Konstantinopolis: bir Megapolün Doğuşu (4.-6. Yüzyıllar)
p. 13-33
Résumé
Constantinople prend la suite d’une petite ville qui avait été fondée par les Mégariens au VIIe s. et n’avait connu, en dépit de sa position, qu’un développement limité aux époques classique, hellénistique et romaine. De ces installations, les plus importantes étaient sans doute les deux ports de la Corne d’Or, le Néorion et le Prosphorion.
Constantin et ses successeurs accroissent considérablement la superficie de la ville, aménagent son hinterland (défense et alimentation en eau), créent deux nouveaux ports sur la Propontide avec les greniers pour stocker le blé amené d’Egypte par la flotte annonaire. Théodose II construit de formidables murailles terrestres, que des découvertes et des restaurations récentes ont permis de mieux connaître. À l’intérieur de l’espace urbanisé, borné par la muraille de Constantin, du terrain est gagné sur la mer, des terrassses sont aménagées. Des grands axes (cardines et decumani), le principal et le mieux connu est la Mese, occupée en partie par l’actuelle Divan Yolu, qui partait du Palais, bâti sur le modèle tétrarchique (accolé à un hippodrome), et de la cathédrale, Sainte-Sophie, et décrivait une fourche à hauteur du Capitole et du Philadelphion. Le bras Sud aboutissait à la Porte Dorée de la muraille de Constantin, puis continuait vers la Porte homonyme de la muraille thédosienne, toutes deux empruntées par les cortèges triomphaux, et se fondait dans la Via Egnatia. Le bras Nord menait aux Saints Apôtres, puis à la porte du Deuteron et à la porte de Charisius dans la muraille théodosienne. Ces voies à portique étaient rythmées par des places de forme variées, des tétrapyles, des nymphées. Des colonnes honorifiques, des groupes statuaires, des statues d’empereurs et de hauts magistrats les décoraient. Les portiques regroupaient différents marchands et artisans, rangés par spécialités, dont les bazars actuels sont les lointains survivants. Les itinéraires impériaux empruntaient ces voies lors de processions faites aux différents sanctuaires de la ville. Les bâtiments publics étaient loin de se limiter aux églises : des basiliques judiciaires, des sénats, des prétoires, une université ont pu être localisés grâce aux sources écrites. L’habitat reste mal connu : des domus à étages ont dû coexister avec de grandes maisons individuelles, comme à Éphèse.
Idéologiquement, économiquement, architecturalement, Constantinople s’inscrit dans le grand mouvement d’urbanisme égéen et proche-oriental qui dure jusque vers le milieu du VIe s. Elle influença même à partir du milieu du Ve s. de grandes métropoles régionales comme Antioche, Alexandrie, Carthage, Ravenne, Jérusalem.
Note de l’éditeur
Konferans tarihi: 25 Kasım 2004
Texte intégral
1Sözünü ettiğimiz kent, yani Konstantinopolis-İstanbul, kuruluçunun ilk yıllarında (330-450) bir yüzyıla yayılmış kısa bir sürede çok çabuk bir gelişme göstermiştir. Tarihi yarımadanın en uç noktasında antik dönemden kalma oldukça dar sınırlı bir çekirdekten batıya doğru denize ulaşarak gelişmiştir. Korunması ve iaşesi için gerekli vasıtaları temin etmiş ve onu bir başkente dönüştürecek şehircilik düzeyine ulaşmıştır. Bu karmaşık ve çok iyi bilinmeyen süreçte surların, meydanların, sokakların ve yaşam yerlerinin gelişmesi gibi birkaç unsuru inceleyeceğiz.
I. Kökenler
2Konstantinopolis Byzantion adında, MÖ 7. yüzyılda Megaralılar tarafından kurulmuş ve klasik, Hellenistik ve Roma dönemlerinde çok sınırlı bir gelişme göstermiş, küçük bir yerleşimin devamıdır (Resim 1). Bu gelişim sürecinde kentte gerçekleşen en önemli değişiklikler Haliç kıyısında Neorion ve Prosforion limanlarının kurulmasıdır. 3. yüzyılda kent yarımadanın ancak en uç doğu kısmını kaplıyordu ve sur duvarlarıyla çevrilmişti. Akropolis’in üzerinde Afrodites, Artemis ve Helios’un tapınakları vardı. Akropolis’in eteğinde, Haliç’le birleştiği noktada, daha sonra Aziz Mamas Kilisesi’nin inşa edileceği alanda, Poseidon onuruna yapılmış dördüncü bir tapınak yükselmekteydi. Kentte ayrıca bir tiyatro ve bir kynegion (köpek yarışlarına ayrılmış bir amfitiyatro), iki agora (Sirkeci ya da Postane yakınındaki Strategion ve Ayasofya ile Büyük Saray arasındaki Augusteion’un bir parçası olacak Tetrastoon), iki hamam (Tetrastoon yakınındaki Zeuksippos ve Strategion yakınındaki Achilleus hamamları) bulunmaktaydı.
