19. Yüzyıl Turkiye’sinden bir Kozmopolit Gaspare Fossati, İki Dünya Arasında bir “Kılavuz” (1837-1858)

Isabella Palumbo-Fossatı Casa

p. 333-349


Texte intégral

1Gaspare Fossati, küçük kardeşi Giuseppe (ve daha az olmakla birlikte üçüncü kardeşleri, mühendis Virgilio) “Tanzimat” döneminde, daha doğrusu 1837-1858 yillarında İstanbul’un kültürel ve sanatsal panoramasına hâkim olmuş şahsiyetlerdir.

2Bir süre sonra sadrazam olacak Mustafa Reşid Paşa’nın esin kaynağı olduğu ve genç padişah Abdülmecid’in tahta çıkmasından kisa bir süre sonra 3 Kasım 1839’da ilan edilen Gülhane Hatt-ı Humayûnu, Osmanlı İmparatorluğu tarihinde bir dönüm noktasıdır.

3Hükümetin imparatorluğu ve başşehrini Batılılaştırma kararı, Avrupalı mimarların önünü açmıştır. İstanbul, göç tutkusunun harekete geçirdiği köylülerin akınıyla hızla büyür.

4Şehir alanı Batıdaki uygulamalara uygun şekilde imara açılır. Başşehri inşaat malzemesi olarak ahşabın kullanılması nedeniyle sık sık tarumar eden yangınların ardından, felaket bölgelerinde imparatorluk başşehrinin Avrupalılaşmasına uygun düzenli planlar yapılarak şehir dokusunun yeniden biçimlenmesi sağlanır.

5Gülhane Hatt-ı Humayûnu’nun kabul edilmesinden birkaç ay önce onaylanan bir kararname ile şehrin gelişmesine yön verecek genel ilkeler belirlenmiş ve geniş caddelerin, parkların ve rıhtımların açılması öngörülmüştür.

6Bunun yanı sıra haberleşme araçlarının gelişmesine bağlı olarak, tren istasyonları, postaneler, mal stoklamak için antrepolar, oteller gibi altyapılar da inşa edilmektedir. “Tanzimat”ın başşehri aynı zamanda lüks mağazaların, kahvehanelerin, tiyatro salonlarının da şehridir. Devlet gücünü ve modernliğini, İslami geleneklere saygıyı da ihmal etmeden pek çok binanın, okulların, resmi dairelerin, hastanelerin, kışlaların vb. inşa edilmesiyle ortaya koyar.

7Gaspare Fossati gibi bir insanın o dönemin başşehrini saran Batılılaşma tutkusuna tümüyle denk düşen biri olması pek de tesadüf değildir.

8Gaspare ve kardeşleri, kökleri Lugano Gölü’nün kıyısındaki sevimli Morcote köyüne giden, 16. yüzyılda Venedik’e göç etmiş bir mimar, sanatçı ve edebiyatçı sülalesinden gelmektedirler.

9Gaspare’in, Aydınlanma çağı Venedik’inde mimar ve gravürcü olan büyük dedesi Giorgio Domenico ünlü bir “Mimari Tarihi” yayınlamıştı. Dedesi Carlo Giuseppe mimar ve filozof idi.

10Demek ki, Fossati Kardeşler kendi başlarına bir şahsiyet olmanın ötesinde, teknik ve sanat yönünden kayda değer yetenekleri olan bir aile grubuna mensuptular.1

11Üç kardeş arasındaki en etkileyici şahsiyet olan Gaspare (1809-1883) gençliğini babasının mütahit olduğu Laguna şehrinde geçirdi. İnşaatlarda çalışarak deneyim kazandı. Çok gençken Milano’daki Brera Akademisinde okumuş, daha sonra 1830’lu yıllarda Roma’da yaşamıştı. “Ebedi şehirde” iken orada yaşayan arkeologlar ve aralarında Giuseppe Valadier’nin de bulunduğu mimarlarla yakın temas içinde bulunmuştu. Roma’daki Popolo Meydanı’nda neo-Mısır üslubunda bir obelisk inşa eden Valadier’nin etkisinde kaldığı kesindir. 1840’ta yapılması planlanan Gülhane Hatt-ı Şerif’i için anıt –ki, yapılmamıştır– için hazırladığı çizimlerde bu etki çok açık görülür.

