Version classiqueVersion mobile

Harp ve Sulh

 | 
Dejanirah Couto

İki Dünya Arasında: Osmanlı Subayları, Kültürel Aktarım ve Siyasal Etkileşim

19. Yüzyılın İkinci Yarısı-20. Yüzyıl Başı

Odile Moreau

Texte intégral

Giriş

1Avrupa ve Osmanlı dünyası arasında kurulan ilişkiler eskidir. Hafizamızı tazelemek için sadece Osmanlının Avrupa’daki yayılışının 14. yüzyıla, I. Murad’ın saltanat dönemine (1360-1389) gittiğini hatırlatmakla yetinelim. Böylece 14. yüzyıldan başlayarak Osmanlılar ile Avrupalılar, tarihi güzergâhları, onu algılamaları ve anlamlandırmaları farklı olsa da, yan yana yaşanan, yer yer iç içe geçmiş tarihlerin aktörleri olmuşlardır. Avrupa ile Osmanlılar arasındaki siyasal etkileşim ve kültürel aktarımlar bu tarihin pek çok veçhesinden biridir. Çok yönlü olan bu etkileşimler, siyasi, askeri, teknolojik, kültürel ve ekonomik biçimler almaktaydı. Çoğu zaman değişkenlik gösteren bu ilişkilerin çok karmaşık olduğu da açıktır. Zaman zaman dostane alışverişler hatta yakınlaşmalar şeklini alsa da, ilişkiler gerilimden, yer yer çatışmalardan, anlaşmazlık ya da savaşlardan arınmış değildi. Tersine, tarih çalışmaları daha çok bu sonuncular üzerinde durmuştur. Fakat, bu çatışmaların ötesinde Osmanlı İmparatorluğu ile Avrupa arasındaki ilişkiler hem zengin, hem de renklidir.

217. yüzyıl sonunda ve 18. yüzyılda Avrupa zihniyetini derinden etkileyen aydınlanma çağı, “le siècle des Lumières,” Batı ve Doğunun birbirlerini daha önce görülmedik biçimde keşfetmelerine yol açtı. Bunun bir yansıması olarak Osmanlı İmparatorluğu bir yüzyıl sonra kendi Aydınlanma çağını yaşadı ve modernleşme ve sekülerleşme sonucunu doğuran kendi Rönesansını gerçekleştirdi. Osmanlı toplumunun değişme dinamiğinde ayakta kalma mücadelesi merkezi bir yer tutuyordu ve Osmanlı Devleti, Kuran’a dayalı gelenek ile Avrupa düşüncesini el ele götürerek kurumlarını reforma uğratma ve toplumunu dönüştürme konusunda olağanüstü bir kapasiteye sahip olduğunu kanıtladı. 19. yüzyıl ortasında “Avrupa’nın meydan okuyuşu” artık ihmal edilmeyecek bir boyut kazandığında, yalnız Osmanlı İmparatorluğu değil, hemen hemen bütün Müslüman toplumlar “reformcu” akımın etkisine kapılmışlardı.

3Askerler, yalnız savaş zamanında değil, barış döneminde de bu etkileşimlerin çοk etkin aktörleri olmuşlardır. Bu bildiride, Osmanlı İmparatorluğu ile Avrupa arasındaki ilişkileri, 18. yüzyıl sonunda yapılan reformlar, 19. yüzyıl ortasının Tanzimatı ve 20. yüzyıl başına kadar süren reformlar sırasında ordunun ve bilimlerin modernleşmesini mercek altına alacak ve Osmanlı diplomalı subayı figürü üzerinden çözümlemeye çalışacağız.

4III. Selim, kendinden önceki padişahların izinden giderek, ancak konuyu çok daha büyük bir kararlılıkla ele alarak 18. yüzyıl sonunda Osmanlı İmparatorluğu’nda başlatılan modernleşme siyasetinin öncüsü olmuştur. Gerçekten de, ilk reformcu padişahın I. Abdülhamid (h. 1774-1789) olduğu söylenebilir. Bu siyaseti yetenekli ve onun görüşlerini paylaşan sadrazamlara yaslanarak şahsen yürütmüştür Askeri alanda imparatorluğun savunmasını modern araçlarla sağlamak ister. I. Abdülhamid’in başlıca çabası bir topçu birliği kurmaya ve bahriyeyi yenilemeye yöneliktir. Topçu birliği, Fransa’nın hizmetine girmiş bir Macar soylusu olan Baron de Tott’a emanet edilir. Osmanlı İmparatorluğu’na 1755’te Vergennes ile birlikte gelmiş, onun görevlendirmesiyle imparatorlukta ve Kırım’da istihbarat misyonları yürütmüş, 1768-1774 Kırım Savaşını gözlemlemiş ve analiz etmişve önce III. Mustafa’ya, daha sonra I. Abdülhamid’e onun ilgisini çeken bazı reformlar önermiştir. 1774’ten itibaren İskoç Campbell’in ve Fransız Aubert’in yardımıyla yeni ve ateş gücü yüksek bir topçu birliği kurmaya girişecektir. Bu birlik, az sayıda ama iyi yetiştirilmiş askerlerden oluşmaktaydı, komuta kademesi daha güçlüydü ve Fransa’dan alınan toplarla donatılmıştı. Baron Tott Hasköy’de yeni bir top döküm atölyesi kurdu ve Bonneval Paşa tarafından kurulan eski mühendis okuluna yeni bir ivme verdi. Baron Tott 1776’da imparatorluktan ayrıldı fakat, getirdiği yeni kurumlar Campbell Müslüman olmuştu ve Aubert’in yönetimi altında yaşamayı sürdürdü.

III. Selim döneminde yeşeren genç yetenekler fideliği

  • 1 İlk Osmanlı elçiliklerinin etkin bir diplomasi yürütme isteğinden çok, Avrupa’daki gelişmeleri yakı (...)
  • 2 Osmanlıların Avrupa’da daimi elçilik bulundurmadıkları bir dönemde birçok Avrupa elçisi İstanbul’a (...)