II. Kentin avantajları
3Constantinus tarafından inşa edilen yeni kent Boğazın girişinde, çok iyi bir konuma sahipti. Roma İmparatorlugu’nun 4. yüzyıldaki durumu göz önüne alındığında Küçük Asya, Yakındoğu ve Batı arasındaki geçişi kontrol eden ve imparatorluğun iki kısmının hiç bu kadar yakın olmadığı bir yerde bulunuyordu. Konumu deniz yoluyla Ege’ye, Suriye ve Filistin’e ve Konstantinopolis’in temel tahıl kaynağı olan Mısır’a denizden hızlı ulaşım olanağı veriyordu (Resim 2).
4Marmara denizindeki Prokonnesos taşocaklarının varlığı yeni kentin yakınındaki kalker ocakları ile birleşince bol mermerli anıtsal yapıların inşa edilmesine olanak sağlıyordu. Trakya’nın kendisi de bir tahıl deposu ve tarımsal açıdan zengin bir topraktı ve aynı şey Bitinya bölgesi için de geçerliydi. Boğaz balıkları azot açısından zengin bir beslenme sağlıyordu. iki nokta çok önemliydi. Bunların ilki ancak 5. yüzyılın sonlarında tamam lanabilecek olan Trakya’da bir bölgeyi sur duvarlarıyla güvenli bir sığınak haline getirme işiydi (Resim 3). Bu amaca Anastasios zamanında Trakya yarımadasının en ucunu kapatacak şekilde, 45 km uzunluğunda Marmara denizinden Karadeniz’e, Silivri ve Evcik arasında, bugün de bir ucundan diğerine izleyebileceğimiz, bir sur duvarı yapıldığında ulaşıldı. İkinci nokta su havzaları yaratmaktı. Su, en önemli kolu Vize’de yer alan, suyun eğimini izleyebilmek için yapılmış kıvrımları ile toplam uzunluğu 250 km.yi geçen, gelişmiş bir kanal ve sarnıç sistemi ile Trakya’dan getirilmekteydi. Bu su şehrin içinde, üstü açık sarnıçlarda (Aetios, Aspar ve Aziz-Mokios gibi 1 milyon m3 su sağlayan) ve 4.-7. yüzyıllar arasında yapılmış büyük kapalı sarnıçlarda (Basilika [Yerebatan], Filoksenos [Binbirdirek] Sarnıcı gibi) saklanıyordu. Uzaklardan (Danamandıra [Papu] ve Vize’den) gelen su Edirne Kapısı yakınlarında 63-64 metre rakımında şehre giriyor ve 4. yüzyılda düzenlenmiş, 373 yılında Valens sukemeri ile tamamlanmış bir sistem aracılığıyla dağıtılıyordu. Bu sistemle su Theodosius Forum’unda (Forum Tauri) bulunan büyük su haznesine kadar getiriliyordu.
III. Kentin organizasyonu
5Kentin kurulduğu alan başlangıçta kıtaya geniş bir kıstakla bağlı, Haliç’e ve güneye doğru genişleyen bir yanrımada şeklindeydi. Constantinus ve ardılları kentsel alanı önemli ölçüde büyüttüler. Constantinus surlarıyla sınırlı şehirleşmiş alanda İustinianos zamanında gelişimine devam edecek yeni kent denizden de alan kazandı. Marmara Denizi üzerinde iki yeni liman kuruldu: Bunlardan ilki İulianus’un eseriydi ve rıhtımının uzunluğu 1 km idi. İkincisi ise I. Theodosius’un eseriydi ve rıhtımının toplam uzunluğu 4 km idi. Mısır’dan gelen tahılın depolanması için beş büyük ambar yapıldı (burada İsrail’deki Kaisareia’da keşfedilenler gibi birbirine benzeyen büyük binaları hayal etmek gerekir). Tüm bunlar 425’teki yasayla kamuya ve özel kişilere gıda dağıtımı ağı ile desteklendi.
6Kentsel alan, Constantinus, oğulları ve ardılları tarafından, Antik Bizans surlarının Batı’ya doğru 15 stad, yani 3 km ilerisinde inşa edilen yeni bir surla kapatıldı. Ana giriş kapısı 1509’da yıkılan Altın Kapı veya Saturninos Kapısı’ydı. Büyük ihtimalle kentin deniz surları da vardı zira II. Theodosios 439’da yapımları için emir vermişti ancak bugün Haliç ve Marmara’da görülen kalıntılar daha geç bir döneme aittirler (7. yüzyıl sonu ya da daha geç).
