1853’te Meydana gelen İzmir Olayı: 19. Yüzyılda Kapitülasyonlar
p. 351-362
Texte intégral
1Martin Koszta aldı bir kişi 22 Haziran 1853 günü öğleden sonra saat 17’de Osmanlı liman şehri İzmir’de bir lokantanın önünde birini bekliyordu. Orada lokantanın İtalyan sahibinin kızıyla buluşacaktı, ama buluşma gerçekleşemedi. Çünkü Koszta bir grup silahlı adamın saldırısına uğradı; onu fena halde dövdüler ve suya attılar. Koszta su yüzüne çıkar çıkmaz, sandallarda beklemekte olan başka bir grup adam onu sudan çıkardı. Elini kolunu bağladılar ve İzmir limanında demirlemiş Hussar adlı Avusturya gemisine götürdüler. Koszta’nın tutuklanması –ya da sonradan Batı basınında söz edilen şekliyle kaçırılması– emrini İzmir’deki Başkonsolos Peter Ritter von Weckbecker vermişti. Tam o sırada konsolos ile İzmir Valisi Âlî Paşa toplantı halindeydiler. Konsolos validen şehirde yaşayan bir Macar suçluyu tutuklama emri vermesini istemek için oradaydı ve paşanın bu talebi reddettiği sırada Koszta çoktan Avusturya gemisine götürülmüştü.1
2Koszta bir suçlu değil, bir siyasi mülteciydi. Macaristan ordusunda eskiden yarbay olan Koszta 1848 Macar devrimine katılmıştı. Habsburglar devrimi bastırdıktan sonra binlerce Macar radikali Osmanlı-Bulgar sınırını geçerek sığınma hakkı talep ettiler. Babıâli ile Avusturya yetkilileri arasında yapılan görüşmelerin ardından Macarlara Amerika Birleşik Devletleri’ne serbest giriş hakkı tanındı. Koszta da bunlardan biriydi. Bir buçuk yıl kadar İngiltere’de kaldıktan sonra Ellis Adası’na* 1851’in sonbaharında ulaştı. İngilizce ögrendi ve birkaç gelgeç işten sonra New York’ta bir kereste deposunun sahibi, onun gibi eski bir 1848 devrimcisi olan, August Ritter adlı bir Almanın yanında çalışmaya başladı. Koszta kısa sürede, denizaşırı bölgelerde genişlemek isteyen bu işletmede memur oldu. 1852 yazında Rumca, İtalyanca ve artık İngilizce de konuşabilen Koszta’dan patronu yeniden Doğuya giderek işletmenin bir kolunu orada kurmak için ne gibi imkânlar olduğunu araştırmasını istedi. O sırada Koszta Avusturya-Macaristan tabiyetinden çıkmış ve vatandaşlığa geçmenin ilk aşaması olan Amerikan bayrağına bağlılık yemini etmişti. Henüz Amerikan vatandaşı olmasa da Türkiye’de bir Amerikan şirketinde çalışmaktaydı.2
3Seyahatı gereği Koszta İstanbul’a ve İzmir’e gittiyse de zamanının büyük bölümünü İzmir’de geçirdi. Orada hem Osmanlı hükümetine hem de Amerikan konsolosluğuna başvurarak Amerikan himayesinde olduğunun tescil edilmesini talep etti. Görünüşe bakılırsa Amerikan konsolosu bu talebi geri çevirdi. Fakat Osmanlılar ona adı konmamış bir “oturma izni” olarak kabul edilebilecek bir tezkere verdiler, böylece Amerika’nın himayesi altında olduğunu zımnen tanımış oldular. Ancak, İzmir’deki Koszta ile Viyana’daki muhatapları arasındaki bir mali işlemde bir şeyler yanlış gidince Koszta’nın adı kamuya yansıdı ve muhtemelen Avusturya konsolosluğunun dikkatini çekmesi de bu nedenle oldu.3
4Martin Koszta’nın şiddete başvurularak tutuklanması birkaç nedenden dolayı önemli bir uluslararası olay haline geldi. İlk olarak, İzmir’deki Amerikan konsolosu Edward Offley, daha önce kabul etmemiş olsa da, bu kez Koszta’nın ABD vatandaşı (en azından onun himayesinde) olduğunu ileri sürerek bu kararı protesto etti. İkinci olarak tutuklama sırasında şiddete başvurulmuş olması önemli sayıda Macar göçmeninin yaşamakta olduğu İzmir’de Avusturyalılara karşı genel bir husumet doğmasına yol açtı. Öyle ki, Hussar gemisinin üç subayı karaya çıktıklarında, bir kahvede (Kaptan Paul’un kahvehanesi) saldırıya uğradılar ve aralarından biri öldü. Bu saldırının ardından Avusturyalılar Koszta’yı serbest bırakma fikrine büsbütün karşı bir tavır aldılar.
