1Mémoires pour l’instruction du Dauphin’de (Veliahtın Eğitimi için Anılar) XIV. Louis Osmanlı İmparatorluğu’na geniş bir yer ayırmaz,1 ama oğluna “yerkürenin her yanına dikkatle bakmasını, her an bütün ulusların gelişmelerini izlemesini (...), bütün sarayların sırlarını, bütün prenslerin ve ayrıca bütün yabancı temsilcilerin mizaçlarını ve zaaflarını” öğrenmesini tavsiye eder.2 Bu amaçla, ünlü “kapitülasyonlar”ın tanıdığı özgürlükten yararlanarak Osmanlı topraklarına kültürel, sanatsal, tarihsel ve bilimsel bilgiler toplamak üzere Fransız otoriteleri tarafından görevlendirilen çok sayıda diplomat, din adamı, asker, tacir, seyyah, maceraperest ve kalem erbabı gönderilir.

2Osmanlılar açısından aynı şeyi söylemek kolay değildir. Balkanlardaki toprakların (Macaristan, Erdel, Yunanistan...) bazı seçkinleri Orta ve Batı Avrupa ile temas içinde olsalar da, padişahın tebaasının ezici çoğunluğu Osmanlı topraklarının dışına çıkma ihtiyacı duymadığı gibi, Batıya seyahat etme fikrine de çok uzak durmaktaydı. 19. yüzyıla kadar genel olarak Avrupa, özel olarak da Fransa ile kültüel alışverişler Osmanlının hükümranlığı altındaki devletlerle sınırli kalmıştır. Zaten Osmanlı, o sırada Cezayir’den Kafkasya’ya, Kırım’dan Sudan’a uzanan ve içinde binbir zenginlik ve hayranlık kaynaklarını barndıran gerçek bir dünya-ekonomiydi (Braudel anlamında). Ender olarak gönderilen olağanüstü elçiler ve onlara eşlik eden heyetlerin varlığı bu genel kuralı değiştirmez, kaldı ki, Batı Avrupa’da Müslüman Osmanlı tebaadan herhangi bir kişiyi ağırlayacak bir altyapı da yoktur. Voltaire, “Babıâli’nin Konstantinopolis’te Hıristiyan prenslerinin büyükelçi bulundurmalarına karşılık Hıristiyan saraylarda bir tek elçi bile bulundurmaması ve bunu burnu büyüklük nedeniyle yapması, yanlış bir politikadır. Çünkü yabancı elçiler sultanın yakınına girip bazen gizli kararlardan bile haberdar olabiliyorken, Divan, Hıristiyanlar arasında olup bitenler hakkında tam bir cehalet içindeydi”3 demektedir. Onun için karşımıza eşitsizlik esasına dayanan bir ilişkinin bütün özellikleri çıkmaktadır: İki ülke arasında varmış gibi görünen karışılıklı bağımlılık aslında kaçınılmaz olarak Fransa’nın yararına işlemektedir. Fransız arşivlerini dolduran sayısız diplomatik, ticari, etnolojik ve arkeolojik raporun benzerlerini Türk arşivlerinde aramak boşuna bir çaba olur. 1721 yılına gelene dek fiilen hiçbir Türk elçisi, misyonu bittikten sonra bir rapor sunmamıştır. Osmanlı sarayının Batı dünyası hakkındaki bilgisi esas olarak şifahıdır ve bunların da çok küçük bir bölümü bugün var olan arşivlerde saklanmıştır. XIV. Louis’nin Fransa’sı ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ilişkiler, özellikle de kültürel ilişkiler incelenmek istendiğinde, bir yandaki belge bolluğuna karşılık öbür yanda hemen hemen hiç belge bulunmaması ister istemez bir sorun yaratacaktır.