7Roma’da olduğu gibi 7 tepe üzerine kurulan kent 4. yüzyılda ve 5. yüzyılın başında 14 bölgeye ayrılmıştı (Resim 4). Bunların 12’si Constantinus dönemi kent sınırları içindedir. 13. bölge, İustinianos döneminde İustinianopolis ismiyle bağımsız bir kent haline gelen Sykai varoşlarındadır. Geriye, kendi surlarına sahip olan, bir köprünün, bir sarayın ve hamamların yer aldığı bir yerleşim olan 14. bölgenin yerini bulmak kalır. Bu bölgenin II. Theodosios’un kara surlarından daha eski bir surun bulunduğu Blahernai, ya da Hebdomon (ancak burada sur yoktur) veya Eyüp olduğu düşünülmüştür. Daha yeni bir varsayıma göre 14. bölgenin Konstantinopolis’in 16 km uzağında Küçükçekmece’deki Region sit alanı olabileceği düşünülmektedir. Burada köprü, sur ve saray kalıntıları bulunduğundan bu varsayım doğru olabilir.
IV. Kara surları
8II. Theodosios, Constantinus döneminde yapılan surların bir miktar uzağına olağanüstü kara surları inşa ettirmiştir. Kazanılan alan daha önce bahsedilen Aspar, Aetios ve Aziz Mokios su sarnıçlarını, mezarlıkları, manastırları, birkaç yüksek rütbeli kişinin evini ve sebze bahçelerini içine almaktaydı. 5650 metre uzunluğundaki bu yeni surlar Antikçağ’dan ve erken Ortaçağ’dan günümüze ulaşmış en muhteşem savunma sistemidir; hendek, ön duvar ve ana duvar gibi düzeneklerin bir araya getirilmesinden oluşmuştur
9Hendekler, 18 m genişliğinde, 7 m derinliğinde bölmelere ayrılmıştı. Kale hendeğinin doğu iç duvarı 2 m yükseklikteydi ve mazgalları vardı. Hendekler su ile doldurulabiliyordu. Sökülebilen ahşap geçitler kapılara geçişi sağlıyordu.
10Geride, 12-15 m genişliğinde bir toprak düzlük bulunuyordu. Düzlüğün arka tarafına 2 m kalınlığında, 8 m yüksekliğinde bir ön duvar örülmüştü. Bu duvar, ana surun beden duvarlarını koruyacak biçimde konumlanmış 8,50 m yüksekliğindeki kulelerle berkitilmişti. Bu ön duvarda iki farklı düzeyden atış yapılabiliyordu: zemin katta 2500 kadar mazgal deliği vardı. Bunlar, ikinci atış düzeyini oluşturan, tuğla kaplı seğirdim yolunu taşıyorlardı. Almaşık olarak yarım daire ve dikdörtgen planlı kuleler beden duvarına göre 5 m öne çıkıyorlardı. Bunların da, 3 ya da 4 mazgalın bulunduğu zemin katında ve küçük mancınıkların yerleştirilebileceği üst katta olmak üzere, iki düzeyli savunmaları vardı. Kulelerin yan tarafında poternler [geçitler] vardı.
113-4 m kalınlığında, 12 m yüksekliğindeki ana surla ön duvar arasında 14 m.lik bir ikinci düzlük bulunuyordu. Ana sur, çoğu dikdörtgen, birkaçı sekizgen planlı olan, 20 m yüksekliğinde 96 kuleyle berkitilmişti. Sur bedenine göre 8-10 m.lik çıkıntı yapan kulelerin birbirlerine uzaklığı 55 metreydi. 2 ya da 3 katlı olan kulelerde mazgal delikleri ön duvarın yüksekliğinden daha üstte olan katta açılmıştı (Resim 5).
12Toplamda bu sur sistemi, 65 m genişliğinde ve hendeğin dibinden kulelerin tepesine kadar 30 m yüksekliğinde bir engel oluşturuyordu. Bu ölçüler savunma sistemini, 15. yüzyıl topları hariç, coğrafyanın zayıflığını telafi edecek biçimde geçilemez hale getiriyordu.
13Duvar örgüsü çok sağlamdı zira kat kat yükseltilmiş olan blokaj bir çekirdeğe yaslanıyordu. Ayrıca düzenli aralıklarla duvarın kalınlığı boyunca uzanan tuğla hatıllar, duvar yüzleri ile blokaj çekirdeği sağlamca birbirine bağlamaktaydı. Düzgün kesilmiş kireçtaşı bloklarla örülmüş duvar yüzlerinde (duvarın temizlenmesinden önce çekilmiş olan bir fotoğrafta görüleceği gibi) tarak izleri vardır (Resim 6).
14Son yıllarda surlarda geniş kapsamlı iki restorasyon çalışması gerçekleştirilmiştir: bunlardan biri sur bedeni ve ön duvarla birlikte 1-6 no.lu kuleler arasını, diğeri ise beden duvarı ve ön bölümle birlikte 22-25 no.lu kuleler arasını kapsamaktadır.