5Bir başka önemli faktör de Amerikan donanmasıydı. Koszta’nın tutuklanışının ertesi günü, St. Louis adlı bir Amerikan şalupası İzmir limanına girmişti. Geminin kaptanı Duncan Ingraham olan biten hakkında önce İzmir’de oturan yabancılar, ardından da Amerikan konsolosu tarafından resmen bilgilendirilmişti.4 Ortada dolaşan rivayete göre Avusturyalıların niyeti Koszta’yı Trieste’ye götürmekti. Bunun üzerine Ingraham gemisini Hussar’ın tam yanına demirledi; böylece Koszta’nın farkedilmeden gemiden çıkarılması imkânsızlaşmış oldu. Bu hareket kuşkusuz bazı riskler taşıyordu, zira Avusturya gemisinde 15 top vardı, ayrıca limanda demirlemiş Avusturyalılara ait 10 toplu bir başka savaş gemisiyle silahlarla teçhiz edilmiş buharlı iki posta gemisi bulunmaktaydı. Amerikan konsolosu ve kaptan İstanbul’daki Amerikan sefaretiyle telgraf yoluyla sürekli temas halindeydiler. Ve her ne kadar Ingraham’ın sonraki davranışı onun kişisel cesaretine atfedildiyse de, gerçekte elçilik ve konsolosluktan gelen emirler doğrultusunda hareket etmekteydi. Gene de karada yürütülen diplomasi tıkanma noktasına geldiğinde Ingraham kişisel inisiyatifini kullanarak 22 topunu Hussar’a doğru çevirdi ve eğer esir sekiz saat içerisinde serbest bırakılmazsa (bkz. yukarıdaki resim), onu silah zoruyla serbest bıraktıracağı tehdidini savurdu. Ingraham’ın ilk örneğini verdığı bu silah tehditli diplomasi (gun-boat diplomacy) karadaki kilitlenmiş görüşmelerin önünü açtı; Avusturya ve Amerikan konsolosları Koszta’yı İzmir’de Fransızlara teslim etme konusunda anlaştılar. Bu karar 3 Temmuz günü uygulandı; Koszta serbest dolaşma yasağına tabi tutulmak kaydıyla Fransız hastanesine getirildi. Ertesi gün Amerika’nın Bağımsızlık Günü İzmir’de daha önce hiç görülmedik bir görkemle kutlandı. Birkaç ay süren diplomatik pazarlığın ardından Koszta’nın Amerikan gemisi Sultana’ya bindirilerek Amerika’ya gönderılmesi, yolda hiçbir yerde gemiden inmemesi koşuluyla kabul edildi. Avusturyalılar ayrıca Koszta’nın bir daha Osmanlı İmparatorluğu’na dönmemesi konusunda ısrar ettiler ama, Amerikan konsolosu onun bu koşulu kabul etmesini engelledi; zira böyle bir koşul hareket özgürlüğünden vazgeçmek anlamına gelecekti.5
Resim 1. Solda St. Louis adlı ABD şalupası, sağda Avusturya gemisi Hussar. Gravürün altında “Kaptan Ingraham Amerikan onurunu savunuyor” yazılı

Kongre Kütüphanesinin izniyle yayınlanmıştır
6Koszta Olayı The New York Times gazetesinde geniş bir yer buldu, olay hakkında bir dizi makale yayınlandı.6 Gazete taraf tutarak Avusturya emperyalizmini kınamakta, Amerikalı donanma kaptanının kahramanlığını övmekte ve Osmanlıları kayıtsızlıklarından dolayı eleştirmekteydi. Bu makalede olayı daha sistemli biçimde ele almak istiyoruz. Hukuki açıdan bakıldığında olay milliyet kavramı ya da kurgusu etrafında dönmektedir. Vatandaşlıktan çıkarma, siyasi mültecilik ve hareket özgürlüğü gibi kavramların hepsi buna bağlıdır. Bütün bu meseleleri ele alırken beni esas ilgilendiren husus, bunlardan hangilerinin 19. yüzyıla özgü olduğunu ortaya çıkarabilmektir.