XIV. Louis’nin Osmanlı İmparatorluğu içindeki kültürel politikasının temelleri

3Gene Voltaire’e göre, “düşünenleri, bundan daha da az sayıda olan zevk sahiplerini esas alırsak, dünya tarihinde adı anılmaya değer sadece dört yüzyıl vardır.”4 Bunlar, Filip ve İskender’in yaşadıkları Helen çağı, Lucretius, Vergilius, Horatius ve Ovidius gibi büyük filozofların damga vurdukları Caezar ve Augustus’un çağı, Konstantinopolis’in II. Mehmed tarafından fethini izleyen üçüncü çağ ve dördüncü olarak da “XIV. Louis’nin çağı”dır. Kralı ve dönemini anlattığı biyografiye de bu adı vermiştir. Filozof, bu dört çağdan mükemmele en fazla yaklaşanın, öbür üç çağın buluşlarıyla zenginleştiği için, muhtemelen XIV. Louis’nin çağı olduğunu düşünmektedir. Zira onun zamanında “savaşlara, din ayrılıklarına rağmen” Avrupa’da tam bir “edebiyat cumhuriyeti” kurulmuştur; “Βütün bilimler, bütün sanatlar birbirlerinden destek almış, bu cumhuriyeti akademiler oluşturmuştur... Her daldan gerçek bilim adamları, her yana yayılan ve her yerde bağımsızlığını koruyan bu büyük düşünce toplumunun iç ilişkilerini sağlamlaştırmışlardır.”5 17. yüzyıl, bazı entelektüellerin yardımıyla Osmanlının da bu “cumhuriyet”e dahil olmaya başladığı bir çağ oldu.

4Bu dönemde Osmanlı padişahı nezdinde görevlendirlien bütün Fransız elçilerine verilen genel ve özel talimatların ardında, imparatorluğun siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel kapasitesini anlama yönünde ciddi bir merak, bir öğrenme iştahı sezilir. Fransa-Osmanlı ilişkilerinin çok geri bir düzeye indiği 1660-1670 yıllarında bile, bu “bilme,” “öğrenme” tutkusu hiç azalmamıştır. XIV. Louis’nin devlet idaresini bizzat ele aldığı dönemi izleyen ilk on yıla, eski Doğu politikasında görülen anlaşmazlığın damgasını vurduğu doğrudur. Bu dönemde iki farkı eğilim ortaya çıkmış, karşı karşıya gelmiş, çatışmıştır. Bir taraftan Kral, Hıristiyan dayanışması, gösteriş merakı, ama asıl Osmanlı İmparatorluğu ile Akdeniz’de ve Orta Avrupa’da var olan rekabet nedeniyle kendini İslam’a karşı Hıristiyanlığın koruyucusu ilan etmekten vazgeçmiyordu. Ama öte taraftan da Fransa’nın çıkarı gerektirdiği için, ailevi ilişkiler dışındaki her alanda, Babıâli ile ilişkileri sürdürmekteydi.

5Gençlere yönelik ünlü Dil Oğlanları okulunun kurulması da tam bu döneme rastlar. Şüphesiz o sırada kral, Girit meselesi nedeniyle çıkan Venedik-Osmanlı savaşında onu Venedik ile Papa’ya askeri yardım yapmak zorunda bırakan vicdani yükümlülükten kurtulmuştu. Kandiye’nin 1669 Ağustos ayında Türklerin eline geçmesinin ardından kabul edilen 18 Kasım 1669 ve 31 Ekim 1670 tarihli kararnamelerle bu kurum tesis edildi. Buna göre, her üç yılda bir yaşları 9-10 olan altı oğlan çocuk, masrafları Marsilya Ticaret Odası tarafından karşılanmak kaydıyla İzmir ve İstanbul’daki Kapusen manastırlarında Türkçe öğreneceklerdi.6

6Başlangıçta günlük hayat ve kançilarya ihtiyaçları gözetilerek kurulan bu Colbert kurumu, zamanla din yayma amaçlı ikinci bir işlev daha yüklendi. Zira Kapusen rahiplerinin yetiştirdiği bu çocukları İngiltere’ye götürüp Anglikan misyonerleri yapmak isteyen İngilizlerin rekabeti devreye girmiş, amaçlanan hedefe ters düşen sonuçlar ortaya çıkmıştı. Bu yüzden 1700 yılında bir hanım, Türkiye’deki genç Katolik Ermeniler için harcanmak üzere 10.000 Fransız lirası bağışta bulununca XIV. Louis Cizvit tarikatının teşvikiyle bu ulustan on iki çocuğun, o sırada Cizvitler tarafndan yönetilmekte olan Louis le Grand Kolejinde okutulmasına karar verdi. Aslında bu “Ermeniler” farklı halklardan gelen Doğu Hıristiyanlarıydı. Okul nihai biçimini ancak 1721’de Philippe d’Orléans’ın saltanat naipliği sırasında kazandı.