5III. Selim’in (h. 1789-1807) tahta çıktığı sırada Osmanlı askeri gücünün bir bütün olarak yeniden düzenlenmesi gereği açıkça hissedilir olmuştu. Padişah ve yakın çevresi reform yapma gerekliliğinin bilincindeydiler. III. Selim çağına damgasını vuran aydın padişahlardan biri olarak kabul edilir. Osmanlı ordusunda yapılan yeniliklerin yanı sıra başka ülkelere meraklı olduğu, bunlar arasında o sırada Fransız teknisyenlerinin tuttuğu ayrıcalıklı yer nedeniyle özellikle Fransa ile ilgilendiği bilinmektedir1. Saltanatın varisi olduğu (şehzade) sırada XVI. Louis ile yazışmaları da olmuştur. III. Selim Avrupa’nın önemli başkentlerine daimi elçi gönderen (1792) ilk padişahtır. Oysa İstanbul’da kurulan ilk yabancı elçiliklerin tarihi 15. yüzyıla, yani üç yüzyıl önceye gider2.

6III. Selim Osmanlı ordusuna danışmanlık yapmaları için yabancı uzmanlar davet etti ve Avrupalıların askeri bilimlerini okutmak üzere okullar kurdu. Bahriye-i Humayûn Mühendis Mektebi 1773’te kuruldu, onu 1796’da özellikle topçular gibi daha uzmanlaşmış subayları yetiştirmek üzere kurulan Mühendislik Mektebi izledi. Her iki okul da Fransız Akademi modelinden esinlenmekteydi. Eğitim dili Fransızcaydı; Fransa’dan bir kütüphane getirtildi, Fransız hocalar işe alındı. Bütün bunlar, Osmanlıların Fransa modeline uyan bir subay kadrosu oluşturma arzusunu yansıtmaktadır. Ünlü haleflerinden, Baron François de Tott ya da Bonneval Kontundan (Humbaracı Ahmed Paşa) farklı olarak bu yeni danışmanlar Fransız hükümetinin resmi temsilcileri idi, Fransız ordusundaki rütbelerini ve Fransa’ya bağılılıklarını koruyorlardı. III. Selim döneminde İstanbul, yabancı subaylar, mühendisler ve teknisyenler için gerçek bir çekim merkezi haline gelmişti.

  • 3 Tuncay Zorlu, Innovation and Empire in Turkey, Sultan Selim and the Modernisation of the Ottoman Na (...)

7III. Selim, Fransız, İngiliz ve Alman eğitmenler tarafından yetiştirilmiş, kendine has mali kaynaklarla donatılmış ve üyeleri esas olarak Anadolu’dan toplanmış yeni bir piyade ordusu (Nizâm-ı Cedîd) kurmaya karar verdi. Bu reformlar, 1770 Çeşme yenilgisinden sonra yeni denizcilik teknolojileriyle donatılması gereken bahriyede de uygulandı. Ne var ki, yeni denizcilik teknolojileri, bu alanda giderek daha fazla ve önemli sayıda yabancı teknisyen kullanma gereği nedeniyle Avrupa’ya teknoloji yönünden bağımlı olmaya yol açtı. Yabancı mühendisler, teknisyenler, mimarlar, gemi yapımcıları ve yerel tersanelerin çalışanları arasındaki etkileçim, çok verimli bir dinamik yarattı. Ayrıca bu yabancı teknisyenler mühendis mekteplerinde kuramsal ve uygulamalı dersler de vermekteydiler3. Yabancı eğitmenler tarafından yetiştirilen bu fidelik sonradan bilgi aktarımı ve yerel düzeyde etkileşim anlamında son derece önemli bir rol oynadı.

8Ancak 1807’de Yeniçeriler III. Selim’in şeyhülislam tarafından tahttan indirilmesini ve reformların durdurulmasını talep ettiler. Böylece reformlar rafa kalktı. Yeniçeriler, reformların kendilerini ortadan kaldırmayı hedeflediğini tesbit ederek ulemanın bir bölümüyle ittifak kurmuş ve şeriatın uygulanmasını isteyen bir kampanya yürütmüşlerdi. Reformların İslamın ilkelerine ters düşen yasadışı yenilikler (bida’) olduğunu ileri sürmekteydiler.

Osmanlı İmparatorluğu ile Mısır arasındaki modernleşmeci rekabet

9Müslüman dünyasındaki reformlar birbirini karşılıklı etkilemek ve çok-merkezli olmak gibi bir özellik taşırlar. III. Selim’in başlattığı orduyla ilgili bu ilk reform denemesini, etrafını Avrupalı özellikle İtalyan ve Fransız danışmanların sardığı Kavalalı Mehmed Ali’nin (h. 1805-1848) farklı alanlarda yaptığı reformlar izledi. Bu reformlar da, modernleşme yolunda Mısır’la rekabete girişen Osmanlı İmparatorluğu’nu etkiledi. Modernleşmekte olan bir Mısır’ın varlığı ve Osmanlı İmparatorluğu’nu tehdit eder hale gelmesi, Osmanlıları, Mısır’ın tehtidkâr örneğine karşı yeni bir modernleşme süreci başlatmaya itmekteydi. Kahire’de Memlûkların hükümranlığına 1811’de son verilmesi, modernleşme hareketinin başlangıcnı oluşturmuştu. Ardından 1815’te Nizâm-ı Cedîd Mısır’da uygulamaya kondu. Sultan II. Mahmud (h. 1808-1839) Mehmed Ali Paşa örneğini, öğrencilerin Avrupa’ya gönderilmesi ve teknik bilgilerin öğretiminde yabancı dillerden yararlanılması alanlarında aynen benimsedi. Mehmed Ali, Fransa’ya öğrenci gönderme programını 1818’de başlatmıçtı.

  • 4 Odile Moreau, L’Empire ottoman à l’âge des réformes. Les hommes et les idées du Nouvel Ordre” mili (...)
  • 5 Osmanlı tarihinde reform, yeniden düzenleme anlamına gelen Tanzimat terimi 1839’da başlayan ve 1876 (...)
  • 6 Ussama Maksadi, “Ottoman Orientalism,” The American Historical Review, cilt 107, no. 3, Haziran 200 (...)