7İlk önce, Avusturyalılardan başlayarak olayın taraflarını ele alalım. Koszta’nın adı Viyana ile İzmir arasındaki bir para transferi işinin sarpa sarması üzerine duyuldu. Bu kısmen teşhir etme/utandırma yöntemi, uluslararası ticaret ve fınans sistemindeki herkes için geçerli olan, olağan bir uygulamaydı. Avusturya konsolosluğunu uyaran da muhtemelen adı etrafmda kopan bu gürültü oldu. Buradan, konsolosluğun hayli hazırlıklı olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Bunun nedeni de muhtemelen İzmir’de bir süreden beri bir Macar göçmen topluluğunun yaşamakta olmasıydı ki, “olay” sırasında onların da bir rolü olduğunu gördük. Koszta’nın tutuklandığı konusunda Amerikan donanma kaptanını konsolostan bile önce bilgilendirenler onlardı. Muhtemelen Koszta’nın Trieste’ye götürüleceği rivayetini de onlar çıkarmışlardı. Ayrıca Koszta’nın tutuklanmasının ertesi akşam meydana gelen ve Hussar’ın mürettebatından üç kişinin uğradıkları saldırının arkasındakilerin de gene Macarlar olması akla yakın görünüyor.7 O sırada 1848 Devriminin anısı henüz herkesin hafizasında canlılığını koruyor olmalıdır. Hele Macar ayaklanmasını ancak Rus yardımı sayesinde bastırabilen ve benzer karışıklıkları ne pahasına olursa olsun önlemek isteyen Avusturyalılar için bu daha da geçerlidir. Avusturya konsolosunun, 1848 olaylarının önde gelen bir temsilcisi olan Koszta’ya karşı bu kadar sert bir önlem almasını açıklayan da kuşkusuz bu arkaplandır.
8Eğer Koszta Avusturya-Macaristan İmparatorluğunun alelade bir vatandaşı olsaydı, tutuklanışı, aşırı şiddete başvurulmasına rağmen, meşru görülebilirdi. Zira Batılı güçler suçluları tutuklayıp yargılanmak üzere kendi topraklarına götürme yetkisine sahiptiler. Ancak bu ayrıcalık kapitülasyonlarda yazılı değildi ve Amerikalılar da haklı olarak bu noktanın altını çizmekteydiler, ama bu, yüzyıldan uzun bir süreden beri yerleşmiş bir uygulamaydı.8 Dolayısıyla Avusturyalılar suç işlediğinden şüphelenilen bir vatandaşlarını tutuklamak, alıkoymak ve Avusturya’ya göndermek hakkına sahip olduklarını ileri sürdüklerinde haklıydılar. Ancak bu genel kural Koszta’ya da uygulanabilir miydi?
9Koszta ele geçirilip Avusturya gemisine götürüldüğünde defaatle sorgulanmıştı. Tutuklanış biçimiyle karşılaştırıldığında bu soruşturma oldukça medeni tarzda yürütülmüştü. Geminin kaptanı, Avusturya konsolosu, konsolosluk sekreteri ve gardiyanlık yapan mürettebattan birkaç kişi daha soruşturmada hazır bulunmuşlardı. Milliyeti sorulduğunda Koszta, Macar olduğunu ama Amerikan himayesi altında bulunduğunu söyledi. Koszta hukuki bir soruya siyasi bir cevap vermiş ve bu heyecanlı cevap kuşkusuz işlerin karışmasında etkili olmuştu. Avusturyalılar bu cevaptan, onun hâlâ imparatorun tebaası olduğu sonucunu çıkardılar. Demek ki tutuklanması meşru idi. Koszta tarafsız bir toprakta bulunuyordu ve henüz tam anlamıyla Amerikan vatandaşı olmadığına göre hâlâ imparatorun tebasıydı. Birkaç yıl önce Habsburg İmparatorluğu’nu, otoritelerin izniyle terketmiş olması bu durumu değiştirmiyordu. Avusturyalılara göre Koszta’nın Osmanlı İmparatorluğu’na geri gelmiş ve buradan Viyana’daki kişilerle irtibat kurmuş olması olgusu, İmparator’un Macarların iltica etmesine izin verirken öngördüğü koşullara ters düşüyordu. Dolayısıyla Koszta. Avusturyalıların bakış açısından yeniden Avusturya vatandaşlığına dönmuş sayılmalıydı.