Kapılar (Güneyden Kuzeye doğru)
15Kara sur duvarlarında sekiz kapı bulunur. Yedikule’de bulunan birinci kapı zafer kapısıdır ve Altın Kapı olarak adlandırılmıştır (Resim 7). Constantinus surlarında olduğu gibi seferlerden sonra muzaffer generaller ve imparatorlar bu kapıdan şehre girerlerdi. Bu kapı şüphesiz surların diğer bölümleriyle aynı zamanda yapılmıştı, duvarın içine sonradan yerleştirilmiş bir zafer takı değildi. Kapının üzerinde fıller tarafından çekilen bir zafer arabasının içinde oturan II. Theodosios’un heykeli vardı. Kapının iki yanında çıkıntı yapan mermer kulelerin dış köşelerinde kartallar ve kanatlı zafer heykelleri yer alıyordu. Kapı ayaklarının ve duvarların alt kısımları tamamlanmamıştı. Bezemeler belirtilmiş, ancak bu denli özenli bir mimaride şaşırtıcı bir biçimde tamamlanmamıştır. Yedi ana kapı bilinmektedir:
16• 22. ve 23. kulenin arasında, Ksilokerkos Kapısı (Belgrad Kapısı). Lentosu yerine konmamıştır;
17• 35. ve 36. kuleler arasında, Tes Peghes Manastırı’na giden kapı (Silivri Kapısı);
18• 39. ve 40. kuleler arasında Kalagros kapısı (Üçüncü Askeri Kapı);
19• 50. ve 51. kuleler arasında, Rhesios ya da Poliandrion kapısı (Mevlevihane Kapısı, Resim 8);
20• Romanos Kapısı Asutay tarafından 59. ve 60. kuleler arasında, bugünkü Millet Caddesinin yakınında bulunmuştur: “Aziz Romanos’a giden orta kapı” (Resim 9);
21• Pempton kapısı (Sulukule) 77. ve 78. kuleler arasında;
22• Harisius kapısı (Edirne Kapısı) 87. ve 88. kuleler arasında.
231993 yılında Belgrad Kapısı’ndan çok uzak olmayan bir yerde yeni bir yazıt keşfedilmiştir. Bu yazıt metinlerden ve başka yazıtlardan bilinen surların iki aşamalı (413 ve 447) yapımını doğrulamaktadır: “Theodosios’un şanlı hükümdarlığı altında, bu surlar, taştan çift savunma sağlayacak şekilde çok yüksek dikildi. Önceki yıllarda hâlâ ergenlik yaşında olan yiğit kahraman dokuz yıllık çabayla iç surları yükseltmiş ve bundan başka barbar ırklarını da öldürmüştü. Yine o, ikinci defa, hayranlık uyandıran biçimde, böyle bir suru altmış günde dikti. Esasen, onun emirlerini izleyerek Şark topraklarının dizginlerini alan üstün Constantinus bu suru yaptı.” Burada problem, yalnızca Rhesios kapısı için geçerli olan 9 yıllık çalışmayı 413 tarihi ile uyuşturmaktır. Çalışmaların başladığı 408 yılını alırsak 9 yıllık süreyi eklediğimizde en erken tarih olarak 416 yılına geliyoruz. Bildiğimiz kadarıyla 422 yılında kuleler bitmişti zira giriş katında askeri birlikler kalıyordu (CTh VII, 8, 13). İkinci yapım aşaması şüphesiz 447’deki depremden sonra başladı.
V. Sokaklar ve meydanlar
24Büyük ana yollar arasında, en bilinen ve önemli olanı, bugünkü Divan Yolu’nun bir kısmını kapsayan, Büyük Saray ve Ayasofya katedralinden çıkarak Laleli’ye kadar uzanan ve Capitolium –Jüpiter (Zeus), Juno (Hera) ve Minerva (Artemis) onuruna Constantinus tarafından yaptırılmış pagan tapınağı– ve Filadelfion’da çatal yapan, Mese’ydi. Güney kolu Constantinus surlarındaki Altın Kapı’ya kadar uzanır, oradan Theodosios surlarının aynı addaki kapısına kadar gider ve Konstantinopolis’ten Roma’ya giden Via Egnatia’yla birleşirdi. Kuzey kolu ise Havariyun Kilisesi’ne (Fatih Camii) ve buradan Theodosios surlarındaki Harisius Kapısı’na (Edirne Kapısı) gotürürdü. Onursal sütunlar, heykel grupları, imparator ve yüksek yöneticilerin heykelleri ile süslenmiş bu revaklı yollar üzerinde, farklı şekillerde meydanlar, kemerli kavşaklar ve çeşmeler bulunuyordu... Şehrin farklı ibadet yerlerinde yapılan törenler sırasında imparatorun güzergâhı bu yolları izlerdi. Dini ve imparatorluk törenlerinin genelde Mese ve çatallarında izledikleri güzergâh aynıydı.