10Fakat reformların yapılmasına gerçekten başlanması 19. yüzyılda Tanzimatla birlikte oldu ve II. Mahmud’un “geleneksel” yeniçeri ordusunu lağvetme ve yerine silah altına alınanlardan oluşan bir ordu kurma kararıyla (1826) somutlaştı. Ordu, Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk reformdan geçen kurumu idi ve ivmesi, içten ve dıştan gelen tehditlere karşı kendini koruma saikiyle içerden gelmişti4. Osmanlı İmparatorluğu’nu modernleştirmek, devlet ve toplumu her düzeyde dönüştürmek bir dizi reform yapılmasını gerektiriyordu. Toplum düzeyinde gerçekleştirilen sivil reformlar Tanzimat döneminde (1839-1876)5 gündeme getirildi ve uygulandı; bunlar 1826’da orduda başlatılan reformları içermiyor/kapsamıyordu. Ne var ki, bu yeniden düzenleme deneyimi, gerek askeri gerek sivil alana ilişkin kapsamlı (global) bir stratejiye bağlıymış gibi görünüyor. Tanzimat reformlarının kilit unsuru Sultan Abdülmecid’in (h. 1839-1861) 1839’da ilan ettiği Gülhane Hâtt-ı Şerîfi idi ve sonradan 1856’da ilan edilen Hâtt-ı Hümâyûn ile netleştirilecekti. Yeniçeri ordusunun lağvedilmesinde olduğu gibi, bu da geçmişle köprüleri atma isteğinin bir ifadesidir. Osmanlı İmparatorluğu bu reformla, kendini Müslüman bir hanedandan çok, bürokratik ve hoşgörülü modern bir devlet olarak tanımlamayı ve Avrupa’ya göre hasımdan çok işbirliği yapılabilir bir ortak olarak konumlamayı seçmiştir6. Nitekim, Kırım Savaşı’nın ardından 1856’da toplanan Paris Kongresinde Osmanlı İmparatorluğu, “Avrupa camiasının” (concert Européen) aslı üyesi olarak kabul gördü.

Askeri mühendishânelerin kurulması

11Osmanlı İmparatorluğu’nda, Avrupa modeline uygun olarak açılan ilk laik okullar, denizde ve karada sineye çekilmesi gereken askeri yenilgilerin ardından gündeme geldi. 18. yüzyılın başından beri Osmanlılar, danışmanlıklarına bireysel olarak başvurulan yabancı uzmanlarla tanışmıştı. Daha önce gördüğümüz gibi Kont Bonneval (1675-1747) I. Mahmud, Baron de Tott’da III. Mustafa (1757-1774) döneminde görevlendirildiler. Fransız etkisinin yayılmasına ve ordunun Avrupa modeline göre yeniden düzenlenmesine hizmet ettiler. Kont Bonneval, 1734’te kurulan matematik okulunu (Hendesehâne) denetliyordu. Ardından 1773’te Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın girişimiyle 1770’te Osmanlı donanmasının Çeşme’de uğradığı yenilgiye tepki olarak kurulan donanma mühendis mektebinin (Mühendishâne-i Bahri Humayûn) kurulmasında rol aldı. Bu, o sırada Avrupa’da bilinen teknikleri öğreten ilk mektepti. Hedefi, geometri, coğrafya, haritacılık ve gemi yapımını bilen bahriye subayları yetiştirmekti. Bu mektebin en önemli hocası, Arapça, İtalyanca, İngilizce ve Fransızca bilen bir matematikçi olan Seyyid Hasan Efendi idi. Mektepte, bireysel vasıflarına bakılarak istihdam edilen Avrupalı hocalar çalışmaktaydı. Daha sonra, 1795’te mektep, özellikle topçu subaylarını yetiştirmek için kurulan yeni mühendishaneyle, Mühendishane-i Berri-i Humayûn ile birleştirildi. Bunlar, okullu mühendis, yani askeri mühendisliği bilen subaylar yetiştirmek için kurulmuş ilk askeri okullar idi ve o sırada astronomi okutulan tek kurumlardı. Bu okullarda okutulan Fransızca bir süre sonra Askeri Mühendishanede zorunlu dil haline getirildi. Bu okullardan mezun olan subaylar sonradan önemli bir rol oynadılar. Örneğin eğitimine Askeri Mühendishanede balayan Derviş Paşa, subaylık rütbesini kazandıktan sonra (1834) eğitimini tamamlamak için Avrupa’ya gönderilmiş, İstanbul’a döndükten sonra Harbiye’de ve ardından 1863’te açılan ilk üniversitede fizik ve kimya dersleri vermiştir.

Yeni askeri okulların açılması

1219. yüzyılın ilk yarısında askeri okulların açılması Osmanlıların reformculuk çabalarında çοk önemli sonuçlar doğuran bir seçimdir. Modern denilen sivil okullardan daha önce açıldıkları için onlara göre daha ilerdeydiler. Sivil okulların sayısı ancak 19. yüzyılın ikinci yarısında artacaktı. Askeri okullar, “modern” denilen dallarda, yani bilim konularında yapılan eğitimde öncülüğü ele geçirmişlerdi. Ayrıca, kısa sürede Osmanlı eyaletlerini içine alan ve reformların yayılmasında etkili olan bir ağ oluşturdular. Bu kıymetli diplomalar parlak kariyerlere adım atmak ve sosyal merdivende tırmanmak için gerekli kapıları açan sihirli bir anahtar işlevi görüyordu. Diplomalı subaylar 19. yüzyıl boyunca ordunun çoğunluğunu oluşturan “alaylı” subaylar tarafından kabul edilme mücadelesi verdiler. 1908’deki Jön-Türk ayaklanmasıyla sonlandırılan bir çatışma da ordu içindeki bu iki kesim arasındaki mücadeleydi.

Yabancı uzmanlara yapılan çağrı

1319. yüzyılda yabancı uzmanlara yapılan çağrı, başlatılan modemleşmeci girişimler nedeniyle bambaşka bir boyut kazandı. Osmanlı hükümetinin orduyu modernleştirme projelerini hayata geçirmek için Βabıâlı nezdinde görevli Batılı ülkelerin askeri misyonlarında çalışan uzmanlarına başvurması, yani Batının bilimsel kaynaklarına seslenmesi çοk önemli bir adımdı. Bu konudaki adımlar devletler arasında yapılan ikili anlaşmalarla belirleniyordu ve yabancı devletler görevlendirilecek kişileri kendi misyonları içinden seçiyorlardı.