10Amerikalılar bu görüşü paylaşmıyorlardı, ama onların tepkisi de akılcı ve hukuk usulüne uygun olmaktan ziyade, heyecanı ve siyasi idi. Başlangıçta tutuklamaya karşı çıkarken, bunun ahlaken doğru tavır olduğunu düşünmüşlerdi. Amerika Birleşik Devletleri bir devrimin ardından kurulmuştu; onun için Amerikalılar Macar halkına salt bu nedenle yakınlık duymaktaydılar. Bu duygu eldeki kaynaklarla belgelenebiliyor.9 Amerikalılar, Avusturyalıların benimsediği bütün devrimcilerin suçlu oldukları kanısını paylaşmıyorlardı. Tersine, Macar siyasi mültecilerinin Amerika’ya gelişleri çok iyi karşılanmış, hatta devrimin lideri Louis Kossuth, Amerika’da meşhur olmuştu.10 Bu koşullar, Amerikan konsolosu Edward Offley’in Koszta’nın serbest bırakılmasını –resmen bunu yapmaya hakkı olup olmadığından emin olmamasına rağmen– talep etmesini etkilemiş olmalıdır. Ancak bir kez protesto yapılınca, konsolosun başlattığı süreci durdurmak yenilgiye razı olmadan mümkün olamazdı. Koszta’nın Amerikan himayesinde olduğunu beyan ettikten sonra konsolosun önünde yapılacak iki şey kalıyordu: Ya bunu ispatlamalıydı ya da geri adım atacaktı.
11Offley’in telgrafla görüşünü sorduğu Amerikan sefareti derhal attığı adımların arkasında durduğunu bildirdi, hatta Koszta’nın hemen serbest bırakılması için konsolos daha sert tedbirler almadığı için üzüntüsünü ifade etti. Ancak sefaret de, konsolosun ihtiyaç duyduğu hukuki cevapları bulmaktan acizdi. ABD ile Osmanı İmparatorluğu arasında 1830’da imzalanmış olan “Ticaret ve Denizcilik Antlaşması” bir başlangıç noktasıydı kuşkusuz, fakat bu meselede fazla işe yaramıyordu. Antlaşma sadece dokuz maddeden oluşuyordu ve hiçbir konuda ayrıntıya inilmiyordu.11 Antlaşmada sık sık Osmanlıların “başka dost güçlerle” olan ilişkilerine atıfta bulunuluyor (m. III), Amerikalıların da artık aynı sistemin parçası oldukları ima ediliyordu. Bu 19. yüzyıl antlaşması, 18. yüzyılda kesinleşen kapitülasyonlar paketine gönderme yapmakta ve ona dayandırılmaktaydı.12Nitekim, Offley Batılıların o dönemde sahip oldukları ayrıcalıklar bilinmeden 1830 antlaşmasmı anlamanın zor olduğunu farketmekte gecikmeyecekti.
12İspat yükünün Amerikan tarafında olması, tarihçi. için bulunmaz bir fırsattır; zira önce İzmir’deki konsolos, ardından da Amerikan Kongresi vakayı belgelemek için büyük çaba harcamışlardır. Sonuç olarak, örneğin Koszta’nın Amerikan vatandaşı olma niyetiyle ilgili açıklaması gibi belgeler yayınlanmıştır.13 Aynı şekilde yabancı ülkelerde kimin Amerikalı kabul edilmesi gerektiği ile ilgili hukuki tartışma kamuya mal olmuştur. Uluslararası hukuk açısından mesele basittir: Hiçbir ülke bir başkasına vatandaşını nasıl tanımlayacağını söyleyemezdi.14 Başka bir deyişle, eğer Amerikalılar Koszta’yı kendi vatandaşları olarak kabul ediyor idiyse, hangi niyet ve amaç için olursa olsun, öyle kabul edilmeliydi. Ancak bunu kabul ederlerse bir içtihat başlatmış olacaklardı ki, bunun da dikkate alınması gereken sonuçları vardı.