7Bu okulun felsefesi başlangıçta, iyi tercümanlar (dragomanlar) yetiştirmekti. Oysa, bu okulun öğrencisi, hocası ve en sonunda müdürü olmuş olan Venture de Paradis’ye göre iyi bir tercüman, “kendi ulusunun diline ilâveten, Latinceye çevrilmiş Doğu kaynaklı sözlüklerden ve eserlerden yararlanabilmek için yeterli miktarda Latince, İtalyanca, günlük hayatta kullanılan Rumca, Türkçe, Arapça, Farsça da bilmeliydi ki, düzgün bir tercüme yapabilsin ve yazıya dökebilsin. Ayrıca, büyük güçlerin çıkarlarını, ticaretin ilkelerini, yeterli düzeyde tarih ve coğrafya, en önemlisi de Türkiye’nin kanunları ile adetlerini, Osmanlı hükümetinin nasıl çalıştığını ve idarenin kurallarını bilmesi gerekiyordu. Vasatın üzerinde bir öğrenci için bile bu en az yirmi yıl süren bir eğitim süreciydi.”7

8Bu demektir ki, Türkçe, rahip Bignon’a göre, Yunanca, İbranice ve Arapça gibi “kutsal kitaplara nüfuz etmeyi sağlayan bir dil olmasa da,”8 diplomasi, ticaret, tarih ve başka bilimlerde geçerli kabul edilen bir dildi.

9Ancak, kültürel siyaseti yürütmekle görevlendirilen asıl kişiler büyükelçiler olmakta devam etmektedir. Bu bağlamda seyahatlarıyla ilgili önemli anılar bırakan baba ve oğul La Haye’lerin (1639-1670) yanı sıra özellikle 1670’te Babıâli ile eski “kapitülasyonları” yeniden müzakere etmek ve Fransa’nın Doğu ve Yunanistan Hıristiyanlarının koruyucusu olduğunu hatırlatmakla görevlendirilen Nointel Markisini anmadan geçemeyiz. Kendisi 1673’te yeni kapitülasyonların imzalanmasından sonra Ege Denizi’ne, Suriye’ye, kutsal topraklara ve Yunanistan’a uzanan büyük bir seyahat yapmıştır. Tabii ki, esas amacı Doğu Akdeniz’deki kutsal toprakları, orayla yapılan ticareti ve dini sorunları incelemekti, ama kişisel tutkusu daha çok, Osmanlı İmparatorluğu’nun olabildiğince zengin, tarihi-topografik bir tablosunu oluşturmak, en çok ziyaret edilen yerleri tanıtan bilgileri derlemek ve olabildiğince çok eski eser (antik kalıntı) toplamaktı. Nointel bu seyahate çıkarken yanında iki ressam götürmüştü: Adı bilinmeyen bir Flaman ressam ve Le Brun’ün yardımcısı Jacques Carrey (1649-1726). Carrey9 veya “anonim Flaman”10 arkeolojik sit alanlarında kayda değer ne varsa ve özellikle 1687’de Venediklilerin bir bombasıyla yıkılmış olan Partenon’un ünlü kabartmalarıyla ilgili desenler yaptılar.Yıkılmış kalıntıtarı yakın dönemin binalarıyla11 iç içe gösteren bu desenlerin bu yerlerle ilgili “gerçeği” gözler önüne sermesi bekleniyordu. Nointel’inki kadar göz kamaştırıcı olmasa da, Gauilleragues’ın (1679-1685) seyahatı da imparatorluğu derinlemesine tanımak ve kayda değer bir kültürel birikim toplamak için yapılmıştı.

10Buna karşılık dönemin tek önemli Osmanlı elçisi Süleyman Ağa idi ama, bu misyona bir dizi yanlış anlama, rekabet ve gerilim damgasını vurdu. Elçi Süleyman Ağa’ya Paris’te geçirdiği altı ay zarfında dayatılan bütün kısıtlamalara rağmen, elçinin Fransız başkentinde bulunuşu pek çok ilginç olaya sahne olmuş, bu arada kahvenin Fransa’da tanınmasını da sağlamıştır. Elçinin ziyaretinden iki yıl sonra Paris’teki ilk “kahvehane,” Saint-Germain fuarı sırasında Pascal adlı bir Ermeni tarafından açılacaktı. Molière’in Kibarlık Budalası (Le Bourgeois gentilhomme) piyesini yazması da bu bağlamda olmuş, piyesin ilk temsili 14 Ekim 1670’te Chambord Şatosu’nda kralın huzurunda yapılmıştır. Kralın bir tür protokol skandalına yol açan elçi tecrübesinden sonra, piyesi “mükemmel” bulduğu söylenir.