12Roma’da ayrıca Medici Villa’sında misafır edilen mimarlardan Labrouste, Duc ve Léon Vaudoyer’nin yanı sıra kurumun yöneticisi olan ressam Horace Vernet ile de tanışır. Hayatın rastlantıları sonucu Fossati ile Vernet’nin yolları, Tessin’deki Bellinzona Kanton Arşivinde saklanan “Fossati Vakfı Arşivinde” bulunan bir desenden anlaşıldığı gibi İstanbul’da yeniden kesişecektir. Roma dönemi, Campanie’ye yaptığı bir seyahat ve Paestum kazılarına aktif şekilde katılması genç adamın hayatı üzerinde belirleyici olmuştur. Gaspare kısa sürede dikkatli bir topograf, titiz bir arkeolog, “manzara”ya (veduta) duyarlı bir ressam ve desinatör olduğunu kanıtlar.

131832’de bir süreliğine Morcote’ye döndükten sonra Saint-Petersburg’a gider ve orada Brera Akademisinden ve Roma seyahatından beri tanıştığı eski arkadaşı heykeltraş Domenico Maderni ile buluşur. Fossati o sırada Saint-Petersburg’da çok faal olan bir mimar ve mühendis ailesinin, Ruscaların dostluğundan ve onu Rus aristokrat ailelerine ve saraya takdim eden Kont Giulio Litta’nın himayesinden yararlanır.

14Kısa süre sonra Gaspare Saint-Petersburg Güzel Sanatlar Akademisine üye kabul edilir (1835) ve 1836’da sarayın resmi mimari olur. Çok yoğun çalışır ve kiliseler, mezar anıtları, hastaneler, özel konutlar gibi çok farklı projeler gerçekleştirir. 1837’de mimar Francesco’nun kızı ve İstanbul’da en yakın iş ortaklarından biri olacak olan Alessando’nun kız kardeşi Giuseppina Rusca ile evlenir.

15Rusya deneyimi, Gaspare’ın eğitimi sırasında edindiği geleneksel palladyen* bileşenini Giacomo Quarenghi’nin eserlerinden öğrendikleriyle harmanlama imkânιnι verir.

16Bu üslup, Quarenghi tarafından II. Katerina için inşa edilen imparatorluk sarayında uygulanmış ve Gaspare’ın İstanbul’da inşa edeceği yeni imparatorluk tiyatrosu projesinin başlıca esin kaynağı olmuştur.

171837’de I. Nikolay tarafından, Rusya İmparatorluğu’nun Boğaz kıyılarındaki gücünü ve saygınlığını simgelemesi beklenen Rus elçilik binasını yapmak üzere İstanbul’a gönderilir (Bkz. resim 1, 2, 3).

18Böylece 19. yüzyιlιn Batılı bir mimari için olağanüstü bir macera başlar. Fossati sosyal hayata ayak uydurmakta hiç zorlanmaz ve şehrin en ünlü mimari olur. İlk yaptığı konut ve binalardan itibaren malzeme olarak taş kullanmıştır. Kisa bir süre sonra kardeşi Giuseppe (1822-1891) de ona katılır. Aralarında sıkı ve ilginç bir sanatsal ilişki kurulacak, Giuseppe, Gaspare’nin adeta alter ego’su (onu temsil eden kişi) olacaktır. Böylece Fossati Kardeşler, onlara çocukluklarının Venedik’ini hatırlatan İstanbul’a devamlı olarak yerleşmeye karar verirler.

19Rus elçilik binasının inşaatı onları on yıl kadar meşgul edecektir. Pera2 tepelerinde çok elverişli bir konumdan yararlanan saray çok geniş imkânlarla inşa edilmiştir ve Fossati’nin mimarideki klasisizm3 anlayışının en mükemmel örneğidir. Binadaki kapı demirleri ve kuyu için yaptığı projeler “uygulamalı sanatlara” ve “mikro-mimari” ye gösterdiği ilgi ve dikkati kanıtlaması bakımından özellikle ilginçtir. Ayasofya’nın restorasyon çalışması sırasında çizdiği avize taslağı, mobilyalar, şömineler ve localar, kafesler gibi, büyük çalışmaların yanında daha önemsiz gibi görünen yapılar da aynı ilginin kanıtlarıdır. Bu Brera Akademisinin çok-disiplinli geleneğinin bir parçasıydı ve Fossati’nin, mimarın rolü farklı alanlara açık olmalıdır şeklindeki genel vizyonunun da bir ifadesiydi.