13Amerikalı gemi kumandanı Ingraham bir ultimatom vererek bir çözüm bulunmasını dayatmıştı. Eğer Avusturyalılar Koszta’yı sekiz saat içinde serbest bırakmazlarsa, bunu sağlamak için güç kullanacaktı. The New York Times Ingraham’ı attığı bu adım nedeniyle alkışladı ve sonradan kendisine bu olaydaki davranışı nedeniyle Kongrenin Şeref Madalya’sı verildiği zaman Ingraham’ın kahramanlık statüsü tescil edildi. Bunlar abartılı görünüyor. Zira sonradan bir Viyana gazetesinde yaptıkları açıklamaya göre Avusturyalıların Koszta’yı alıkoymak ya da Avusturya’ya geri götürmekte hiçbir çıkarları yoktu. Tersine, tek istedikleri Koszta’nın bölgeyi, bir daha gelmemek üzere terketmesiydi. Dolayısıyla öfkeli Amerikalı kaptan Koszta’yı ele geçirmek için şiddet kullanma tehdidini savurunca, Avusturyalılar olayı daha da tırmandırmak istemediler. Fakat İzmir’deki Amerikan konsolosu da olayları tırmandırmaktan yana değildi ve diplomatik bir çözüm bulunması için elinden gelen her şeyi yaptı. Fransız konsolosluğunu olaya ortak etmek onun fikriydi ve böylece derhal bir çözüm bulundu. Koszta’yı belli koşullar dahilinde Fransızların vesayetine bırakmakla Avusturyalılar hedeflerine ulaştıklarını savunabileceklerdi. Böylece Koszta da Avusturyalıların elinden, kullandığı hayli dramatik betimlemeyle “kaplanın pençesinden kurtulmuş” oluyordu15 ki, Amerkalıların istediği de buydu. Böylece meseleyi gerçekte Edward Offley çözmüş oldu; Koszta’nın New York’a dönüş koşullarının kabul edilebilir olmasını o sağlamıştı. Aslında madalyayı hakkeden biri varsa, o da Offrey idi.
14Avusturya İmparatoru ve Amerikan başkanının konumlarını tartıştıktan sonra şimdi sıra Osmanlı padişahının konumunu ele almaya geldi. Osmanlıların rolü hakkında bu aşamada söyleyebileceğimiz her şey geçici olmaya mahkûmdur. Zira henüz bu olayla ilgili Osmanlı arşivlerini inceleyecek fırsat bulamadım. Onun için şimdilik başka kaynakların ne dediklerine bakmakla yetineceğim. Avrupa basınında Osmanlılar kayıtsızlıkları nedeniyle eleştirilmektedir. Londra’da çıkan Times’a göre örneğin, Osmanlılar Amerikalılan eyleme geçmek için serbest bırakmak yerine kendileri eyleme geçmeliydiler.16 Bunda bir haklılık payı olabilir ama, Osmanlıların başında daha büyük dertler vardı. Koszta’nın tutuklandığı sırada İstanbul’a bir Rus diplomatik heyeti gelmişti ve savaşın önlenmesi için son bir çaba harcanmaktaydı. Avusturya Rusya’nın müttefikiydi. Dolayısıyla tek bir adam yüzünden zaten karmaşık olan bir durumu daha da karıştırmanın alemi var mıydı? Sonunda diplomasi başarısız kaldı ve Avusturyalılarla Amerikalılar Koszta’nın hukuki statüsünü tartışırlarken Rus birlikleri Osmanlı topraklarını işgal etmeye başladılar. Bu, Kırım Savaşının başlangıcı olacaktı.
15Öte yandan unutulmamalıdır ki, “İzmir Olayı” sadece on bir gün içinde olup bitti: Tutuklanma 22 Haziran’da gerçekleşti, 3 Temmuz’da da Koszta Fransız hastanesine nakledildi. Dört gün sonra Osmanlı hükümeti İzmir Valisi Âlî Mehmed Emin Paşa’yı görevden aldı.17 Bu önlem Batıda Avusturyalılan yatıştırmak için yapılmış bir jest olarak algılanmıştır. Ancak, Âlî Paşa eski sadrazamdı ve İzmir’de sadece Aralık 1852’den beri bulunmaktaydı. Hükümet İzmir’e olayı soruşturmak için bir de müfettiş göndermişti; bu uygulama 18. yüzyıldan itibaren zaman zaman kullanılmaktaydı. Yapılanların çok geç kaldığı ve pek az olduğu düşünülebilir kuşkusuz, ama olay da hayli kısa sürede kapanmış ve Osmanlılar iddia edildiği kadar kayıtsız kalmamışlardır.
Sonuç
16Bu olay bize 19. yüzyıl Osmanlı diplomasisi hakkında ne anlatmaktadır? Her şeyden önce 19. yüzyıl uygulamasının birçok yönden 18. yüzyıl uygulamasına çok benzediğini görüyoruz. Batılı konsolosların birbirleriyle kurdukları, ya da kurmaları beklenen ilişkiler az çok aynı tarzda yürütülmektedir. 19. yüzyılda imzalanan “antlaşmalar” da önceki kapitülasyοn sistemine dayalıydı ve 18. ve 19. yüzyıl metinleri arasında pek az fark vardı. Bu önemli bir noktadır, zira güçler dengesinin 1853’te Avrupalılardan yana değişmiş olmasına rağmen, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Avrupa varlığı eskiden olduğu gibi kapitülasyonlarla belirlenen hukuki çerçeveye yaslanıyor, dolayısıyla belirsiz olmaları başta olmak üzere, kapitülasyonların bütün hatalarını sürdürüyordu.