25Hızlı bir şekilde meydanları inceleyelim. Constantinus’un yuvarlak meydanının ortasında, bugünkü Çemberlitaş’ta kıvrıkdal bezemeli çemberlerle birleştirilmiş 7 kasnaktan oluşan, 23 m yüksekliğinde porfirden bir sütun bulunmaktaydı (Resim 10). Sütun, kuzey yüzü mağlupların imparatora haraç vermesini gösteren bir tasvirle süslenmiş bir kaidenin üstüne yerleştirilmişti (Resim 11). Sütunun üzerinde büyük ihtimalle Kudüs haçının dört çivisiyle yapılmış, ışınlar saçan bir taçla halelenmiş Constantinus heykeli vardı. Bu heykel 1106’da bir fırtına esnasında düşmüş ve sütunun üst kısmı I. Manuel Komnenos (1143-1180) tarafından restore edilmişti. Sütunun altına şehrin zenginliğinin sürmesi için (Truva Palladium’u, Nuh’un baltası gibi) tılsımlar yerleştirilmişti. Anlaşılan bunlar 20. yüzyılın başında (Danimarkalı Vett’in 1929-30 yılındaki kazısından önce) yağmalanmıştır. Kaidenin bezemeli yüzü 7.-8. yüzyılda Aziz Constantinus onuruna yapılan bir şapelle örtüldü. Kaide 1779’da kalınlaştırıldı. Mese’ye açılan kemerleri olan iki katlı bir revak meydanı çevreliyordu. Bu kemerlerin dört kilit taşından üçü bulunmuştur. Bunlardan ikisi İustinianos tarafından yaptırılan Basilika/ Yerebatan sarnıcının içindedir (Resim 12). Eğer bunlar gerçekten sarnıcın yapımı sırasında devşirme malzeme olarak kullanılmışlarsa, bu revakların 6. yüzyılda kötü durumda olduğunun bir kanıtı olabilir. Meydan kuzeyde Senato’nun ikinci toplantı mekânına (birinci toplantı mekânı saray bölgesindeydi) açılıyordu, güneyde ise olasılıkla buna bakışımlı konumlanmış bir çeşme bulunuyordu.
26Batıya doğru ilerlendiğinde, iki önemli anayolun (Mese ve Domninos revağı) kesişme noktasına ve daha sonra Theodosius Forumu’na gelinirdi. Traianus gibi İspanyol asıllı olan bu imparator soyunun Traianus’a dayandığını iddia ediyordu. Bu yüzden Traianus’un Roma’da yaptırdığı meydanı taklit etti. Divanyolu’nda bugün yürüyen yayalar Üniversite hizasına geldiklerinde bir zafer takına ait kalıntıları (Resim 13) ve küçük bir hamamda devşirme olarak kullanılmış bazı parçaları görebilirler. Bu devşirme parçalar Traianus’un Roma’da aynı isimli meydanındaki sütunun taklidi olan burmalı ve kabartmalı bir sütunun parçalarıdır. Yeri tam olarak bilinmeyen Theodosius Sütunu olasılıkla meydanın kuzeyinde, Arkadios ve Theodosius’un atlı heykelleri arasında bir yerde bulunuyordu. 1500 yılında güvenlik nedeniyle yıktırılan bu sütunun ayrıntılı bir rölövesi yoktur, ancak Bellini’ye ait olduğu düşünülen desenler sütunu kısmi olarak yeniden canlandırmaya izin verir. Bellini atlı bir deseninde İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunan bir parçayı model olarak kullanmış olmalıdır. 80 m x 28 m boyutlarında (dolayısıyla Traianus Forumu’ndaki Ulpia Bazilikası’ndan daha dar) olan ve 465 yılında yanan bir bazilikanın meydanın güneyinde bulunduğu düşünülmektedir. Mese’nin meydana bağlandığı noktalarda iki zafer takı bulunuyordu. Bunlardan yalnızca –daha önce de sözünü ettiğimiz– birinin kalıntıları günümüze ulaşabilmiştir. Bu takların birinin üzerinde Arkadios’un (Nezih Fıratlı tarafından bulunan heykel başı bu heykele ait olabilir) diğerinin üzerinde Honorius’un heykeli vardı.
27Mese’nin güney kolu üzerindeki Arkadios Forumu’nda, yalnızca kaidesi günümüze ulaşan, ancak çok daha iyi belgelenmiş olan burmalı ikinci bir sütun bulunuyordu.