Seyyahlar ve bilginler

11Fransa ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki kültürel ilişkiler gerçekte diplomatik görevlilerden çok, seyyahlar üzerinden kurulmaktaydı. XIV. Louis zamanında Osmanlı topraklarına seyahat etmenin nasıl bir tutku haline geldiğini göstermek için kaleme aldığı, Seyahat tiyatrosu, klasik cağdan bir sahneleme12 adlı eserinde François Moreau günümüzde rehber kitaplar diyebileceğimiz eserlerdeki malzemeyi kullanır. Aynı şekilde Pierre Duval gibi “kralın coğrafyacısı” lakabına sahip haritacılar, seyyahlara ya da bu tür kitaplara meraklı olanlara yol göstermek amacıyla benzer kitaplar yayınlamaya başlar.13 Seyyahın, devletin ona verdiği görevin dışında geçirdiği günlere bir mazeret bulmak için seyahatın “faydalı” olması gerekmektedir. Nitekim, Charles-César Baudelot de Dairval adlı biri, “mükemmele erişmek, yeteneklerini geliştirmek ve hatalarını düzeltmek”14 ve aynı zamanda kültürel bir etkinlik olarak seyahata gerçek bir methiye düzmek için, bir tür seyahatın felsefi incelemesi sayılabilecek De l’Utilité des voyages et de l’avantage que la rechérche des antiquités procure aux savans15 (Seyyahatın faydaları ve eski eser toplamanın bilginlere sağladığı yarar) adlı bir kitap yazar. Daha uzmanlaşmış görünen Sieur de la Croix da, État général de l’Empire othoman depuis sa fondation jusque à présent, par un solitaire turc16 (Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan günümüze genel durumu: Yalnız bir Türk’ün anlattıkları) başlıklı tercümesine, “Osmanlı İmparatorluğu’na ve Kudüs’teki kutsal mekânlara seyahat edecekler için, nasıl davranmak gerektiğini, yolları ve ziyaret edilmeye değer yerleri anlatan çok yararlı bilgiler” diye bir bölüm eklemiştir (III. Cilt, s. 1-88). Jean-Baptiste Tavernier’nin (1605-1689) Türkiye ve İran’a yaptığı altı seyahatı anlatan kitaplarının ilk üç cildi de, büyük ölçüde 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndan geçerek İran’a gitmeyi sağlayan yollara ayrılmıştır.17 Öte yandan, 1712’de geleceğin yabancı ülkelerdeki Fransız temsilcilerini yetiştirmek üzere, o sırada dışişlerinde sorumlu devlet bakanı olan Torcy markisi tarafından kurulan Siyaset Akademisine kral naibi tarafından 1715’ten itibaren seyahat raporlarını bir araya getirecek bir kütüphane kurma görevi verilmiştir.18 Kimisi amatör, kimisi de meslekten seyyah olan bu kişiler arasında örneğin, “kralın özel temsilcisi”19 Laurent d’Arvieux (1635-1702) de vardır ve Osmanlı eyaletlerinin “örf ve adetleri” üzerine hem çok bilgi vermiş hem de yorumlar yapmıştır. Pétis de la Croix (soyunun üçüncü kuşağından Alexandre-Louis-Marie) tarafından haklı olarak eleştirilmiştir (ancak kendisi bu eleştiriyi uydurma yazar ve tercüman adları kullanarak yapmıştır).20 Aynı şekilde “zamanının en büyük botanik bilgini”21 sayılan ve Voltaire’e göre gene “kralın emriyle”22 seyahat eden Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708) da bu kişilerden bir başkasıdır. Seyahatına yazılı raporları okuduktan ve özellikle Roma’da Herbelot ile karşılaştıktan sonra çıkan Jean de Thevenot’ya (1633-1667) gelince, o da bize, Koprülü Mehmed Paşa’nın iktidara gelmesinden önceki23 karışıklık döneminde24 Osmanlıların siyasal ve sosyal durumu hakkında çok ilginç gözlemler aktarır. Pietro Della Valle’nin (1586-1652), Roma’da 1650-1663 arasında yayınlanan Fameux voyages25 (Ünlü seyahatlar) adlı eserinin Lettres de Turquie, de Perse et d’Inde (Türkiye, İran ve Hindistan mektupları) adıyla yayınlanan Fransızca tercümesi (1661-1664) de bu dizide yer alan eserlerden biridir.

12Biz bu bildiri çerçevesinde XIV. Louis’nin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki, “Βüyük Türk’ün imparatorluğu ile Fransa arasında gerçek kültürel köprüleri kurdukları için“ yarı-resmi seyyahları sayılabilecek dört seyyah üzerinde duracağız. Bu seyyahlar, Grelot, Gravier d’Ortières, Galland ve Sieur La Croix’dır.