17Bu çağda sadece iki teknolojik yenilikten söz edilebilir. Birincisi telgrafın haberleşmeyi çok geliştirmesiydi.18 İzmir ile İstanbul arasındaki görüş teatisi çok hızlanmış, bu da Amerikan sefaretinin daha önceki dönemlerde olduğundan daha fazla taraf olmasına imkân vermişti. Dahası, Koszta ile ilgili haberler telgrafla Trieste’ye geçilmekte, Atlantik’i aşmakta, oradan da Washington’a iletilmekteydi. Öte yandan bu hat üzerinde işleyen deniz ulaşım araçları da daha hızlıydı. Gerçi bu olaya taraf olan gemilerin hepsi yelkenliydi ama, bu sırada buharlı gemiler de çalışmaya başlamıştı ve haberleşmenin hem daha hızlı hem de daha güvenili olmasını sağlıyorlardı. Bu ise İstanbul’daki diplomatik misyonların merkezdeki otoritelerin görüşünü almalarına imkân tanımakla kalmıyor, telgraf aynı zamanda Avrupa gazetelerinin de Osmanlı İmparatorluğu’nda olup bitenler hakkında daha çabuk haber vermelerini mümkün kılıyordu. Koszta vakasında gazeteler Amerikan Dışişleri Bakanlığı resmen bilgilendirilmeden önce olayı haberleştirmekteydiler.19
18Bu tür haberlere gösterilen halk tepkisi oldukça şaşırtıcıdır. Örneğin, Ingraham’ın davranışı pekçok İngiliz işçisinin hayranlığını uyandırmış ve ona bir armağan vermek için para toplamak amacıyla Ingraham Takdirname Fonu Komitesini kurmuşlardır. Toplanan 90 pound ile altın bir saat alınmış ve Amerikalı kaptana gönderilmiş, o da bu armağan için kendilerine teşekkür etmiştir20.
1919. yüzyılın bir yeniliği de, Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikalıların sahneye çıkmasıdır. Daha önce gördüğümüz gibi Amerikalılar nasıl davranmaları gerektiğini her zaman çok iyi bilemiyorlardı, ama bunu umursamıyorlardı da. Bu, özellikle anlamlı bir noktadır. Artık Doğu Akdeniz’de alışılagelen eski uygulamalar “yeni” güçler olan Rusya ve Birleşik Devletler tarafından sarsılmaya başlamıştır. Osmanlıların 18. yüzyıl sonunda yüzyüze kaldıkları doğrudan askeri çatışmaların karşı cephesinde Rusya vardır. 19. yüzyılda Amerikalılar kapitülasyοn sistemine taraf olurken beraberlerinde siyasi ideoloji ve kendine güven karışımı bir esneklik getirmişlerdir. 1853’te Kaptan Ingraham’ın Koszta’yı kurtarmak için güç kullanma tehdidini savurması yeni ve önemli bir unsurdur ve silah tehditli diplomasinin (gun-boat diplomacy) ilk örneklerinden biridir.
20Koszta Olayı aynı zamanda Amerikan hukuk tarihinde bir içtihad da oluşturmuştur. Her ne kadar, gerek gemi kaptanı gerekse Amerikan konsolosu yaptıkları için takdir edilmiş olsalar da, eylemleri Amerikan hukukuna göre yasal değildi. Amerikan başkanının açık desteği de bu durumu değiştirmiyordu. Amerikan Anayasa Mahkemesi olaydan ancak birkaç yıl sonra, Koszta Olayına olumlu bir göndermede bulunarak Amerika’nın yabancı ülkelerde yapabileceği meşru müdahele için bir içtihad oluşturdu. Bu içtihad günümüzde de geçerlidir. Bir Amerikan başkanı savaşa girme kararı aldığında dışişleri bakanlığının hukuk danışmanlığı dairesinden açık bir hukuki onay almak durumundadır. Örneğin 1992-1993’te başlatılan, sonu kötü bitten Somali operasyonu öncesinde de bu adım atılmıştır. Amerikan başkanının kongrenin onayını almaksızın bu tür operasyonlara karar verme yetkisine dair memorandumda anılan en eski hukuki örneklerden biri, 1853’teki Koszta Olayı’dır.21
Notes de bas de page
1 Russel D. Buhite, Lives at Risk. Hotstages and Victims in American Foreign Policy (Wilmington, DE, 1995), s. 29-30; aynı kaynak “genç bir Fransız boşanmış kadın”dan da söz eder. Bu ayrntılar bu makalenin dayandığı resmi yazışmalara yansımamıştır: [ABD] Senatosu [33.Kongre oturumu] Ex. Dok. 40: “ABD başkanının Martin Koszta’nın Avusturya yetkilileri tarafından İzmir’de yakalanması vesilesiyle senato kararına ve İstanbul’daki Amerikan delegasyonunun yazışmalarına uygun olarak yaptığı açıklama” (Washington, 1854), s. 64; Senato Ex.Dok. 53: “ABD başkanının Martin Koszta ile ilgili senato kararına, İzmir’deki ABD konsolosu ile İstanbul’daki Amerikan legasyonu arasında ve sözü edilen konsolos ile hükümet arasındaki yazışmalara uygun olarak yapılan açıklama”(Washington, 1854), 22 sayfa; Temsilciler Meclisi [33. Kongre: 1. Oturum] Ex. Dok. 91: “Martin Koszta’nın kaçırılısı ve kurtarılışı konusunda yapılan yazışmaları kopyalanının gönderılmesi ile ilgili olarak ABD başkanının yaptığı açıklama” (Washington, 1854), 92 sayfa.