14Zamanla, Avrupa’dan esinlenen ve ilkokuldan yüksekokula uzanan bir askeri okullar piramidi oluştu. Once, 1827’de Askeri Tıp Okulu (Tıbbiye) açıldı, ardından askeri rüştiye ve en sonunda da 1845’te kurmayları yetiştiren Harbiye ya da Harp Okulu kuruldu. Böylece Tıbbiye, mühendis mekteplerinin ardından Avrupa modeline göre kurulan üçüncü okul oldu. Daha önce hekimler pratikten yetişmekteydi. Okul açıldıktan sonra 1870’e kadar dersler yabancı dillerde okutuldu, bu tarihten sonra Türkçe kullanılmaya başladı. Öte yandan sivil okullar ile aradaki mesafeyi göstermek bakımından, ilk sivil tıp fakültesinin İstanbul’da 1866’da kurulduğunu hatırlatmakta yarar vardır.

15Mektepli subaylar Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitimin modernleşmesine de katkıda bulunmuşlardır. Eğitim ve kültürleri mektepli subaylara iki dünya arasında aktarıcı, mihmandar ya da rehber rolü oynama imkânını vermekteydi. Avrupa askeri okullarında verilen formasyon ve kültürün Osmanlıya taşınmasında aracı olmak gibi bir işlev görmüşlerdir. Böylece Osmanlı askeri okulları yeni kimliklerin oluşumunu desteklemişlerdir.

16Bu açıdan 1873 yılında Harbiye müdürlüğüne atanan Süleyman Paşa’nın kendini Avrupa standartlarına dayandırılan yeni askeri rüştiyeler ve harp okulları için ders programları hazırlamaya adaması vurgulanmalıdır. Askeri okullarda okutulmak üzere pek çοk ders kitabını bizzat kendisi yazmıştır. Askeri orta dereceli okulların (rüştiyeler) açılması sırasında modern bilimsel programların tercihinde önemli bir rol oynamıştır. Askeri okullarda okutulan edebiyat kitapları da Batılı ve liberal düşüncelerin yayılmasına katkıda bulunmuştur.

  • 7 1878’deki Osmanlı-Rus Savaşının ardından Osmanlı yenilgisinden sorumlu tutulan paşa askeri mahkeme (...)

17Genç Osmanlılara yakın bir ilerlemecilik düşüncesine bağlı olan ki, bilindiği gibi Genç Osmanlılar reformların laik karakterine eleştirel biçimde yaklaşmaktaydılar Süleyman Paşa, siyasi olaylara da bulaşmış, bu da düşüşünü hızlandırmıştır7. Harbiye Bakanı Hüseyin Avni Paşa’ya yakın olan Paşa, Abdülazîz’in (h.1861-1876) 30 Mayıs 1876’da, meşruti bir monarşi kurmak amacıyla tahttan indirilmesinde önemli bir rol oynamıştı. Harp Okulunun müdürü kimliğiyle öğrencilere silah kuşanma emri vermiş ve Dolmabahçe Sarayı’nı sarmak üzere Beşiktaş’a doğru ilerleyen ilk Harbiye birliğinin komutasını bizzat üstlenmiştir.

Yabancı diller

18Yukarıda görüldüğü gibi yabancı dillere özel bir önem atfedilmekteydi. Avrupa’ya açılabilmek için yabancı dil bilmek vazgeçilmez bir önkoşuldu. Önce, bilimlerin okutulduğu dilleri öğrenmek gerekiyordu. Fransızcanın bu bakımdan oynadığı önemli rol vurgulanmalıdır. Gerçekten de, 19. yüzyıl Fransızcası hem diplomasinin hem de edebiyatın diliydi. Yabancı dil öğrenmek bir önkoşuldu ama, Sultan II. Mahmud’un 1827’d Askeri Tıbbiye’yi açarken söylediği gibi bu, “zorlukların dayattığı bir zorunluluktu.”

  • 8 Orhan Koloğlu, “Réforme de l’État alla Turca,” Odile Moreau, Réforme de l’État et réformismes au Ma (...)

Hedefimiz önce sizlere tıp literatürünü öğretmek sonra da bu bilgiyi Türkçe olarak memleketin her yanına yaymaktır. Dolayısıyla bu bilimi hocalarınızdan öğrenin ama, sonra da Türkçe olarak yayılması için elinizden gelen her çabayı gösterin. Çünkü, hekim olma iddiasındaki birtakım insanların yabancı ülkelerden gelmesinden ve burunlarını her şeye sokmalarından hiç memnun değilim8.

19Bu yeni bilgiler ilk aşamada yabancı hocalar, daha sonra pek çok eseri tercüme eden, en sonunda da kendi kitaplarını yazan reformcular tarafından öğretildi. Bu tercüme hareketi, dış dünyadan gelen bilgilerin öğrenilmesi için son derece önemli bir adımdı. Birçok subay da bilimsel eserleri tercüme etti.

20Askeri okullarda eğitim vermenin ötesinde diplomalı subaylar sivil eğitim kurumlarında da rol oynadılar. Örneğin önde gelen bir Osmanlı entelektüeli olan ve felsefe ve ahlak konularında birçok eser yazan Abdurrahman Sami Paşa, 1857 yılında kurulan Maarif Vekaleti’ne ilk nazir olarak atanmış ve dört yıl bu görevde kalmıştır.

Osmanlı öğrencilerinin yabancı ülkelere gönderilmesi

21İlk aşamada Osmanlı hükümeti Osmanlı öğrencilerini eğitim görmek ya da daha üst bir düzeyde tamamlamak için yurtdışına gönderdi. Daha sonra, 1880’den itibaren, Alman misyonunun Osmanlı Devleti bünyesinde etkili olduğu yıllarda da Alman subaylar Osmanlı ordusunda görevlendirildi ve Osmanlı stajyerleri Alman ordusunda görev yapmak üzere gönderildiler.

