Desktop versionMobile version

Harp ve Sulh

 | 
Dejanirah Couto

Türkiye’de satılmayan Brüksel Halılarından “Türklerin Tavırları”na ve “Büyük Türk’ün Sarayının Tarifi’ne

Alain Servantie

Full text

Yorumları ve destekleri için, Encarnacion Sanchez, Maria-José Rodriguez Salgado, Gülru Necipoğlu, Delmarcel, Miguel-Angel de Bunes Ibarra’ya ve Anvers kenti Stedelijk Prentenkabinet’ine teşekkür ediyorum.

1Avrupa’da 15. yüzyılın başında icat edilen tahta üzerine yapılan gravür tekniği izleyen yüzyılda matbaanın gelşmesine koşut olarak gelişti. Türklerle ilgili ilk resimler Breydenbach’ın Kudüs seyahatı (1489 tarihli Saint voiage et pèlerinage de la cité / Şehre Kutsal seyahat ve hac) adlı eserinde yayınlandı. Sonra, 16. yüzyılda Türklerle Rodos’ta (1522), Viyana Kuşatmasında (1529) ve 1532 Macaristan Seferi’ndeki çatışmalar hakkında fıkir veren çok sayıda estamp (oymabaskı), Jan Swart van Groningen’in (1495-1560) baskısı 1526’da Anvers’te Willem Lierinck tarafından gerçekleştirilen ve muhtemelen Swart’ın Venedik ziyareti sırasında örneklerini gördüğü Türk atlıları dizisi yayınlandı.

2Birkaç yıl sonra 1533-344’te, hayli ilginç bir gelişme oldu: Halı desinatörü ve ressam Pieter Coecke, Sultan Süleyman’a kendi desenlerine göre yapılmış Brüksel halıları satmaya çalıştı; proje başarısızlığa uğradı fakat Coecke seyahatı sırasında yaptığı desenlere dayalı gravürlerini 1553’te Anvers’te yayınladı. [Bu halı satış girişimi] barış müzakereleri yürütmek üzere V. Karl (Şarlken) tarafından Konstantinopolis’e gönderilen diplomat Corneille de Schepper’in görevleri sırasında gerçekleşmişti. Scehepper’in yazdığı Les Mœurs et fachons (Ahlaklar ve Tavırlar) iyi bilinir; buna karşılık Description de la court du Grand Turc (Büyük Türk’ün Sarayını Tarifi) çok daha az bilinmektedir.

“Halılara gelince, onları satmak için başka yöntemler bulmak lazım”

  • 1 AGR SEA 767 f° 70-71, Gachard ve Piot, Collection de Voyages, III, 539-541- Mösyö de Malines aslınd (...)

32 Haziran 1534 te, İmparator V. Karl’ın Konstantinopolis’e gönderdiği temsilcisi Corneille de Schepper, de Malines1 adlı birine şunları yazmıştı:

Mösyö de Malines, saygılarımı sunarım, Son mektubumda, size buraya nasıl geldiğimi ve Pierre van de Walle’ye halılar ve diğer mallar konusunda ne soyleyebileceğinizi anlatmıştım. O zamandan beri, tacirler epey eziyet gördüler ve her gün daha fazlasını görüyorlar; bu nedenle, başka bir tacirin gelmesini tavsiye etmiyorum ve öyle yapmıyacaklarını tahmin ederim. Bu malları satmak için başka yöntem bulmak lazım. şu anda, Felemenk’de sizin yanınızda olmak isterdim. Çünkü İbrahim Paşa burada olmayınca, her şey eskisinden farklı oluyor. İki defa padişah tarafından kabul edildim ve uzun süre görüştüm. Son defa bugün Romalıların kralı ve kısmen de bizim imparatorumuz olan Karl tarafından bana verilen göreve göre tekliflerime cevap verdi. Bu cevap hakkında bir şey söylemek istemiyorum, çünkü sizi ilgilendirmiyor, sizin işiniz değil. Sadece Pierre van de Walle’ye taşlarına güvenmemesini, bu Büyük Sinyorun artık eskisi gibi alışveriş yapmadığını söylemenizi rica ederim; nedeni, İbrahim Paşa’nın olmayışı...