13Muhtemelen 17. yüzyılın ortalarında Melun’da doğmuş olan Grelot, klasik dillerin (Yunanca, Latince) yanı sıra İtalyanca, “gündelik” Rumca, Türkçe, Arapça, Farsça bilmekteydi; ayrıca geometri, desen ve mimari konularında sağlam bir birikimi vardı. İstanbul’a yaptığı seyahat sırasında (1670-1672), desenler ve mimari planlar da içeren raporunu yazmak için gerekli malzemeyi toplamıştır. Grelot ayrıca Marmara kıyılarını da gezer, Bursa’ya kadar uzanır ve son derece etkileyici “Hellespont ve Propontide manzarası”26 adlı desenini yapar. Seyyah J. Chardin’in kitabına eşlik eden bazı İran şehirlerinin desenlerini de Grelot yapmıştır.

14Birkaç kez kendisini kabul eden kral onu ilgiyle dinler ve desenlerine büyük bir dikkatle bakar. Grelot seyahat notlarını yayınlama ayrıcalığını elde eder. Ne var ki, Relation adlı eseri ancak 1680’de yayınlanabilecektir.

15Grelot İstanbul’a hayran kalmıştır ve krala onu çok etkileyen görüntüleri armağan etmek istemektedir. Adeta, “yeryüzünün başşehri olmayı hakkeden” Osmanlı başşehrinin konumunu ve güzelliğini anlatabilecek sıfat bulmaktan acizdir. Grelot seyahatından çok memnun kalmıştır ve şehri bütün seyyahlarda görülen bu heyecanla anlatır:

Konstantinopolis seyahatı şüphesiz çok keyifli bir seyahattır; şehrin konumuna doğanın kattığı güzellikler kadar, Doğu imparatorlarının geride bıraktıkları eserlerin ihtişamı karşısında hayran kalmamak elde değil.27

16Grelot, Aya Sofya’nın ve Süleymaniye Camii’nin planlarını çıkaran ilk seyyahlardan biridir. Sultanahmet ve Yeni Valide camileriyle ilgili desenleri de 17. yüzyılda yapılmış ender eserlerdendir:

[Marmara Denizi’nden gelirken Kız Kulesi hizasında] Gözün evreni alabildiğine geniş bir açıdan kucakladığı tek noktaya gelinir. Konstantinopolis’in buradan görünüşü kadar güzel bir başka görüntü yoktur, hatta hayal bile edilemez. Buraya ilk gelişimde büyülü bir şehre girdiğimi sandım...28
Bir yerde güzellik ve bolluğun her ikisinin de eşit olarak bulunması için doğa ve sanat elele verdiklerinde herhalde hiçbir yerde Konstantinopolis’teki kadar başarılı olamazdı.29

17Grelot Türkler hakkında düşündüklerini de söylemek ve Osmanlı başehrine düzenlenebilecek bir harekâtta nelerin kaale alınması gerektiği konusunda tavsiyelerde bulunmak istemişti. Ama kendini tuttu. Zira “Doğuya yapmayı planladığı yeni seyahatı sırasında “bu barbar insanların faizini de bindirerek ondan acımasızca öç almalarından” çekinmişti.

18Grelot’nun metni ondan sonra gelen, özellikle Osmanlı İmparatorluğu’na 1685-1687 yılları arasında iki yolculuk yapan Gravier d’Ortières gibi seyyahlar için model oluşturdu. Resmi olarak “Kutsal yerleri” denetlemekle görevlendirilen bu seyyah, gayrı resmi olarak, Avrupalı müttefiklerin desteğiyle yürütülecek olası bir askeri harekâti planlamak için, limanların, hassas noktaların ve özellikle Konstantinopolis’in planlarını ve haritalarını çıkardı.30 Görüldüğü gibi Gravier d’Ortières’inkinden farklı olarak Grelot’nun derdi askeri değil, esas olarak entelektüel ve sanatsaldır.

19Buna karşılık, tıpkı Combes kardeşler gibi Gravier d’Ortières gerçek anlamda bir kıyamet senaryosu öngörmektedir. Buna göre Osmanlı orduları imparatorluğun çözüldüğünü ve sultanın hiçbir emir ya da yardım gönderemeyeceği Asya’ya kaçtığını öğrenince dağılacak, katliamdan kimse kaçamayacaktır.