22Osmanlıların Avrupa’ya öğrenci göndermesi 1834 yılında başladı. İlk yıllarda, 1834 ila 1838 arasında beş öğrenci Londra’ya gitti, 1835’te beş öğrenci daha Viyana’ya gönderildi. 1836’da Avrupa’ya gönderilen altı öğrenciden biri Paris’e, dördü Viyana’ya, biri de Londra’ya gittiler. 1838’de Viyana’ya gönderilen on öğrenciyle birlikte yurtdışına giden ilk dalga öğrencilerin sayısı yirmi altıya ulaştı.

  • 9 Adnan Şişman, Tanzimat döneminde Fransa’ya gönderilen Osmanlı öğrencileri (1839-1876), 2004, Ankara (...)
  • 10 A. Şişman, a.g.e., s. 88.

23İlk başta, birkaç öğrenci Mehmed Ali Paşa tarafından Paris’te kurulan (1826-1835) ve kısa bir aradan sonra tekrar açılan (1844-1849) Mısır Okulu’na yönlendirilmişti9. Bu okul, öğrencileri askeri harp, topçu ve istihkam okullarına hazırlamak için kurulan Saint-Cyr ve Politeknik okulları örnek alınarak kurulmuştu10. Sultan II. Mahmud, Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi konusuna ve bunu sadece askeri alanla sınırlandırmamaktaydı büyük önem vermiştir. Fransızca 1840’tan beri Harp Okulunda programın parçası olan bir ders olduğundan, bu dili öğrenmek bir zorunluluk haline gelmişti.

  • 11 A. Şişman, a.g.e., s. 89.

241856’da Gülhane Hâtt-ı Hümâyununun ilanı bu eğilimi güçlendirdi ve gruplar halinde gönderilen öğrencilerin sayısı arttı. Sonra 1857’de Paris’te, Fransız Milli Eğitim Bakanının himayesi altında bir Mekteb-i Osmaniye açıldı. Gelecekteki kadrolarını yetiştirmek için Paris’te okul kurma hususunda Mısır ve Osmanlılar arasında bir paralellik bulunduğu açıktır. Mekteb-i Osmaniye, harp okulundan ama, onun yanı sıra veterinerlik okulu ve başka askeri okullardan gelen altmış öğrenci kabul etmekteydi. Derslerde Paris Harp Okuluna hazırlık okulunun programı izlenmekteydi, hocaları arasında hem Fransızlar hem de Türkler vardı. Okulun faaliyetleri 1864 yılına kadar sürdü. Okul kapanınca öğrenciler uzmanlık alanlarına tekabül eden Fransız okullarına dağıtıldılar. Ancak 1870’te patlak veren Fransa-Prusya Savaşı bu değişim programma nokta koydu ve bütün öğrenciler geçici bir süre için Belçika’ya kaydırıldılar11.

251867’de imparatorluğun en saygın lisesi olan Galatasaray Sultanisi’nin açılması, yani Osmanlı seçkinlerini yetiştirecek okulun Paris’teki eski Mekteb-i Osmaniye’den farklı olarak Osmanlı başkentinde kurulmasına karar verilmesi bir dönüm noktası oluşturur. Bu lise, farklı etnik kökenlerden gelen Osmanlı öğrencilerine Fransızca dilinde eğitim vermekteydi. Ardından 1874’te daha fazla sayıda genç askerin yetiştirilmesi için dokuz askeri hazırlık okulu (rüştiye) açıldı. Osmanlı öğrencilerinin farklı Avrupa askeri akademilerine gönderilmesi hareketi 1880’e kadar sürdü. O tarihten sonra, 1882’de Osmanlı İmparatorluğu’na bir Alman misyonunun gelmesiyle birlikte Almanya ile ayrıcalıklı ilişkiler dönemi başladı. Stajyerlerin Alman ordusuna gönderilmesi, askeri okullarda Alman doktrininin ağır basmasına koşut bir gelişmeydi. Osmanlı ordusundaki rütbeleri ne olursa olsun bu stajyerler Alman ordusunda üsteğmen rütbesini alıyor ve bu üniformayı taşıyorlardı.

Askeri ressamlar ve fotoğrafçılar

26Hayli parlak bir kariyere sahip olan tanınmış Osmanlı askeri ressamları ve fotoğrafçıları bir bakıma avant-garde (öncü sanat) bir çizgide yer alırlar. Geniş anlamda sanat faaliyetlerine katılırlar, Avrupa tarzi oryantalizm ve Osmanlı tarzi oryantalizm arasındaki etkileşimde etkili olurlar. Osmanlı topraklarındaki Batı resminin ilk Türk temsilcileri sayılan Süleyman Seyyid ve Şeker Ahmed Paşa, aynı kuşağa mensupturlar ve benzer güzergâhlar izlemişlerdir.

27Süleyman Seyyid (1842-1913) Üsküdar’da doğmuştu, Anadolu yakasındaki Maltepeli Hacı İsmail Efendi’nin oğluydu. Askeri hazırlık okuluna ve sonradan Harbiyeye giderken yaptığı desenler ve sulu boyalarla hocalarının (Schranz ve Kes) dikkatini çekti. Sultan Abdülaziz onu eğitimini sürdürmek için Fransa’ya gönderdi. Orada önce Mekteb-i Osmaniyeye ardından Güzel Sanatlar Okuluna devam etti. Dokuz yıl boyunca Cabanel’in (1823-1889) atölyesinde çalıştı, sonra 1875’te İstanbul’a döndü. Harbiye’ye güzel sanatlar hocası olarak atandı, ancak bu görevini birkaç yıl sürdürebildi. Aynı okulun güzel sanatlar bölümünde hoca olan Şeker Ahmed Paşa ile aralarında sanat konusunda Paris’teki öğrencilik yıllarında başlayıp zaman içinde derinleşen bir görüş farkı ve çelişki vardı. İşte bu nedenle görevinden istifa etti ve 1880 yılında Kuleli Askeri Lisesinde başka bir göreve atandı. Daha sonra 1884’te Tıbbiye’ye geçti ve orada 1910 yılına kadar güzel sanatlar dersleri verdi. Emekli olduğu sırada albay rütbesine ulaşmıştı ve otuz altı yıl boyunca askeri okullarda resim dersi vermişti. Subaylar ve askeri tabibler arasında şöhret sahibi olan bu realist ressam, Üsküdar’da Boğaziçi’ne bakan, “Nuh Kuyusu” denen büyük bir ahşap konakta yaşamaktaydı.