  • 2 Bkz. Tayyib Gökbilgin, “Rapports d’İbrahim Paşa sur sa campagne d’Iran,” Anatolia Moderna I, IFEA- (...)

4Peki burada ne denmek istenmektedir? Süleyman’ın ordusunun 1532’de küçük Köszeg (Güns) kalesi önünde bir aydan daha uzun bir süre durmak zorunda kaldığı, başarısız Macaristan Seferi’nin ardından İbrahim Paşa Habsburglara müzakere teklifinde bulundu. Doria’nın donanması Koron’u (Peloponez) ele geçirdi. [V. Karl’ın kardeşi, Avusturya Kralı] Ferdinand Dalmaçyalı teğmeni Zaralı Hyeronimo’yu ve Flander’deki danışmanlarıdan biri olan Corneille de Schepper’i V. Karl’a gönderdi. Schepper Mayıs-Temmuz 1533 arasında İstanbul’da Sadrazam İbrahim Paşa ile görüştü; paşa görüşmelere bir yıl sonra, eğer temsilci imparatordan daha kapsamlı teklifler getirirse devam edilebileceğini söyledi. Bu arada imzalanan ateşkes, Osmanlı İmparatorluğu ile Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu arasındaki serbest ticaretin yeniden başlamasına imkân verdi. Schepper, Viyana ve Brüksel’den geçerek imparatorla Monzon’da (Aragon) buluştu ve ondan 31 Aralık 1533 tarihinde yeni emirler aldı (ki bunların bir bölümünü kendisi kaleme almıştı). Sonra da Venedik ve Dubrovnik üzerinden İstanbul’un yolunu tuttu. İstanbul’a 26 Nisan 1534’te vardı. Ne var ki, İbrahim Paşa önceki yıl 29 Ekim’de Irak seferi için İstanbul’dan ayrılmıştı2 ve İstanbul’a geri dönemeyecekti. Zira 21 Kasım’da Süleyman Barbaros’u huzura kabul etmiş ve onu kapudanpaşa olarak atamıştı. Schepper o sırada sadrazamlık yapan Ayas Paşa ile sonra da doğrudan padişahın kendisiyle müzakereler yaptıysa da başarılı olamadı. Üstelik müzakerelerde koz olarak kullanmak istediği Koron, Nisan başında Türklere bırakılmıştı. 13 Haziran’da başarısızlığını anlatan mektubunun ardından, Prag ve Belgrad’dan geçerek dönüş yoluna çıktı.

  • 3 A. Henne, Histoire du Règne de Charles Quint en Belgique, 1859, c. II, 82.

5Şifreli metinde Malines beyefendisi olarak geçen kişi, çocukluğunun bir bölümünü bu şehirde geçiren İmparator V. Karl’dır. Orada Türk rolünü oynamaları istenen saray hizmetkârlarına karşı savaş nizamına girmiş Haçlıların rolünü oynayan Karl bu işi öyle abartmıştı ki, sürekli olarak yenilen hizmetkârlar bu görevden çekilmişlerdi.3 Pierre van de Walle ise birazdan kendisinden söz edeceğimiz Anversli bir tacirdi. Şifreli mektupta, halıların satışındaki başarısızlıktan söz ederken Schepper aslında kendi elçiliğinin başarısızlığa uğradığını haber veriyordu. Schepper’in gönderdiği mektuplardan hiçbirinde açıkça Pieter Coecke’ten söz edilmez; ancak bu mektup Coecke’ün misyonundan haberdar olduğunu kanıtlamaktadır. Coecke’ün Schepper ile birlikte 30 Haziran’da 1534’te Belgrad’a, 15 Temmuz’da Presbourg’a (Bratislava) ve 30 Temmuz’da Prag’a gelmiş olması pek muhtemeldir.

6Peki Türkiye’de halı satmaya çalışanlar kimdi?

