşam alam haline gelen kuzeybatı bölgesi; daha sonra İtalyan tüccarların imtiyazlar aldığı ve başkentin ekonomik zenginlik merkezi haline gelen Haliç’in güney kıyısındaki ticari mahalleler; son olarak da imparatorun hayırseverliğinin (fılantropisinin) yoktan var ettiği Akropolis üzerine kurulan yeni şehir. Aleksios’a ait olarak adlandırılabilecek bu üç yeni merkez kurumsal bir alan olmaya devam eden eski Saray-Hipodrom-Ayasofya kompleksini unutturmadı. Kuşkusuz imparator ve ailesi senenin bir kısmını, özellikle dini yortuların fazlalaştığı Paskalya ile Hamsin (Pentekoste) yortusu arasındaki dönemleri, doğumlar ve Porfırogenetosların taç giymelerini, yabancıların onuruna yapılan at yarışlarını ve son olarak mutlak otoritenin halka gösterilmesi gerektiği daha vahim durumları burada geçiriyorlardı. Mutlak otoritenin gösterildiği durumlar ceza alan kişilerin Augusteion’dan başlayan Tetrapilon’dan geçip Mese boyunca devam ederek yakılmak için hipodroma getirildiği yürüyüşlerdi. Bunun dışında, en azından Alan Maria burada yaşarken, Mangana Sarayı da ikinci bir saray haline gelmişti. Ancak anlaşılan o ki Marmara denizinin kıyıları bu dönemde bırakılmaya başlandı.

Auteur

Bizans tarihi Profesörü, Provence -Aix-en-Provence- Marseille I Üniversitesi

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search