* Ellis Adası New York’un karşısında, göçmenlein ABD’ye giriş yapmak için geldikleri yer -ç.n.
2 Buhite, Lives at Risk, s. 29-30.
3 Bu olayla ilgili kısa bir tartışma için bkz. Lester H. Brune, Chronological History of U.S. Foreign Relations cilt 1: 1607-1932 (New York, Routledge, 2003), 2. düzeltilmiş baskı s. 170-171; Carl Cavanagh Hodge ve Cathal J. Nolan (der.), U.S. Presidents and Foreign Policy from 1789 to the Present (New York, ABC-Clio, 2006), s.114; Frederick Van Dyne, Citizenship of the United States (Littleton, Co-Rothman, 1980), s. 70-74.
4 Ingraham ile ilgili olarak bkz. Clark G. Reynolds, Famous American Admirals (New York, 1978), s. 161-162.
5 Koszta Olayı hakkında İstanbul’daki Amerikan legasyonuna gönderilen ilk konsolosluk raporunun tarihi 5 Temmuz 1853’tür: Offley’den Marcy’ye, İzmir 5 Temmuz 1853, Senato Ex. Dok. 53, s 3-6. Bu, olayın The New York Times gazetesinde ilk kez yayınlanmasından tam bir ay sonraya rastlamaktadır. Gazete haberlerinde resmi yazışmada yer almayan ayrntılar vardır.
6 Koszta Olayı ile ilgili olarak bkz. 5, 9 (üç başlık), 10, 11 (iki başlık), 12 Ağustos, 15 Aralık 1853 ve 11, 14 Mart 1854 tarihli nüshalar. Bu raporlardan bazıları olayla ilgili belgelere de yer vermekteydi ve 9 Ağustos 1853 tarihinde olayın başka gazetelerde nasıl ele alındığını gösteren bir inceleme yayınlanmıştı. Metinler için bkz. The New York Times’in arşivi: http://www.nytimes.com/ref/membercenter/nytarchive.html.
7 Bununla birlikte 5 Ağustos 1863 tarihli The New York Times’ta yer alan haberde saldırının “çoğu İtalyan göçmeni on beş yabancının” işi olduğu yazıyordu.
8 Maurits H. van den Boogert, The Capitulations and the Ottoman Legal System: Qadis, Cosuls and Beratlıs in the 18th Century (Leyden, Brill, 2005), s. 39-40.
9 The Austro-Hungarian Question. Correspondence between Mr. Hulsemann, Austrian Chargé d’Afaires, and Mr. Webster, Secretary of State of the United States (Washington, 1851). 23 sayfalık bu belge Habsburg İmparatorluğu ile Amerika Birleşik Devletleri arasında daha once, gene Macar devrimi meselesiyle ilgili olarak çikan diplomatik bir atışmayı anlatmaktadır.
10 Donald S. Spencer, Louis Kossuth and Young America: A Study of Sectionalism and Foreign Policy, 1848-1852 (Columbia, Univ. of Missouri Press, 1977).
11 Librarian and Keeper of the Papers (der.), Treaties etc. between Turkey and Foreign Powers, 1835-1855 (Londra: Foreign Office-Dışişleri Bakanlığı, 1855), s. 697-700. Antlaşma 7 Mayıs 1830’da imzalanmıştı.