Halıcı Alostlu Pieter Coecke4

  • 4 O. Hoste, Pieter Coecke van Aelst (1502-1550). Leven en werk. Kritische studie, Bruges, 1986. Özell (...)
  • 5 Bkz. G. Marlier: La renaissance flamande. Pierre Coecke d’Alost, (der.), Robert Finck: Brüksel, 196 (...)
  • 6 L. Guicciardini, Description de touts les Pais-Bas, 1582, s. 151.
  • 7 L. Guicciardini, Description de touts les Pais-Bas, 1582, s. 92. Bkz. Guy Delmarcel, La tapisserie (...)
  • 8 Le livre des peintres de Carel van Mander, Vie des Peintres flamands, hollandais et allemands (Harl (...)
  • 9 Jean Corneille (Jan) Vermeyen, Harlem yakınlarında Beverwyk’te 1500’te doğdu, Brüksel’de 1559’te öl (...)

7Pieter Coecke (ya da Pierre Coecke veya Koecke, bazen kendisine van Aelst, Aalst, Aloost da denirdi), bir ressam, halı desinatörü ve gravürcüydü. 14 Ağustos 1502’de doğu Flander’de Alost’da doğmuştu. 1517-1521 arasında Brüksel’de ressam Bernard van Orley’in öğrencisi olmuş, 1521’de İtalya’ya gitmişti. Dönüşünde 1527 tarihinde Anvers ressamlar loncasına kabul edildi ve aralarında Pavia Savaşı ve Maximilien’in Avları5 gibi eserler de bulunan halı desenleri çizdi. Luigi Guicciardini onun hakkında şunları söyler: “Alostlu Pieter Coecke: iyi bir ressam ve ince sanatçıdır, duvar halıları için örnek çizerdi, mimarlık sanatını da icra etti, Bolonyalı Sebastiano Serlio’nun mükemmel eserlerini Felemenkçeye çevirdi; böylece memleketine büyük hizmet ve iyilik yaptı.”6 Brüksel halıları pek ünlüydü: “özellikle duvar halıcılık sanatı mükemmel ve çok kârlı idi; ipek, altın ve gümüşten çok masraflı malzeme kullanarak ve büyük bir sanatla, insanları şaşırttan ve hayrete düşüren çok büyük duvar halıları örüyorlar ve dökuyorlar.”7 Coecke Konstantinopolis’e 1533-15344te ulaştı. 1534’te geri döndüğünde, kendisi de Malinesli bir ressam olan Maeyken Verhulst ya da Bessemers ile evlendi. Çiftin kızlarından biri, Coecke’ün öğrencisi Pieter Brueghel ile evlendi.8 V. Karl’ın ve Macaristan kraliçesi Marie’nin ressamı oldu. Kimi yazarlara göre, imparatorluk donanmasıyla birlikte 1535’te Tunus’a gitmiş ve şehrin alınışına tanık olmuştur; oradayken Le Maure de maître van Aelst avec la ville de Tunis au fond ve Père du susdit Maure aux genoux de l’empereur Charles-Quint adlı tabloları yaptığı söylenir; desenlerinden altısı V. Karl’ın zaferlerini (Victoires de Charles-Quint) temsil etmektedir. Ancak bu eserler kaybolmuştur, ayrıca desenleri Jean Vermeyen tarafından yapılan Tunus’un alınışı halı dizisini Coecke’ün yapmadığı da anlaşılmaktadır.9

  • 10 Günümüzde Viyana Kunshistorisches Museum’dadır. Bkz Campbell, Tapestry..., s. 268.
  • 11 Bkz. Linda Jansen, “Serial products in the workshop of Pieter Coecke van Aelst: a working hypothesi (...)
  • 12 Die alder vermaertste antique edificien van templen, theatren, amphitheatren bescreven, Anvers: Gil (...)
  • 13 Dr. Alfred von Wurbach, Niederländisches Künstler-Lexicon auf Grund Archivalischer Forschungern Bea (...)