20Genellikle adı Binbir Gece Masalları, elyazması ve madalyaların toplanması ya da Herbelot’nun Bibliothèque orientale’ıyla (Doğu Kütüphanesi) birlikte anılan Galland, Gravier d’Ortières’in tam zıddıdır. Osmanlı entelektüelleriyle ilişki kuran ender seyyahlardan ve şarkiyatçılardan biri olması bakımından gerçek bir kültür elçisi ve humanisttir. Galland Doğu Kütüphanesinin en temel kaynaklarından biri olan Kâtip Çelebi’nin Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütüb vel-Fünûn (Kitap Adları ve Bilimlerle Kuşkuların Giderilmesi) kitabını okuyarak genel olarak İslami kültürün, özel olarak da Osmanlı kültürünün derinliğini keşfeder. “Doğu Kütüphanesi için girizgâh niteliğinde bir söylev” adlı metni, Türk bilimsel ve edebi yayınlarını savunmak için yapılmış benzersiz bir çabadır.

Araplara biraz iltifat ediliyor, eskiden bilimleri geliştirmek için önemli bir gayret gösterdikleri söyleniyor; İranlılara nezaket atfediliyor, doğru da yapılıyor; ama Türklere gelince, sadece adları bile öyle bir hışım yaratıyor ki, Türk demek düpedüz barbar, kaba ve tamamen cahil bir millet demek oluyor ve bu ad altında Osmanlı İmpartorluğu’nun hâkimiyeti altında yaşayan herkesten söz ediliyor.
Oysa böylesine karalamak, onlara haksızlık yapmaktır. Zira, onları barbarlıkla ve kabalıkla suçlamak gibi bu önsözün amacının dışında kalan ve gereksiz bir yer işgal edecek olan konuları bir yana bırakır ve cehalet konusuna gelirsek, bilimler ve edebiyat gibi bu üç halka özgü dallarda, ne Araplardan ne da İranlılardan geri oldukları ve bu konulara imparatorluklarının kuruluşundan beri ilgi gösterdikleri söylenmelidir. Doğu Kütüphanesinin kanıtladığı ve kendi tarihlerinin gösterdiği gibi, gerek doktrin gerek yazılarıyla çok beğenilen, çok ünlü pekçok din ve hukuk bilginleri vardır. Ayrıca çok ünlü ve üretici tarihçilerinin, sultanlarının kararlarının yanı sıra, düşüncelerinin ne denli derin olduğunu gözler önüne seren, geçen yüz yılın sonuna doğru, beş yüz doksana varan pek çok parlak şairlerinin olduğu tarihlerini yayınlamış bir yazardan anlaşılmaktadır. Her yerde olduğu gibi şiir, düz yazıya kıyasla, şeyleri ancak zihin inceliği ve hassasiyetinin işareti olan daha canlı renklerle ve daha soylu bir tarzda dile getirmenin yoludur.31

21Galland daha sonra Kâtip Çelebi’ye ve Doğu Kütüphanesinde yer alan Keşfü’z-Zünûn’a değinerek şöyle der: “Hacı Halife’nin kütüphanesi, hemen hemen bütünüyle kütüphaneye dahil edilmiştir. Bay d’Herbelot sadece kitapta yer alan konuları yeterince açığa çıkarmayan ya da konusu okurların dikkatini çekecek kadar önemli görünmeyen başlıkları dışarda bırakmaya karar vermiştir.”32 Bu satırları “büyük filozof ve iyi bir tarihçi” olarak nitelenen Kâtip Çelebi’nin kısa biyografisi izler.

22Galland’ın İslam ve Doğu kültürüne hümanist bir yaklaşımı vardır. Doğulu bilginlere yöneltilen eleştirileri tersine çevirerek, “Neden Doğulular Batılıların eserlerine ilgi göstermiyor?” sorusuna, “Çünkü Doğuya özgü kültür birikimi öyle zengindir ki, Dogulularm Batıyı inceleyecek zamanları yoktur” cevabını veriyor:

Pek çok kişinin yaptığı gibi, neden bizim kitaplarımızı okumak, tarihimize vakıf olmak, doktrinimizi ve bilgeliğimizi incelemek için gerekli olan dillerimizi öğrenmiyorlar diye şaşıranlara verilecek tek cevap kendi kaynakları üzerinde çalışmakla meşgul olduklarıdır.33

23Galland birçok Türkçe eseri, özellikle Kâtip Çelebi’nin Takvîm’üt Tevârih (Yaradılıştan bu yana Muhammedi kronoloji), Hoca Saadüttin Efendi’nin (1636-1599) Tâc’üt-tevârih (Osmanlı Tarihi)34 ve Mustafa Naima’nın, “Osmanlı Yıllıklarının Tercümesi” (Târih)35 adlı eserlerini tercüme eder.