12 Daha önceki döneme ait kapitülasyonlar için bkz. Van den Boogert, The Capitulations and the Ottoman Legal System, a.g.e.
13 Bkz. Yukarıda 1 numaralı dipnot.
14 Bkz. J. H. Kramers, Strafrechtspraak over Nederlanders in Turkije (Türkiye’de yaşayan Hollandalılara uygulanacak Ceza Yasası, Amsterdam, A. H. Kruyt, 1915, s. 15). Yazar burada her ülkenin kimin kendi vatandaşı olduğuna karar vermekte serbest olduğunu belirtmektedir.
15 The New York Times’in 15 Aralık 1853 tarihli nüshasında “Martin Koszta’dan Amerikan Halkına” başlıklı bir açık mektup yayınlandı. İlk satırlarda Koszta şunları söyler: “Avusturya tiranının kaplan pençesinden ikinci kez kurtularak özgürlüğüme kavuşmamı büyük ölçüde, bu birlik halkının cömert iradesine borçluyum (...) ”.
16 6 Ağustos 1853 tarihli The New York Times’tan aktarılmıştır.
17 Mehmed Süreyya, Sicil-i Osmanî, cilt 1 (İstanbul, 1996), s. 269-270, özellikle 269. Burada paşanın 7 Temmuz’da sona eren Ramazan ayının sonunda “istifa eylediği” yazılmaktadır. Ayrıca bkz. The New York Times, 5 Ağustos 1853. Burada ise, “İzmir Valisi Ali Paşa görevinden alındı ve yerine İsmail Efendi atandı. Nezib Efendi yeni görevinde kendisine yardımcı olacak. Emniyet işlerinden sorumlu olan bu kişi özel olarak üzücü olayın soruşturmasını yürütecek” denilmektedir.
18 Bu teknolojik yenilik konusunda bkz. Roderic H. Davison, “The Advent of the Electric Telegraph in the Ottoman Empire,” aynı yazarın Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923 (Londra, 1990) adlı eseri, s. 133-165.
19 Senato Ex. Dok. 53: Mann’dan Offley’e, Washington, 6 Ağustos 1853 tarihli yazışmada şöyle deniyor: “Dışişleri on gün kadar önce basın yoluyla Amerikan vatandaşı olup pasaportu bulunan bir kişinin İzmir şehrinde yakalandığını ve limandaki bir Avusturya gemisine götürüldüğünü öğrenmiş bulunuyor.” İtalik orijinal metinde de vardır. Atıfta bulunulan gazeteler Avrupa basını olmalıdır.
20 Ingraham Takdirname Fonu ile ilgili olarak bkz. http://www.chartists.net/chartisms-international-dimension/ingraham-testimonial-fund/.
21 4 Aralık 1992 tarihli, Başsavcı William P. Barr’ın imzasını taşıyan “Amerika Birleşik Devletleri Askeri Güçlerinin Somali’de Kullanılmasına Dair Yetki” adım taşıyan bu metin için bkz. www.justice.gov/sites/default/files/olc/opinions/1992/12/31/op-olc-v016-p0006.pdf. Metnin Savcı Yardımcısı Timothy E. Flanigan tarafından imzalanan II. Bölümünde başkanın anayasal güçleri tartışılmaktadır. Bu bölümün 3 numaralı dipnotunda şöyle denmektedir: “Yabancı bir vatandaşın, Martin Koszta’nın yararına yapılan müdahele Anayasa Mahkemesi tarafından In re Neagle, 135 U.S. 1,64(1890) kararıyla kabul edilebilir bulunmuştur. Bu, yürütme organının “Anayasa’nın kendisinden, uluslararası ilişkilerimizden ve Anayasa’ya göre hükümete düşen himaye görevinden kaynaklanan” meşru bir uygulama örneğidir. (a.y.) Koszta Amerikan vatandaşlığına geçme niyetini ifade etmiş olsa da, olaylar sırasında henüz Amerikan vatandaşı değildi. İzmir’de olduğu sırada Avusturya hükümeti tarafından yakalandı ve bir Avusturya gemisinde tutuldu. Bir Birleşik Devletler deniz subayı Koszta’nın kendisine teslim edilmesini istedi ve “isteğine uyulmasından önce silahlarını Avusturya gemisine doğru çevirmek zorunda kaldı.” (a.y.) “Mahkeme askeri müdaheleye izin veren bir kongre kararı bulunmadığını belirtti”.
Auteur
University of Leiden
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Bir allame-i cihan
Stefanos Yerasimos (1942-2005)
Edhem Eldem, Aksel Tibet, Ersu Pekin et al. (dir.)
2012