Resim1. G. Fossati, Konstantinoplis’teki Rusya Sefaret Binası, 1850 dolayları

Image 100000000000020300000160858981ED.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

20Frantz List’in 1847 yılındaki seyahatı sırasında manzaranın güzelliini seyrederek piyano çaldığı sosyal hayata açık bir alan olan Rus elçilik binasının inşası kamuoyunun iligisini çekmekte gecikmeyecekti. Dönemin ekonomik konjonktürünün iyi olması ve Abdülmecid’in Batı yanlısı yönelimi Fossati’ye verilen siparişlerin artmasını sağlamıştır. Gaspare, padişahın işlerinin yanı sıra pekçok kamu binasının (tiyatrolar, kahvehaneler) dini binanın (Galata’daki Aziz Pietro ve Paoli Kilisesi) ve özel konutların inşası (bkz. resim 5b) için durmadan çalışır (bkz. resim 4, 5). Mimar kardeşlerin müşterileri yabancılar kadar Türklerdir; eylem alanları hayli geniştir, eski şehrin merkezinde, Pera’da olduğu gibi Boğaziçi’nde de çalışmışlardır. Gaspare ve Giuseppe zamanla başşehrin atmosferine alışarak işlerine renk, yerel zevkler, modalar gibi unsurları katacaklardır. Gerçekleştirilmiş ya da gerçekleştirilememiş (ki bunların bir bölümünün projeleri “Fossati Vakfında” saklanmaktadır) çok sayıda önemli projenin hepsini saymamız mümkün değildir. Bunlardan şehrin o dönemden bu yana yaşadığı değişiklikler (yangınlar, depremler vb.) nedeniye ayakta kalmış olanları pek azdır. Bununla birlikte, bunlardan özellikle simgesel önemi olan birkaçına değinmek gerekir.

Resim 2. G. Fossati, Rus Sefaretinden bir Manzara, 1840

Image 100000000000025500000154B2DC2676.png

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

Resim 3. G. Fossati, Rus Sefareti’nin Cephesinden bir Detay, 1848-1849

Image 10000000000002550000020DD539C300.png

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

Resim 4. G. Fossati, Galata’daki Aziz Pietro ve Paoli Kilisesi, 1841

Image 1000000000000200000002785D87D0C7.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

Resim 5. G. Fossati, Yeni İtalyan Tiyatrosu, 1846

Image 10000000000001FA000002A5AB5010D3.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

Resim 5b. G. Fossati, Italyan Evi, 1850 dolayları

Image 10000000000002A3000002A84715CFCE.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

21Abdülmecid, Osmanlı kültüründe yeni bir çağı haber veren üniversite projesini Gaspare’a teslim eder (bkz. resim 6). Ayasofya’nın yakınında, merkezi ve simgesel olarak önemli bir yerde 1845 ve 1847 arasında inşa edilen neo-klasik üslupta bir binadır.4

22Gene hükümetin siparişi üzerine Sultanahmet Meydanı’nda (tarihi Hipodrom Meydanı) Palladio’nun etkisini yansıtan geç neo-klasik üslupta yapılmış Mekteb-i Sanayi (1846-1848) binasını inşa eder. Ona aynı yıllarda Osmanlı Devleti’nin hafizasının korunduğu Hazine-i Evrak, yanı devlet arşivi binası da sipariş edilmiştir. Bu binanın simgesel ağırlığı çok önemlidir. Bu yapıda, 1827’de Brera Akedemisinden mezun olurken ona birincilik ödülünü kazandıran Milano Arşivi projesinin izlerini bulmak olasıdır.