28Mese’nin ikiye ayrıldığı noktada aşağıda tekrar bahsedeceğim Filadelfion isimli bir meydan bulunmaktaydı. Kuzey kolun üzerinde ya da biraz daha güneyinde yer alan bir forumun merkezinde Markianos Sütunu (toplam yükseklik 17 m, sütun gövdesi 8,75 m) yükseliyordu. Mese’nin dışındaki birçok meydan da heykellerle bezenmişti. Yakın bir zamanda Topkapı’da, Leon’un onuruna yapılmış olduğu düşünülen, yüksekliği 26 m.yi bulabilecek bir sütunun çok büyük parçaları bulundu. Pittakia Meydanı’ndaki bu sütun Markianos Sütunu’nun benzeriydi. İtalya’da Barletta açıklarındaki bir batıkta ele geçirilen devasa bronz heykelin de bir zamanlar Markianos Sütunu’nun tepesinde yer aldığı düşünülmektedir.
29Son olarak çok tartışılan atlı bir heykelden, İustinianos’un Augusteion’da bulunan heykelinden söz etmek gerekir. Heykel, yedi basamaklı bir kaidenin üzerinde yükselen altlığı ve başlığı mermerden olan örme bir sütunun tepesine yerleştirilmişti. Anıtın tamamı, 13. yüzyılda Latinler tarafından talan edilen bronz levhalarla kaplanmıştı. Doğuya dönük duran atlı heykel, çok ilginç, daha sonraki dönemlerde yapılan restorasyon çalışmalarının sonucu olabilecek, touffa denilen bir başlığa sahipti. Budapeşte kitaplığındaki 17. yüzyıla tarihlenen bir tasvirde ve bir başka yazıtta görülmektedir. Buradaki “ Fon(s) Gloriae Perennis Theodosi ” yazısı İustinianos heykelinin yerine konduğu I. Theodosius’un gümüşten heykeline gönderme yapıyor olabilir (Resim 14).
30Mese’yi ve bağlantılarını terk edelim. Diğer caddeler ile ilgili bilgimiz çok azdır ve çelişkili araştırmaların konusu olmuştur. Araştırmacıların tümünün üzerinde hemfikir olduğu tek cadde Domninus revağı ve onun Haliç’e uzantısıdır. Günümüze hiçbir izi ulaşmamış olan caddelerin güzerĝahını saptamak için kimi araştırmacılar aynı çizgi üzerinde hizalanmış kilise, sarnıç, sukemeri, sur kapıları gibi yapı ve öğelerden yola çıkarlar. Gerekli düzeltmeleri yapabilmek için bunların birbirinden yeterince mesafeli olmaları gerekir, çünkü kentin yedi tepeli inişli çıkışlı topografyası bu eksenlerde bazı bükülmeleri zorunlu kılar. Bu tür tümdengelimler sistemli bir biçimde yapıldığında fazla cesurcadır ve doğruluklarının birçok kez sınanması gerekir.
31Kamu binaları yalnızca kiliselerle sınırlı değildi: yargı işlevli bazilikalar, kütüphane olarak kullanılan bazilika, iki senato, üç mahkeme, bir üniversite yazılı kaynaklar yoluyla yerlerini belirleyebildiğimiz bu tür yapılardır.
32Bugün Ayasofya Müzesi’nde korunan, Laleli Camii’nin batısında bulunmuş bir mermer altlıktaki yazıtta Filadelfion’da bulunan bir yapıdan söz edilmektedir. Söz konusu yazıtta 414’te II. Theodosios’un başmabeyincisi olduğunu bildiğimiz Mouselios, Yeni Roma’ya bir Mouseion, yani İskenderiye’deki adaşı gibi klasik kültürlere adanmış bir yapı armağan ettiğini belirtiyor. Bu mermer altlık, tepesinde altın bir haç bulunan bir obelisk parçası taşımaktaydı. Venedildiler tarafından San Marco meydanına taşınan Tetrarklar Grubu da bu meydandaydı. Porfire oyulmuş bu heykel grubu, patriograflara göre Constantinus’un iki oğlunun karşılaşmasını betimliyordu (Filadelfion adı buradan gelir). Yakınlardaki 4. yüzyıl sonu-5. yüzyıl başlarına ait bir yuvarlak planlı yapının kazısında Fıratlı, Venedik’teki heykellerde eksik olan Tetrarklar’dan birinin kayıp ayağını bulmuş ve İstanbul Müzesi’ne vermiştir (Resim 15). II. Theodosios, 425’te yayınladığı kanunnamede “Capitolium’un oditoryumunda ders veren” Yunan ve Latin edebiyatı hocalarından ve özel salonların ayrıldığı bir felsefe ve iki hukuk kürsüsünden söz eder. Sözü edilen bu amfiler, İskenderiye’de Kom el Dikka’yı kazan Polonyalı araştırmacıların buldukları salonları hatırlatmaktadır. Buna göre Filadelfion, Theodosios tarafından paganlığından arındırılmış Capitolium binasının tekrar düzenlenmiş ve tabiri caizse üniversiteye dönüştürülmüş hali olabilir.