24Sieur de la Croix’ya gelince (?-1704),36 İstanbul’a ilk kez 1670’te, başşehirdeki Fransız büyükelçisi Nointel’in sekreteri-tercümanı olarak geldi. XIV. Louis’ye 1673 kapitülasyonlarıyla ilgili metni getiren kişi oydu. Colbert tarafından kütüphanesi için elyazmaları bulmakla görevlendirilmesi de bu vesile ile oldu. Ayrıca Türk otoriteleri nezdinde ve Polonya’da bazı zor misyonlar üstlendi. 1685’t büyükelçi Guilleragues’un ölümünden sonra yeni elçinin (Girardin) gelmesine kadar, elçilik işlerinin yürütülmesinde Madam Guillargues’a destek olan kişi de oydu. Fakat de la Croix asıl, 1684’t yayınlanan (Paris, Cl. Barbin, 2 cilt), başta Mémoires contenant diverses relations très curieuses de l’Empire othoman (Osmanlı İmparatorlu’unu ilgilendiren çok ilginç raporları da içeren anılar) olmak üzere yayınladığı eserlerle bilinir. Yazdığı diğer kitaplar şunlardır: Guerre des Turcs avec la Pologne, la Moscovie et la Hongrie37 (Türklerin Polonya, Moskofya ve Macaristan ile savaşları); La Turquie chrestienne sous la puissante protection du roi de France38 (Fransa kralının güçlü himayesi altındaki Hıristiyan Türkiye); État général de l’Empire othoman depuis sa fondation jusqu’à présent et l’abrégé des vies des empereurs par un solitaire turc39 (Yalnız bir Türk tarafından görüldüğü kadarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan beri genel durumu ve imparatorların hayatı) ve birkaç başka elyazması ve yayınlanmamış eserdir.40

25Kâtip Çelebi ve Hezârfen Hüseyin Efendi, hiç şüphesiz, entelektüel alışverişleri en iyi yansıtan şahsiyetlerdir. Hüseyin Efendi Yunanca ve Latinceye hâkimiyeti sayesinde Marsigli kontuyla, Demetrius Cantemir’le, François Petits-Lacroix ve Antoine Galland’la entelektüel ilişkiler kurmuştur.

26Bu eserlerin ötesinde Sieur de la Croix’nın, tıpkı François de Pétis de La Croix gibi, özel bir merakı vardır: Hezârfen Efendi ile tanışmakla kalmamış, asıl önemlisi Hüseyin Efendi’nin eserlerini tercüme etmiştir. Nitekim État général de l’Empire othoman...adlı eserinin, “imparatorların hayatı” başlığını taşıyan önemli bir bölümü (Cilt II, s. 285-470 ve III, s. 1-599) Hezârfen Hüseyin Efendi’nin, Telhis’ül beyân fî kavânin âl-i Osman başlıkı, 1669’da IV. Mehmed’e sunulan eserinin tercümesidir. Aynı şekilde François Pétis de La Croix da onun Tenkîh-i tevârih-i mülük adlı eserini Histoire de toutes les dynasties mohamétanes (Muhammed sülalelerinin Tarihi) şeklinde tercüme etmiştir (yayınlanmamış eser).

Sonuç: Peki Türkler neredeydiler?

27Fransızların Osmanlı kültürüyle ilgili olarak yürürttükleri bu çok yoğun faaliyete bakınca, Osmanlıların Fransa’nın tarihi, coğrafyası, dili ve edebiyatıyla ilgili olarak nerede olduklarını sormak meşrudur. Aslına bakılırsa 17. yüzyılda Türklerin, daha doğrusu Osmanlı idaresinin elinin altında Fransa tarihiyle ilgili, o da bir önceki yüzyıldan kalma tek bir tarih kitabı vardır.Yeniden basıldığı için, La Première Histoire de France en turc ottoman: Chroniques des padichahs de France, 1572 (Osmanlı Türkçesindeki ilk Fransa Tarihi: Fransa padişahlarının hikayesi)41 adlı bu kitabın varlığından haberimiz oldu. Bu kitap büyük ölçüde 1567’de Paris’te yayınlanan Recueil des effigies des roys de France (Fransa krallarının portreleri) adlı bir derlemenin tercümesidir. Tanınmış vezir Nişancı Feridun Bey’in talimatıyla tercüme edilen-uyarlanan bu kitap, az çok Osmanlı kroniklerinin modeline uygun olarak Pharamond’dan IX. Charles’ın saltanatının ilk yıllarına uzanan sürede tahta çıkmış 61 Fransa kralı hakkında bilgi vermektedir. Osmanlı tarihçiliğinde türü içinde tek olan bu eser, 16. yüzyılda Osmanlıların her şeye rağmen, dış dünya ile, özellikle de 1536’dan beri padişahın müttefiki olan Fransa’yla ilgilendiklerini göstermektedir. Kısa sürmüş bir “Doğu’nun Βatıcılığı”nı42 yansıtan bu deneyim 17. yüzyılda tekrarlanmayacaktır. Konusu Fransa olan bir seyahat raporunun yazılması için Fransa’daki naiplik döneminde büyükelçi olarak görevlendirilen Yirmisekiz Mehmed Efendi’nin (1680?-1732) 1721’deki ziyaretini beklemek gerekecektir.43