Resim 6. G. Fossati, Konstantinopolis Panaroması (ilk Darülfünun binası da görülmektedir), 1852

Image 10000000000002CD000001BBAF5FA501.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

231847’te padişah, güçlü bir muhalefete rağmen, Ayasofya’nm restorasyon çalışmasını Fossatilere emanet eder. Gaspare’ın 1837’de İstanbul’a ilk geldiği sırada yaptığı bir desen, bu olağanüstü yapıya gösterdiği ilgiyi ele verir. Fossati kardeşler Venedik’teki Aziz Marcos Bazilikasını çok iyi bilmektedirler. Bir kez daha Venedik, başlangıç noktası ve model olmuştur. Ayasofya’nın sadece iki yılda tamamlanan çalışmaları mimarlarımızın Türkiye macerasında, “macera içinde macera” denebilecek, apayrı ve olağanüstü bir sayfa oluşturmaktadır (bkz. resim 7, 8, 9). Yüzlerce işçinin çalıştığı bir ekibin başında, dışardan kayınbiraderleri ressam Antonio Fornari’nin desteğini alarak teknik bakımdan çok ciddi sorunları tek tek çözmeye çalışırlar. Bir yandan da, kilisenin dört yüz yıldan beri imparatorluk camisine çevrilmesinden kaynaklanan duvar resimleri meselesi ellerini kollarını bağlamaktadır. İç dekorasyon üzerinde çalışırken olağanüstü mozaikleri ince bir sıva tabakasıyla örterek korumayı başarmışlardır. Günümüzde bile bu restorasyon çalışmasının hoş sürprizleriyle karşılaşılmaktadır: 2009’da gerçekleştirilen yeni çalışmalar sırasında kuzeydoğu pandantifinde seraphim yüzünü temsil eden dev bir mozaik ortaya çıkarılmıştır. Bu kadar önemli bir çalışmanın İtalyan mimarlara verilmesi, padişahın onlara beslediği güveni göstermek bakımından ilginçtir. Aralarında çok yakın bir ilişki vardı ve Fossatiler bu ilişkiyi kurmak için günbegün emek vermişlerdir. Türkçe de öğrendiler, ancak resmi temaslarda genellikle günün iletişim dili olan Fransızcayı kullanıyorlardı.

Resim 7. G. Fossati, Ayasofya Camii, 1852

Image 10000000000002CA00000204F48E61F4.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

Resim 8. G. Fossati, Ayasofya’dan Nef ve Hükümdar Kasrı, 1852

Image 100000000000010500000181515C0D8A.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

Resim 9. Fossati, Ayasofya Camii Üst Galerileri, 1852

Image 100000000000021A00000186A1E11D10.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

24Ayasofya’nın içindeki hünkâr mahfili Bizans’tan kalma sütunlardan yararlanarak yapılmıştı; altın yaldız kaplamalı kafes ve mermerden oyulmuş rokoko tarzındaki yeni Kasr-ı Humayûn ise mimarların yerel kültürden yararlanmada ne kadar ileri bir noktaya eriştiklerini gösterir. Restorasyon çalιşması bittikten sonra padişahın bu olayın anısına bastırdığı madalyalarını Gaspare ve Giuseppe, 13 Temmuz 1849’da düzenlenen büyük törende, doğrudan padişahın elinden alacaklardı. İstanbul’da geçirdikleri sure zarfında Fossatiler çok önemli başka nişanlarla da ödüllendirileceklerdi. Bu da olağanüstü başarılarının ve onlara beslenen derin saygının en somut ve görünür işaretidir.

25Gaspare, Galata’daki Aziz Pietro ve Paoli Kilisesini yeniden inşa etti, Galatasaray’da halen “Çiçek Pasajı”nın (Cité de l’Europe) bulunduğu yerde yeni İtalyan Tiyatrosu da denilen Naum Tiyatrosunu yaptı. Büyükbabasını Venedik’teki ünlü Aziz Beneto Tiyatrosu ile yakından ilişkili olduğu unutulmamalıdır. Venedik’te Antonio Selva tarafından inşa edilen “Fenice”nin anısı da Naum Tiyatrosu projesinde yaşatılmıştır.