33Günümüzdeki çarşıların uzak akrabaları olan revaklar, uzmanlıklarına göre sıralanmış değişik esnaf ve zanaatkârları bir araya getiriyorlardı. Gıda satan esnaf her semte yayılmıştı (Resim 16) ancak diğer zanaat erbabı belirli bölgelerde toplanmıştı. Yazma kitaplar Augusteion yakınındaki Hukuk Bazilikası’nda çoğaltılıp satılıyordu; bakırcılar Halkoprateia Bakire Meryem Kilisesi’nin yakınındaydılar; gümüşçüler ise Mese üzerinde Million ile Constantinus Forumu arasında sanatlarını icra ediyorlardı ve kürkçülerin işyeri olan bazilika onlara çok yakındı. Buna karşın Artemios’un Mucizeleri’nde görüyoruz ki Domninos embolos’u (çarşısı), Sardes’teki dükkânları anımsatan, mum satıcıları, demirciler, sarraflar gibi çok farklı meslek grubunu bir araya getirmekteydi. Aynı kaynak daha genel olarak kentin kozmopolit niteliğini ve mesleklerin çeşitliliğini gözler önüne seriyor: Yüksek rütbeli kişiler, hekimler ve hemşireler, altın sarrafları, rehinciler, tüm yörelerden gelen denizciler ve armatörler, içlerinden biri aynı zamanda Maviler grubunun şairi olan Ayasofya diyakosu gibi din adamları, memurlar, zanaatkârlar (kemankeşler, balmumu tüccarları, dericiler, şarap tüccarları, bronzcu, hamam işletmecisi, ambar bekçisi, başına gelenler üzerine kilisede bir gösteri sergileyen soytarı, hırsızlar, vb...), eski ve yeni (Kilikyalı demirci gibi) Konstantinopolisliler, imparatorluğun her bölgesinden gelen taşralılar (Afrikalılar, Mısırlılar, Ege adalarından gelenler, Paflagonia’daki Amastrisliler). İşte, aynı zamanda hem Napoli’yi hem de Karagöz’ün dünyasını akla getiren bir ortamın içinde yeniden hayat bulan bir âlem.
VI. Habitat (Konut)
34Konutlar konusunda elde fazla bilgi yoktur. Büyük Saray haliyle en üstün konuta örnek oluşturur. Burada önerdiğim en son yayınlanan planda sarayın farklı bölümleri mantıklı bir biçimde konumlandırılmıştır. Önerilerin tutarlılığı belki bir gün yeni kazılarla doğrulanabilecektir.
35Kentte gerçekleştirilen kazılar başka saraylara ait kalıntılar da ortaya çıkarmıştır (7 yataklı triklinosu ile eskiden Lausus’a atfedilen Antiohos sarayı). Öte yandan zaman zaman gereğinden fazla başvurulan kaynaklar, Placidie sarayı, Placidie, Pulheria ve Marina evleri gibi imparatorluk sarayının etrafında kümelenmiş sarayların yanı sıra, X. ve XI. bölgelerde, Mese’nin Kuzey kolu yakınlarında, Capitolium ile Havariyun Kilisesi arasında, II. Constantius tarafından inşa ettirilmiş ikinci bir saraya bitişik saraylar olduğunu belirtmektedir: Theodosius’un ailesine ait olan saraylar, prenses Placidie, Eudokia, Arkadia’nın sarayları Constantinianae hamamının yakınlarındaydı; Pulheria’nın (Markianos’un kanısının bu evi Markianos Forumu’nun yakınında idi), Flacilla’nın (6. yüzyılda hâlâ imparator sarayı olarak işlevini sürdürmekteydi; daha önce bahsedilen Havariyun Kilisesi’ne bitişik saray bu olabilir) ve Theodosius hanedanına mensup diğer kişilerin konutları ise XI. bölgedeydi. Placidie, Pulheria ve Arkadia gibi kimi prenseslerin birden fazla sarayı olduğu dikkat çeker. Diğer bir önemli kadın, Aziz İoannes Hrisostomos’u savunmuş olan Olympias, Constantinianae yakınında oturuyordu, ancak kentte iki konutu daha vardı. Bu hamamın yakınında Aerobindos ve Olybrios’un sarayları vardı. Olybrios’un kız kardeşi, İustinos zamanında Saraçhane bölgesindeki Aziz Polieuktos Kilisesi’ni inşa ettiren İuliana Anikia’nın sarayı da bu bölgedeydi.