28Asıl adı Ahmed Ali olan Şeker Ahmed Paşa da (Üsküdar, 1841-1907) Türk resminde Batı resminin ilk temsilcilerinden biridir. Eğitimine Askeri Tıbbiyede başladı ve Harbiyede (1856) devam etti. Burada desen alanındaki yeteneğini ortaya koydu. On sekiz yaşında Harbiye’de yardımcı profesör oldu. 1862’de çalışmalarına değer veren Abdülaziz onu eğitimine hükümet desteğiyle devam etmek üzere Paris’e gönderdi. Fransa’ya natürmort sanatını öğrenmek üzere gönderilen Osmanlı öğrenci grubuna dahil oldu. Paris’te Mekteb-i Osmaniyede ve ardından dokuz yıl süreyle Güzel Sanatlar Okulunda okudu; Gustave Boulanger ve Jean-Léon Gérome’un öğrencisi oldu. Tablolarını ilk kez Paris’te, 1869’da sergiledi. Fransa ile Prusya arasında savaşın patladığı dönemde, 1871’de İstanbul’a döndü. O sırada rütbesi yüzbaşı idi. Askeri Tıbbiyeye desen hocası olarak atandı; başka okullarda da desen dersleri verdi. 1873’te İstanbul’da açılan ilk resim sergilerinden birini düzenledi ve sonradan pek çok başka sergiye katıldı. Bir yandan da Dolmabahçe Sarayı’nda bir koleksiyon oluşturmaya girişti. Dikkat çeken bir yanı da, askeri hiyerarşide hızla yükselmesi ve saray için özel görevler üstlenen askeri misyonda otuz yıl hizmet etmesidir.

  • 12 Deniz Çalışır, Semra Ögel, “Osmanlı Mimesis: Şeker Ahmed Paşa’nın resimleri bağlamında bir değerlen (...)

29Şeker Ahmed Paşa’nın eseri, Batı sanatının taklidinden çοk bir sentez arayışını yansıtır. Çalışmaları Barbizon Okulu denilen ve doğayı resimlerinin öznesi olarak yansıtmak isteyen ressamlara yakın bir evrim izlemiştir. Ününü “naif” bir ressam olarak yapmıştır. Öte yandan eserlerini imzalarken ve tarih düşerken hem Batıya hem de Doğuya gönderme yapan kültürel işaretler kullanırdı. İmzasını Arapçayı Latin harfleriyle yazarak atarken tablolarına düştüğü tarih de hem Hıristiyan hem Rumi takvime uygun olurdu12.

30Fotoğrafçılık da Osmanlı ordusunda el üstünde tutulan bir modern bilimdi. İlk kez 1805’te İngiltere’den getirtilen bir “karanlık kutu” Mühendishâne-i Berri-i Humayûndaki desen derslerinde kullanılmaya başladı. Daha sonra desen derslerine fotoğraf dersleri de eklendi. fotoğrafçılık ardından kara ordusunda ve bahriyede de kullanıldı. Harbiye’den ve Mühendishaneden mezun olan ilk diplomalı askerler 1860’li yıllarda mezun olan Hüsnü Bey (1844-1896), Servili Ahmed Emin (1845-1892) ve Üsküdarlı Ali Rıza Paşa (?-1907) idi. fotoğrafçılık üzerine pek çοk kitap tercüme ettiler. ilk tercüme edilen kitap, 1873’te yayınlanan Usul-ü Fotoğraf Risalesi (Le guide de l’art de la photographie) adlı, Yüzbaşı Hüsnü Bey tarafından çevrilen kitaptı.

  • 13 François Georgeon, Abdülhamid II. Le sultan calife (1876-1909), 2003, Paris, Fayard, s. 275-276.

311890’lı yıllarda II. Abdülhamid fotoğrafçılıktan o sırada Batıda yaygın olan Osmanlıyla ilgili olumsuz görüşleri dengelemek için yararlandı. Fotoğrafları hem bir ikna ve propaganda hem de Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili olumlu bir imaj yaratma aracı olarak kullandı13. Bu imaj politikasının en çarpıcı yanlarından birisi, Osmanlıların evrensel sergilere –özellikle 1893’teki Chicago sergisine– katılmaları ve bu amaçla imparatorlukla ilgili yepyeni bir görüntü sunan klişelerin hazırlanmasıydı.

32Fotoğrafçılık, onu bizzat kullanan ve gelişmesini teşvik eden II. Abdülhamid döneminde ayrıcalıklı bir yer tuttu. Kendine ait bir çekim ve banyo laboratuvarına sahip olan padişah, Yıldız Sarayı’nda otuz bin klişeden oluşan özel bir koleksiyon da oluşturmuştu. Tercih ettiği fotoğrafçılar, Harbiye Nezaretinin baş fotoğrafçısı olan Ali Rıza ve 1867’den beri padişahın resmi fotografçıları olan, Pera’da bir fotoğraf dükkânı işleten Ermeni Abdullah Biraderlerdi. 1886’da Fotoğrafçılığın Esasları adlı bir eser yazan ve Mühendishaneden diploma almış bir topçu subayı olan Ali Sami Aközer Prens Burhaneddin’e fotoğrafçılık dersleri vermek üzere saraya gitmekteydi. Kendisine 1898 yılının Ekim ve Kasım aylarında Alman İmparatoru II. Willhelm ve İmparatoriçe Augusta’ya İstanbul’dan Kudüs’e, Şam’a, Beyrut’a ve nihayet Baalbek’e yaptıkları seyahat sırasında refakat etmek ve bu geziyi ölümsüzleştirmek görevi verilmişti. 1899’da yaver yapılan fotoğrafçı, Osmanlı İmparatorluğu’run bütün resmi ziyaretlerini fotoğraflamakla görevlendirildi.