Resim 10. G. Fossati, Restorasyonu Tamalandıktan sonra Çinili Köşk (içerden görünüş), 1845

Image 10000000000002C9000001F4FA6D87B7.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

Resim 11. G. Fossati, “Oriente” Kahvehanesi, 1850

Image 10000000000001E900000198EF8CE191.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

Resim 12. G. Fossati, Sadrazam Reşid Paşa’nın Yazlık Κöşkü, 1847

Image 100000000000029E000001793ADE1B0B.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

26Yıllar ilerledikçe iki mimar ve kardeşleri mühendis Virgilio yeni kurulan belediye komisyonlarına (Beyoğlu Belediyesi’nin imar ve yangınları önleme komisyonları gibi) üye oldular. Gaspare, Bellinzona arşivinde saklanan el yazısı bir metninde bu görevinden iftiharla söz eder.

27Kamu binalarının yanı sıra –az önce sayılanlara ilaveten Beyazit’taki askeri hastane (Bab-ı Seraskeri Hastanesi) ve telegraf idaresi (Tegrafhane-i Amire) gibi başka binalar da anılabilir– Fossati, Pera’da ve Boğaziçi’nde pek çok özel konut da yapmıştır. Bu alanda hayal gücünü alabildiğine serbest bıraktıgı ve yaşadığı ülkenin yerel gelenekleri ve dil kurallarını özümsediği görülür.

28Sadrazam Mustafa Reşid Paşa için yaptığı saray (halen Baltalimanı Kemik Hastalıkları Hastanesi olarak kullanılan Sahilsarayı, bkz. resim 10) rengin bir ifade aracı olarak başarıyla kullanıldığı bir binadır. Çok renklilik (polikromi) dönemin mimari kültüründe sık rastlanan bir temadır.

Resim 13. G. Fossati, Üç Türbe ve planları, 1858

Image 10000000000002CE000001E5120D22E9.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

29Gene Boaziçi’ndeki “İtalyan Sarayı” (casa italiana) Venedik mimarisinden, özellikle Santa Maria dei Miracoli Kilisesi’nin ön cephesinden izler taşır. Balkonlar ise şark üslubunda yapımıştır. Bu hayli eklektik projede Venedik ve Bizans iç içe geçer.

30Üretimindeki bu zenginlik ve çeşitlilik Fossati’yi neo-klasik ve akademik mimarlar arasında görmemizi zorlaştırmaktadır. Gaspare, çar ya da padişah için yaptığı resmi binalarda neo-klasik bir mimar olmayı sürdürse de, sancılı biçimde oluşmakta olan yeni bir mimari siyasetine geçiş sürecini de ifade eder. Mimari müdahelelerinin çeşitliliği mimarın rolü üzerine genel vizyonunu ortaya koyduğu kadar, dönemin İstanbul toplumunun taleplerine ayak uydurma yönünde büyük bir esnekliği de yansıtır. Bu yaklaşım sonradan şehirde çalışma fırsatını bulan yabancı mimarların önünü açmıştır (bkz. resim 11).

31Hem mimar hem de ressam olan Fossati’nin mimari eser ile doğa ve çevre arasında kurduğu ilişki de altı çizilmesi gereken bir noktadır. Zaman içinde yaşadığı şehrin kentsel gerçekliğine derinliğine nüfuz ettiği ve onu benimsediği görülmektedir. Bizans ve Osmanlı dünyalarına vakıf olması, geleneğe gösterdiği saygı, o sırada Avrupa’da çok az bilinen bir kültüre duyduğu ilgi sayesinde şarkiyatçılık olgusunu anlamamıza yardımcı olmaktadır. Boğaziçi’nde geçirdiği son yıllarda gerçekleştirdiği türbe projeleri şark esinli tasarımlardır (bkz. resim 12). Fossati aynı sayfa üzerinde yan yana üç çizim yapmıştır. Bunlardan ilki klasik, ikincisi maniyerist, üçüncüsü ise mauresque (İpanya’da Müslümanların etkisini taşıyan mimari üslup) tarzındadır. Böylece şarkiyatçılık eklektik projelerin geliştirildiği belli başlı laboratuvar olur. İstanbul’da geçirdiği yıllar Fossati için, Venedik’in Şark’ın ticari ve sanatsal kapısı olması gibi, oraya açılan tarihi bir kapı olan Güney İtalya’ya yaptığı gençlik seyahatını tamamlayan mükemmel bir adımdır.