81535-36 yılları arasında Macaristan kraliçesi Marie tarafından V Karl’a hediye edilen Yuşa Peygamberle ilgili sekiz halıdan oluşan dizinin kartonlarını çizmiştir.10 1537’de, Anvers ressamlar loncasının başkanı iken Anvers Notre Dame Katedrali’nin Aziz Nikolas Şapeli’nin vitraylarının ön çizimlerini yapmıştır. Atölyesi giderek zenginleşir ve seri halinde dini konulu, özellikle üç kralın (İsa’nın doğumuna gelen krallar) hayranlığı temasını ele alan tablolar üretir.11 1539’da, Bolonyalı Sebastiano Serlio’nun Tout ce qui concerne l’architecture et la perspective12 (Mimari ve perspektif ile ilgili her şey) adlı eserini Felemenkçeye tercüme eder. 1548’de Anvers’deki Moelnere Sarayı’nın dekorasyonunu yapar; 1549’da, V. Karl ve oğlu Felipe’nin Anvers’e Şanlı Girişi adlı eserin dekorasyonuna yardım eder.13

  • 14 Brüksel şehir arşivi, R. 3411, s. 292 “épitaphier de Saint-Géry”: Tablo n° 88.

91550’de Brüksel’de öldügünde bu kentteki, bugün yıkılmış olan Aziz Géry Kilisesi’ne gömülür. Mezar taşında Türkiye seyahatını hatırlatan “üç gümüş hilalli” arması yer almaktaydı.14

Pieter Coecke’ün Türkiye’deki Misyonu

  • 15 Amanda Wunder, University of Wisconsin, Madison, “Western Travelers, Eastem Antiquities, and the Im (...)
  • 16 Zikr. Jules Houdoy, Les tapisseries de haute-lisse: histoire de la fabrication lilloise du xıve au (...)
  • 17 Le livre des peintres de Carel van Mander, s. 184-189.
  • 18 Félibien, Entretiens sur les vies et sur les ouvrages des plus excellens peintres anciens et modern (...)
  • 19 Georg Braun, Theatrum urbium praecipuarum mundi, Köln, 1572, c. iv s. 10. (Latince metin Fransızcay (...)

10P. Coecke’ün bazı biyografi yazarları onun elçi Schepper’le birlikte 1533’te İstanbul’a gittiğini yazarlar; onlara göre Coecke Flaman halıcılar delegasyonuyla birlikte, padişah için bazı halı deseni kartonları yapmak üzere gelmiştir;15 ancak hayvan ve insan şekilleri resmetmek yasak olduğu için seyahat bir işe yaramamıştır. Nitekim Bullart: “İtalya’dan dönüşünde bazı halı tacirleri onu padişah için yapacaklarını düşündükleri halılar için birkaç desen çizmesi konusunda ikna ettiler; ancak Muhammed’in yasası resmi yasakladığı için bu seyahat boşuna oldu; ama o İstanbul’u, eğlence yerlerini resmetmek için bu firsattan yararlandı ve tahta üzerine gravür tarzında yedi çok güzel eser yarattı”16 der. Carel van Mander ise: “Flander’e dönüp dul kalınca Vander Moeyen adlı bir halı taciri ona Konstantinopolis’e gitmesini önerdi; Büyük Türk için birkaç güzel ve zengin halı yaparak onu büyülemek istiyordu. Dolayısıyla Pieter Coecke’e sultana sunulmak üzere birkaç resim yapması söylendi. Ancak sultan, Muhammed’in yasalarına göre insan ve hayvan resimlerini kabul edemezdi. Dolayısıyla proje büyük masraflarla yapılan bir seyahatten öteye gidemedi”17 diye yazıyor. Félibien de, “çok iyi bir ressam ve mimar olan” Pieter Coecke, “Türkiye’ye gitti ve oradan ipek ve yünlülere uygulanmak üzere halı üreticilerinin sirrı olan güzel renkler getirdi”18 demektedir. Mander de, Pieter için “bu ülkede bir yıl kadar kaldı, Türkçeyi öğrendi ve boş duramayacaği için doğaya bakarak Konstantinopolis şehrini ve civarını resmetti; bu desenler Türklerin davranış biçimlerini gösteren yedi tahta levhaya işlendi,” diye eklemektedir. Georg Braun ise, 1572’de Coecke’ün ölümünden yirmi yıl sonra şunları yazmıştı : “Alost’lu Pieter Coecke, hakikaten görmeye değer Türklerin hayat ve ahlaklarının tarifi isimli başka bir kitap yayınladı. Bu kitapta, İstanbul’da bulunduğu sürece, Türklerin ahlaklanını nasıl müşahede ettiğini anlatıyor. Padişah Süleyman sanatına o kadar hayran kaldı ki Kuran’ın yasağını unutarak, onun tarafından resmedilmeyi istedi; ondan sonra, cömert bir hünkâra layik şekilde davranarak ona kendi eliyle yüzük, kıymetli taş, at, kıyafet, altın ve hizmetçi gibi büyük hediyeler verdi ve büyük şerefle veda etti. Döndükten sonra, Büyük Türk’ün verdiği hediyelerle Brüksel’de kendine yıllık gelir sağladi.”19