33II. Abdülhamid imparatorluğun modernleşmesini gözler önüne seren çοk sayıda albüm yapılmasını sağladı. Bu muhteşem Yıldız koleksiyonu, egzotik ve oryantalist görüntülerin ötesinde, Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili, önemli Batı kütüphanelerine girmesi amaçlanan imajlar içermekteydi. 1893’te II. Abdülhamid Washington’daki Kongre Kütüphanesine elli bir albüm hediye etti, ertesi yıl aynı koleksiyon British Museum’a da hediye edildi. Burada, Osmanlı modernleşmesini, mimaride, orduda ve özellikle eğitimde gerçekleştirilen reformları yansıtan seçilmiş fotoğraflar yer alıyordu. Şaşırtıcı olan, bu albümlerde demir yollarına dair hiçbir imajın bulunmamasıdır.

Sonuç

34Mektepli subaylar için iki dünya arasında yer almak ne anlama geliyordu? Her şeyden önce, eğitimli olmaları ve yabancı ülkelerde edindikleri tecrübe nedeniyle iki dünya arasında yer almaktaydılar. Eğitimleri, yabancı dil bilgileri, başka dünyalara açık olmaları, kendi toplumlarından bir ölçüde uzaklaşmaları, onları Avrupa ve Osmanlı İmparatorluğu arasında kültür elçisi konumuna yerleştirmişti.

35Askeri okullarda modern bilim eğitimi almak, mektepli subayların dünya görüşünü değiştirme yolunda etkili olmuştu. Yabancı dilde okutulan ya da bu dilleri bilmeyi gerektiren bu bilgiler, başka bir dünya görüşüne kapı aralıyor, genç subayların kendi toplumlarına mesafeli durmaları sonucunu da veren yabancı kültür biçimlerine açık olma tavrını davet ediyordu. Bu anlamda Avrupa ile Osmanlı İmparatorluğu arasında modernliği ve yeni düşünceleri taşıyan kültürel aracılar, mihmandarlar oldular.

36Mektepli subaylar yeni entelektüel kuşakların ortaya çıkmasında da etkili oldular. 1860’lı yıllarda anayasacılık taleplerini gündeme getiren Genç Osmanlılar hareketine katıldılar. Bir kuşak sonra, 1889’da Askeri Tıbbiye’de oluşan ve onların inisiyatifiyle gelişen Jön-Türk hareketini desteklediler. Askeri okullarda edebiyat derslerinin okutulmasından beslenen yeni düşüncelerin –ve bu çerçevede gündeme gelen anayasacılık hareketinin– siviller ve askerler arasındaki etkileşimlerle yayılmasını sağladılar. 1876’da meşrutiyeti savunan hükümet darbesi sırasında ordu siyasete bulaştı, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından II. Abdülhamid ordunun siyaset yapmasını engellemek istedi. Bu nedenle subayların siyasi eylemleri yer altına indiyse de, 1908’deki Jön-Türk isyanı ordunun siyasete yeniden dönmesiyle sonuçlandı.

37Osmanlı mektepli subaylarının aktarıcı ve rehber olarak belli bir rol oynadıkları kesindir. Avrupa’dan aldıkları, onunla paylaştıkları bilgiler –ki askeri bilgileri fersah fersah aştıkları, teknikleri ve sanatsal bilgileri de kapsadıkları biliniyor– onları iki dünya arasında yer alan subaylar olarak konumlandırmaktaydı. Ortak diller, düşünceler, dünya görüşleri mutlaka paylaşma, hatta bilgi düzeyinde Avrupa’ya ait olma duygusuna yol açmış olmalıdır. Osmanlı mektepli subayları, ordunun ve bilimlerin modernleşmesine katkıda bulundular. Aynı şekilde 19. yüzyılda Avrupa ile Osmanlı İmparatorluğu’nun oluşturdukları iki dünya arasında kurulan diyaloga hizmet ettiler. Ancak, bu yeni bilgilerin yol açtığı farklılık ve kimlik algılamalarından kaynaklanan ikircimleri de unutmamak gerekir. Ayrıca, Osmanlı subaylarının dışa açılmalarının sadece Avrupa’ya doğru olmadığını, Müslüman dünyaya yönelik yatay ilişkileri de içerdiğini hatırda tutmalıyız. Bu sayede Osmanlı modelleri Osmanlı topraklarının çοk ötesine yayılmış ve Osmanlı mektepli subayları çοk yönlü etkileşimlerin merkezinde yer almışlardır.

Bibliographie

Virginia H. Aksan, Ottoman Wars 1700-1870: An Empire besieged, 2007, Harlow, Perason, Longman.

Virginia H. Aksan, Ottomans and Europeans: Contacts and Conflicts, 2004, İstanbul, İsis Press, Analecta Isiana, LXXV.

Deniz Çalışır, Semra Ögel, “Osmanlı Mimesis: Şeker Ahmed Paşa’nın resimleri bağlamında bir değerlendirme” İTÜ Dergisi, Sosyal Bilimler, İstanbul, cilt 2 (no.1), Aralık 2005, s. 69-79. URL: http://itudergi.itu.edu.tr/index.php/itudergisi_b/article/view/1074/1065.

Suraiya Faroqhi, The Ottoman Empire and the World around it, 2004 (yeni baskı 2007), Londra-New York, I. B. Tauris.

Carter Vaugh Findley, “The Tanzimat,” Reşat Kasaba (der.), Turkey, Cilt 4, Turkey in the Modern World , 2008, Cambridge, Cambridge Univ. Press, s.II-37.

Carter Vaugh Findley, “An Ottoman Occidentalist in Europe: Ahmet Midhad meets Madame Gülnar,” The American Historical Review, Şubat, 1998, s. 15-49. URL: http://www.nyu.edu/classes/bkg/wf/ottoman.pdf.

François Georgeon, Abdulhamid II, Le sultan calife (1876-1909), 2003, Paris, Fayard.

Şükrü Hanioğlu, A brief History of the late Ottoman Empire, 2008, Princeton-Oxford, Princeton Univ. Press.

Henry Laurens, John Tolan, Gilles Veinstein (der.), L’Europe et l’islam, Quinze siècles d’histoire, 2009, Paris, Odile Jacob.