28Fransız kültürü konusunda olmasa da, genel olarak Avrupa kültürü söz konusu olduğunda öncülük yapan kişi gene Kâtip Çelebi’dir. Kâtip Çelebi’nin bu alandaki tecrübesini izleme fırsatını Cihân-nüma’nın yazılışı sirasında elde ediyoruz. Gerçekten de Gérard Mercator’un yarım yüzyıl kadar önce yazılmış Atlas Minor (Küçük Atlas) eseriyle tanışması, yazarımızın hayatında önemli bir dönüm noktası olacaktır. Çalışmalarında ayrıca Lorenzo d’Anania44 ile Cizvit Gianpietro Maffei’ye45 gönderme yapmaktadır. Bunun için İslama dönmüş hayli esrarengiz bir Fransız din adamından, Şeyh Bektaşi Mehmed İhlasî’den46 yardım aldığını söyler:

Kâfir krallıkları üzerine Ĭslami kitaplarda hiçbir şey yazılmadığı için, frenklerin Atlas Mâcûr (Major-Büyük Atlas) kitabındaki şekillerden yararlanmak ve [metni] tercüme etmek istedik. Eski Fransa rahiplerinden İslama dönmüş Şeyh Mehmed İhlasî Latin dilini kullanmakta çok usta olduğu için, Atlas Minûr (Küçük Atlas) bir buçuk yılda tercüme edildi ve ona “Işık huzmesi” (Levâmi’un-nûr) adını verdik. Daha sonra Cihân-nümâ’yı hazırlamaya giriştik ve ayrıca bir de frenk tarihi tercüme edildi. Bu, kâfir krallarıyla ilgili bir tarihtir. [Bunun dışında] ‘Saltanatın İhtişami’ (Revnak’us- saltanat) adlı Konstantiniyye tarihini de tercüme ettik.47

29Her halükârda, Cihân-nümâ’yı yazdığı dönemde Kâtip Çelebi bu işe iki kez girişmiştir, başka bir deyişle, iki farklı Cihân-nümâ metni oluşur.48 Birincisi sadece İslami kaynaklara dayanarak yazılmaya başlanmıştır, ancak yazar Atlas Minor’un varlığından haberdar olunca bu proje yarım kalır. Dolayısıyla ikinci Cihân-nümâ, birincisinden tamamen farklıdır.

30Yazarın kişisel elyazmaları 158 sayfadan oluşur...bunlardan ilk 44’ü Osmanlı Türkçesinde kaleme alınan, bir yüzyıl öncesinden beri Avrupa’da geliştirilmekte olan coğrafya biliminin amaçları ve yöntemleri üzerine öncü bir çalışma niteliğindedir. İçeriği büyük ölçüde Atlas Minor’dan alınmış olmakla birlikte Kâtip Çelebi’nin pek çok yorumu da vardır. Eserin geri kalanında ise Japonya’dan başlanarak doğudan batıya doğru dünyanın sistemli bir tasviri yer alır. Öldüğü sırada yazar 41. bölüme, Kafkasya’ya ve Ermenniye’ye gelmişti.49

31Fransa ile ilgili kaleme alınan ilk raporu, dikkatli bir gözlemci olan Osmanlı büyükelçisi Yirmisekiz Mehmed Çelebi’ye borçluyuz. Fransa ve Osmanlı İmparatorluğu arasındaki kültürel ilişkilerin dengesizliğinin pekâlâ bilincinde olan Mehmed Çelebi’ye tek bir misyonla –ayrıca protokol yönünden de eli kolu bağlıdır– bu boşluğu doldurmak gibi imkânsız bir görev verilmiştir.