  • 20 Jacob Rehlinger (1500-1570, bkz. Deutsche biographische Enzyklopädie), Augsburg belediye başkanı, A (...)
  • 21 Pierre van de Walle’ın adı da simsar olarak Yedi Günah konusunda yapılmış bir dizi halının Macarist (...)
  • 22 Arşın. 1 Anvers arşını = 0.6896 metre.

11Türkiye’ye yapılan bu seyahat 15 Haziran 1533’te Augsburglu tacir Jacob Rehlinger20 ve ortağı simsar, mücevherci ve Anvers’te bir lüks eşya mağazası sahibi olan Peter van de Walle21 ile Brüksel’de halıcılık yapan Guillaume Vermeyen arasında yapılan bir anlaşmayla planlanmıştı. Amaçları sözleşmede belirtilmiş olmasa da Konstantinopolis’e bir miktar halı götürmek idi. Rehlinger yedi halı için, 1 aune’u22 15 düka üzerinden hesaplandığında toplam 580 aune’luk bir satış için opsiyon aldı. Bunlardan biri, “Pavia Önünde Yapılan Fransız Kralının Muharebesi” idi, on iki tane de “Yılın 12 Ayıyla Bölünmüş Av Sahnesi (Maximilen’in Avları)” vardı.

  • 23 Bernard van Orley tarafından resimleri yapılan, 1528 ve 1531 arasında Dermoyen atölyesinde dokunan (...)
  • 24 Bkz. Delmarcel, Les chasses..., Maximilien’in Avları’nın Eylül Ayı 5,63 m. x 4,40, boyutlarındadır; (...)
  • 25 H. Kellenbenz, “Jakob Rehlinger, ein Augsburger Kaufmann in Venedig,” Beiträge zur Wirtschafts und (...)

12Bugün “Maximilien’in Avları” adı altında toplanan bu halılardan her biri bir aune’u 16,5 düka olan bir rayice göre 687,5 aune değerindeydi. Dermoyen Rehlinger’e hemen bu dizinin iki parçasını verdi; bunlardan biri Pavia Savaşı,23 idi, ve boyutları 8,62 m. x 4,44 idi, diğeri ise Eylül Ayı adlı eserdi ve boyutları 5,86 m. x 4,31 idi.24 Bu iki eser, iki halı dizisinin tamamının en iyi satılacağı umulan yere gönderilmişti. Rehlinger Aralık ayına kadar bütün halılar için opsiyon aldı ve satışı gerçekleştirmeyi umduğunu söyledi. Ölçülerden anlaşıldığına göre bunlar küçük örnekler değil, tamamlanmış eserler idi. İlk aşamada 18 Ağustos 1533’te Venedik’teki bir noter önünde Jacob Rehlinger ve Venedikli Marco de Nicolao (di Νicοlò) arasında imzalanan mukaveleye göre, Nicolao iki halıyı padişaha gösterilmek üzere İstanbul’a götürme ve satışa yardımcı olma taahhüdünde bulunuyordu; karşılığında son satış bedeli üzerinden %20’lik bir pay alacaktı.25 Satış gerçekleşmez ise, iki parça iyi durumda Anvers’te Dermoyen’e, en geç 1534’ün Şubat ayında iade edilecekti. Eğer bu gerçekleşmezse, kendisine halıların bedeli Anvers’te o yılın Pantekot’unda ödenecekti. Eğer satış gerçekleşirse de, iki ortak fıyatın tamamının 1534’ün Noël’inde Bergen-op-Zoom pazarında ödenmesini taahhüt ediyorlardı.

  • 26 Kellebenz, “Jakob Rehlinger...”
  • 27 “Con estas era huna que m’escribe Marco de Nicolo que es el 10, y el era que suele yr al Turco y es (...)
  • 28 “En postreras l[et]ras que son venidas de Costantinopoli, son del primero del pasado y contienen lo (...)