N. İslimyeli, Asker Ressamlar ve Ekoller [Peintres militaires et écoles], 1965, Ankara.

Ussama Maksidi, “Ottoman Orientalism,” The American Historical Review, cilt 107, No. 3, Haziran 2002, s. 768-796. DOI: 10.1086/ahr/107.3.768.

Odile Moreau, Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu. Askeri Yeni Düzenin İnsanları ve Fikirleri: 1826-1914, 2010, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Odile Moreau, Réforme de l’État et réformismes au Maghreb (xixe-xxe siècles), 2009, Paris-Tunus, L’Harmattan-IRMC.

Odile Moreau, L’Empire ottoman à l’âge des réformes. Les hommes et les idées du “Nouvel Ordre”militaire (1826-1914), 2007, Paris-İstanbul, Maisonneuve ve Larose, “passé ottoman, présent turc” koleksiyonu. URL: https://books.openedition.org/ifeagd/1416.

Odile Moreau, Abderrahmane El Moudden (der.), “Réforme par le haut, réforme par le bas: la modernisation de l’armée aux 19e et 20e siècles,” Quaderni di Oriente Moderno, Roma, XXX n.s. (LXXXIV), 5, 2004.

Odile Moreau, “La réforme par le haut: expérimentation de la réforme de l’armée dans le monde musulman méditerranéen contemporain,” O. Moreau, A. El Moudden (der.), Réforme par le haut, réforme par le bas: la modernisation de l’armée aux 19e et 20e siècles, a.g.e.

Adnan Şişman, Tanzimat döneminde Fransa’ya gönderilen Osmanlı öğrencileri (1839-1876), 2004, Ankara, Türk Tarih Kurumu.

Mehmed Alaaddin Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy in Europe, The Embassy of Yusuf Agah Efendi to London (1793-1797), 2010, İstanbul, İsis.

Thierry Zarcone, La Turquie moderne et l’islam, 2004, Paris, Flammarion.

Tuncay Zorlu, Innovation and Empire in Turkey, Sultan Selim III and the Modernisation of the Ottoman Navy, 2008, Londra-New York, I. B. Tauris.

Notes

1 İlk Osmanlı elçiliklerinin etkin bir diplomasi yürütme isteğinden çok, Avrupa’daki gelişmeleri yakından izleme arzusunun bir sonucu olarak kurulmuş oldukları görülüyor.

2 Osmanlıların Avrupa’da daimi elçilik bulundurmadıkları bir dönemde birçok Avrupa elçisi İstanbul’a yerleşmiştir. Osmanlı İmparatorluğu nezdinde açılan ilk elçilik, 1454’te kurulan Venedik balyosluğu idi; 2 Ekim 1450 tarihli Osmanlı-Venedik barış ve kapitülasyon anlaşmasının ardından kuruldu. İkinci olarak 1535’te Fransa elçiliği açıldı. Onu 16. yüzyıl sonunda İngiltere (1583) ve Hollanda (1612) elçilikleri izledi. Rusya elçiliği daha geç bir tarihte, 17. yüzyılda, İsveç ve Polonya elçilikleriyle aynı zamanda açıldı. Polonya elçiliğinin kurulması çok önceden, 1621 tarihli anlaşmayla planlanmıştı ama kararın uygulanması zaman aldı. 17. yüzyıldan itibaren Avrupa elçilikleri eski İstanbul’da değil, Pera’da (Beyoğlu) yerleştiler. Bkz. Gilles Veinstein, “L’Europe et le Grand Turc,” H. Laurens, J.Tolan, G. Veinstein (der.), L’Europe et l’islam. Quinze siècles d’histoire, Paris, 2009, Odile Jacob, s. 234-235.

3 Tuncay Zorlu, Innovation and Empire in Turkey, Sultan Selim and the Modernisation of the Ottoman Navy, 2008, Londra-New York, I.B.Tauris, s. 165.

4 Odile Moreau, L’Empire ottoman à l’âge des réformes. Les hommes et les idées du Nouvel Ordre” militaire (1826-1914), Paris-Maisonneuve ve Larose, “passé ottoman, présent turc” koleksiyonu.

5 Osmanlı tarihinde reform, yeniden düzenleme anlamına gelen Tanzimat terimi 1839’da başlayan ve 1876’da tamamlanan bir döneme işaret eder. Tanzimat dönemi daha önce başlayan reformların hızlanarak sürüdürüldüğü bir dönemdir. Bkz. Carter Vaugh Findley, “Tanzimat,” Reşat Kasaba (der.), Turkey, cilt 4, Turkey in the Modern World, Cambridge, Cambridge Univ. Press. s. 11-13.

6 Ussama Maksadi, “Ottoman Orientalism,” The American Historical Review, cilt 107, no. 3, Haziran 2002, s. 770.

7 1878’deki Osmanlı-Rus Savaşının ardından Osmanlı yenilgisinden sorumlu tutulan paşa askeri mahkeme önüne çıkarıldı, rütbeleri geri alındı ve hayat boyu sürgüne mahkûm edildi. Yeni padişah II. Abdülhamid istenmeyen pek çok kişiyi savaş sonrasında açılan bu tür davalarla tasfiye etmiştir. Bkz. O. Moreau, L’Empire..., a.g.e., s. 174 ve d.

8 Orhan Koloğlu, “Réforme de l’État alla Turca,” Odile Moreau, Réforme de l’État et réformismes au Maghreb (xixe-xxesiecles), 2009, Paris-Tunus, L’Harmattan-IRMC, s. 44.

9 Adnan Şişman, Tanzimat döneminde Fransa’ya gönderilen Osmanlı öğrencileri (1839-1876), 2004, Ankara, Türk Tarih Kurumu, s. 14-16.

10 A. Şişman, a.g.e., s. 88.

11 A. Şişman, a.g.e., s. 89.

12 Deniz Çalışır, Semra Ögel, “Osmanlı Mimesis: Şeker Ahmed Paşa’nın resimleri bağlamında bir değerlendirme,” İTÜ Dergisi: Sosyal Bilimler, İstanbul, Cilt 2 (no.I) Aralık 2005, s.78.

13 François Georgeon, Abdülhamid II. Le sultan calife (1876-1909), 2003, Paris, Fayard, s. 275-276.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search