36Bu malikânelerin yanı sıra, zengin sınıfa mensup kişilerin yaşadığı daireler de vardı. Fakirler ise Haliç kıyılarında oturuyorlardı: 425 Latin Notitia’larına göre VI., VII. ve X. bölgelerde sırasıyla 484, 711 ve 636 domus-insulae bulunuyordu. Bu bölgelerdeki Osmanlı ve geç Bizans dönemi oturma alanlarının bir bölümünde yapılacak arkeolojik kazılarla daha eski döneme ait evleri bulmak ve orta ve fakir sınıfın konut düzenlemesini anlayabilmek gerçekten çok ilginç olurdu. Zengin sınıfların konutları çok katlı binalar şeklinde olabiliyordu. Dahi matematikçi ve fizikçi, Ayasofya’nın mimarlarından olan Trallesli Antemios hakkında Agatias’ın anlattığı bir anekdot Konstantinopolis’te bu tip apartmanların izini sürmemize olanak veriyor. Antemios, sarayda iyi pozisyonda olan komşusu hatip Zenon ile –komşular arasında olağan olduğu gibi– kavgalı idi. Aynı arazi üzerine yapılmış iki katlı bir binada oturuyorlardı. Zenon’un dostlarını ağırladığı apartmanın en güzel salonu Antemios’un dairesinin tam üstündeydi, “öyle ki birinin tavanı ötekinin yer döşemesi idi.” Antemios komşusuna bir deprem yaşatmaya karar verdi. Komşusunun odasının altına içi su dolu, üzeri zarla iyice kapatılmış ve kenarlarından trompet şeklinde yukarıya doğru borular çıkan kazanlar koydu. Boruların ağızlarını dikkatlice evinin tavanındaki kirişlere bağladı. Kazanlardaki suyu ısıtınca zarların hapsettiği basınçlı buhar borulardan geçerek hiddetli komşusunun döşemesini sallamaya başladı. Zenon ve arkadaşları deprem olduğunu zannederek şaşkınlık içinde kendilerini sokağa attılar. Zenon saraya vardığında saray erkânının bir deprem hissetmediğini öğrendi. Ve saraydakiler onu panik yaratmakla suçladılar. Başka bir zaman, Antemios (komşusunun camına ayna oyunları ile güneş ışınları yollayarak) aynı kurbanının evinde şimşekler çaktırdı ve çok ses çıkaran kasalara vurarak gök gürültüsü taklidi yaptı. Zenon bu kötülüklerin kimden geldiğini sonunda anladı. Antemios’u suçlayarak İustinianos’un ayaklarına kapandı. Daha esprili bir şekilde, kendisi gibi basit bir ölümlünün hem Zeus’un şimşek ve gök gürültüleriyle hem de Poseidon’un yeri sarsan depremleriyle başa çıkamayacağını söyleyerek Senato’ya şikâyette bulundu.
Sonuç
37İdeolojik, ekonomik ve mimari bakımlardan Konstantinopolis, 6. yüzyılın ortasına kadar süren Ege ve Yakındoğu’daki büyük şehirleşme hareketinin içinde yer alır. Hatta 5. yüzyılın ortalarından itibaren Antakya, İskenderiye, Kartaca, Ravenna, Kudüs gibi bölgesel metropolleri de etkilemiştir. Konstantinopolis şehirciliği Theodosius hanedanı döneminde olgunluğuna erişmiştir. Bu dönemde kent maksimum genişliğine ulaşmış ve Roma’nın kuvvetli etkisi altında imparatorluk propagandasının her anıtta hissedildiği Roma şehirciliği ile kiliseleri ve ibadet alanları ile Hıristiyan bir şehir arasındaki dengeyi kurmuştur.
38İkinci dikkate değer husus Konstantinopolis’le ilgili metinlerin, tıpkı Roma, İskenderiye, Beyrut ve Antakya için olduğu gibi, kentin topografyasına, alanların düzenlenmesine ve heykellerin konumuna ilişkin çok zengin bilgiler sunmasıdır. Anıtlar yok olmadan önce seyyahların notları, yaptıkları desenler ve rölöveler tamamlayıcı detaylar verir. Ancak mevcut yazılı ve resimli kaynaklardan elde edilebilecek verilerin hemen hemen tümüne artık ulaşılmış olmasına karşın bunların kullanımını kolaylaştırmaya devam edilmelidir. Aynı belgelerden yola çıkarak kent düzeni üzerine birden çok varsayımda bulunulabilir. En karmaşik olan konu Konstantinopolis’in eski yol ağının saptanması işidir. Burada büyük bir boşluktan birdenbire aşırı bir yoğunluğa geçilir. Büyük Saray örneğini alırsak alanların tanımlanmaları oyunu sonsuza dek sürebilir.
39Metinler ve arşiv belgelerinin üzerinde yapılan çalışmalar artık yeterli olmamaktadır. İhtiyacımız olan, kazıların bize sağlayacağı somut kanıtlardır. Marmaray projesi, Büyük Saray kazılarının tekrar başlaması kent tarihinin gereksinim duyduğu verileri sağlamaya başlamıştır.
Auteur
Profesör, Paris I, Panthéon-Sorbonne
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012