13Venedikli mücevherci Marco di Νicοlò Türklerle daha önce de iş yapmıştı. 1535’te gene Rehlinger ile ortaklık yaparak, paha biçilmez iki yakutu 10.000 düka’ya satmıştı.26 Ancak işleri onu ticaretin ötesine gitmek zorunda bıraktı. 1535’in Eylül ayında, V. Karl’ın Venedik’teki elçisi Lope de Soria, Tunus’tan dönüşünde İtalya’dan geçerken imparatorun onunla tanışmasını teklif etti; çünkü kendisi Türkleri iyi tanıyan ve ona en iyi istihbaratı verebilecek kişi idi.27 Ancak işler ters gitti; Konstantinopolis’ten Fransa’ya bir mektup götürürken yakalanıp iki taraflı casusluk yapmakla suçlandı ve 1536’nın Şubat ayında bu şehirde başı uçuruldu.28

  • 29 Crescentio, Navtica mediterranea, 1602.

14Coecke’ün adı mukavelede geçmemekle birlikte, halılarla birlikte onun da İstanbul’a gittiğini düşünmek için pek çok neden vardır. Venedik’te Kasım ile Ocak ayı arasında denizde seyrüsefer yasak olduğu için yola 1533’ün Eylül ayında çıkmıştır.29 Desenlerinden anlaşıldığı kadarıyla İstanbul’da en az Nisan, hatta belki de Corneille de Schepper gibi Temmuz ayına kadar kalmış ve sonra Flander’e dönmüş olmalıdır.

  • 30 Gachard, Analectes historiques, 1856, cilt III, 8e seri s. 200-233, n° CCLXV : “Relation envoyée à (...)
  • 31 Bkz. Gülru Necipoğlu, “Süleyman the Magnificent and the Representation of Power, etc.”
  • 32 Piero Zen’in mektubu, 4 Haziran 1529, Sanuto, Diarii, Haziran 1529, 581.
  • 33 Piero Zen’in mektubu, 11 Şubat 1533, Sanuto, Diarii, LVII, Mart 1533, s. 632-634.
  • 34 Piero Zen’in mektubu, 9 Haziran 1530 Sanuto, Diarii, LIII, 344; Setton, III, 344, fn. 133.

15Bu ticari misyonu başlatanların, alıcıları ancak büyük senyörler arasında bulunabilecek olan lüks malları pazarlamak için yeni imkânlar aradıkları açıktır. 1532’de, imparatorluk bütçesi ve onun yanı sira V. Karl’ın en zengin toprağı olan Flander’in kaynakları, tamamen Süleyman’ın Almanya’ya ayak basmasını önleyecek askeri sefere tahsis edilmişti; bu da Brüksel’de yiyecek maddelerinin pahalanmasından dolayı karışıklıklara yol açmıştı; öyle ki, Macaristan Kraliçesi Marie, bu karışıklıkları bastırmak için asker göndermek zorunda kalmıştı.30 Buna karşılık İbrahim Paşa’nın, Köszeg (Güns) kuşatmasından sonra, 1532 Ağustosunda uzattığı el ve imparatorlar arasında başlayan, Schepper’in V. Karl’ı temsil ettiği müzakere umudu, ortalığın yatışması ve ticaretin yeniden canlanması beklentisini destekliyordu. Anvers ve Augsburglu tacirler İbrahim Paşa’nın Batı malları söz konusu olduğunda ona imparatorluk şatafatını hatırlatan lüks mallara düşkünlüğünü düşünerek “ticari bir vurgun” vurmayı hesaplıyorlardı. Paşanın Sultan Süleyman için Venedik’te, 1529’da papanın Bolonya’da V. Karl’a giydirdiği tacı hatırlatan bir taç yaptırdığı biliniyordu.31 Venedik balyoslarının yazışmaları bize sadrazamın lüks düşkünlügü hakkında bilgi veriyor: Kendisi bir pırlanta meraklısıydı,32 ama aynı zamanda da permesan peynirini, moskatel şarabını, şekerlemeleri ve şamdanları pek severdi; müftü için demirden bir kasa ve bir mücevher kutusu istemişti;33 balyoslar son olarak da “çok büyük ısrarla bizim at boynuzunu (likorn) istiyor”34 demekteydiler.