Resim 14. G. Fossati, Türbe, 1858

Image 100000000000026E000001EBF5A060AA.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

32“Türbeler,” Mustafa Reşid Paşa’nın öldüğü 1858 yılına tarihlenebiliyor. O sırada ekonomik konjonktür öncesine göre farklıdır, zira Kırım Savaşı mimari alanında yatırım yapma imkânlarını daraltmıştır. Artık büyük İstanbul macerası sonuna yaklaşmaktadır (bkz. resim 13, 14, 15).

Resim 15. G. Fossati, Sultan İçin Anit Türbe, 1858.

Image 10000000000001A30000017D79863B82.jpg

Bellinzona Kanton Arşivi (Tessin)

33O yıl Gaspare elli yaşındadır. Kariyerinin zirvesinde, şan şöhrete kavuşmuş olduğu bu dönemde Morcote’ye dönmeye karar verir, Giuseppe de bir yıl sonra onu izleyecektir.

34Artık Morcote, Milano ve Venedik arasında, İtalyan kültür hayatının merkezinde yaşamaktadırlar. Şark’taki mesleki ilişkilerini korumuşlardır ve zaman zaman projeler (o sırada Venedik Sarayı’na yerleşmiş olan Avusturya elçilik bahçesinin genişletilmesi projesi, Piemont-Sardunya diplomatik temsilcilik sarayı projesi gibi) gönderirler.

351866’da Çemberlitaş’ın restorasyonuyla görevlendirilen mimar Barborini –ki birkaç yıl önce bu konuyu incelemişlerdir– onlardan görüş ister. Zaman ilerledikçe şarkiyatçılık bir nostalji konusu olmaya başlamıştır. Morcote’deki evlerinde mauresque motifler hâkimdir. Giuseppe babevinde bir “salotto turco” (Türkiye salonu) yapar. Dağa yaslanmış küçük mezarlıkta kendileri için 1869’da inşa ettikleri mezarı bugün de görmek mümkündür: Bizans stilindeki mezarı mauresque tarzda sütun başlıkları süsler. Yapının olağandışı bir sanat macerası ve estetik anlayışının açık bir manifestosu olduğunu söylemek hiç de yanlış olmaz.

36Fossatiler Avrupa ve İtalyan mimarisinin İstanbul’daki varlığının çok önemli bir anını temsil etmişlerdir. Ressam, çok-yönlü mimar, restoratör, arkeolog ve uygulamalı sanatlara ilgi duymuş sanatçı kimlikleriyle Boğaziçi kıyılarında çalışacak olan pek çok başka mimarın önünü açmışlardır.

Notes de bas de page

1 T. Lacchia, I Fossati architetti del Sultano di Turchia, Roma, 1943; G. Palumbo Fossati, I Fossati di Morcote, Bellinzona, 1970; 1809-1883. Gaspare Fossati, Architetto Pittore, Pittore Architetto, sergi katalogu, L. Pedrini Stanga ve R. Grassi (der.), Lugano-Rancate, 1992; I. Palumbo Fossati, “La straordinaria avventura in Turchia dei fratelli Fossati, architetti e pittori,” Venezia e İstanbul: Incontri, confronti e scambi, E. Concina (der.), Udine, 2006.

* Venedikli mimar Andrea Palladio’nun Rönesans döneminde yarattığı bir mimari stil (ç.n).

2 Pera’da bir yangın çıkmış ve büyük taş bloklardan yapılma Fransız, İngiliz büyükelçilikleri ve Venedik Sarayı (günümüzde İtalyan elçilik konutu olarak kullanılmaktadır) dışında tek bir bina ayakta kalmamıştır. Sultan Abdülmecid’in bu binalara hayran olduğu söylenir.

3 Saint-Petersburg’da bazı özel konutlarda kullandığı neo-gotik ve pitoresk sapmalardan sonra Fossati düzene, yani klasisizme dönmüştür.

4 Bu binaya daha sonra, 1933’te yanmadan once başka bir işlev verilecektir: Kırım Savaşı sırasında Fransız ve İngiliz askerleri tarafından işgal edilen bina, daha sonra Adalet Bakanlığına tahsis edilecekti. Bu, halen İstanbul Adliye Sarayı’nın bulunduğu alanda inşa edilmiş ilk Darülfunun binasıdır.


Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.