  • 35 Alvise Marco Contarini’ye, Buda, 17 Eylül 1529; Venedik, Bibliotheca marciana, class. VII, cod. 193 (...)
  • 36 İmparatorluk dragomanı Yunus Bey’in Nogarol’da, 1536’da, güzel, modern saatler gönderilmesi yolunda (...)

16Fransızlar da dostluğunu kazanmak için tıpkı Venedikliler gibi İbrahim Paşa’ya “çok güzel cam işleriyle süslenmiş Fransa’dan gelen bir sandığı, nadir bulunan ve mükemmel bir şey olarak hemen hediye ederler.”35 Başka bir deyişle tacirler İbrahim Paşa’nın Batı zevkine düşkünlüğü nedeniyle bu halılara en az Fransa, İngiltere, İspanya ya da Polonya kralları kadar ilgi göstereceğini ummuşlardır.36

  • 37 AGR SEA 768, f° 124-125, ekte yer alan daha önce yayınlanmamış metin.

17Halıların seçimi de hiç safıyane değildi: Pavia Savaşı I. François’nın yenilgisini ve yakalanmasını anlatıyordu. V. Karl 1526 gibi çok erken bir tarihten beri Osmanlıların Habsburglara karşı saldırılarını bu kralın kışkırttığını tahmin ediyordu. 1532 baharında Ferdinand, o sırada muazzam ordusunun başında Macaristan’a doğru yürümekte olan Süleyman’la barış yapabilmek umuduyla ona iki sözcü göndermişti: Joseph de Lamberg ve Leonardo de Nogarole. Bu sözcüler Niş’te, Fransız temsilcisi Rincon’un da hazır bulunduğu bir görüşmede İbrahim Paşa tarafından ağırlandılar. Görüşmeler başansızlıkla sonuçlandı ve ordu Köszeg’e kadar ilerlemesini sürdürdü. Sözcüler Ferdinand’ın yanına döndüklerinde (1532 Eylül ayında), Fransız elçisinin onlara, “Hıristiyanların imparatorunun [V. Karl] önce Fransız kralını geceleyin haince nasıl esir aldığını, onu hapishaneye attıktan sonra [esir aldığı] çocukları için nasıl fıdye istediğini ve daha sonra bu çocukları büyük miktarda para ödeyerek geri almak gerektiğini, bu imparatorun zalim bir hükümdar olduğunu, sadece başkalarının mallarına zorla el koymak istediğini, o yüzden herkes tarafından nefret edildiğini” anlattığını aktardılar.37

  • 38 “Instruction à vous nostre chier et féal secrétaire Cornelio Sceppere de ce qu’aurez faire, sollici (...)

18Bu bilgiyi alan V. Karl, 26 Mart 1533’te Schepper’i Türkiye elçisi olarak görevlendirdi: “Mümkün olan her yöntemle bu Türk ile birkaç Fransız, İngiliz ve Alman prens veya hükümdar arasında geçmiş veya mevcut ittifak veya anlaşma olup olmadığını öğrenin ve onun hakkında mümkün olduğu kadar yazıyla, mektupla veya şahitle ipucu veya kanıt elde edin... Bu bilgileri akıllıca kullanın, kime en fazla güvenebileceğimizi bilelim ki, ilerde ona göre davranırız” demekteydi.38

19İbrahim Paşa Fransızlarla Türkler arasında yapılan ittifakı Schepper’e üstü örtülü biçimde söylemişti. Nitekim Schepper de 2 Haziran 1533 tarihli görüşmede şunları aktardı:

İbrahim Paşa, esir düşen Fransa kralının annesinin büyük padişaha

“Fransa kralı, oğlum, İspanya kralı V. Karl [V. Karlos] tarafından yakalanmış; V. Karl’ın cömertçe oğlumu serbest bırakacağını ümit etmiştim, ama yapmadı, aksine ona haksızlık ediyor, o nedenle, büyük padişah, sizin tarafınıza sığınıp, sizden gönül yüceliğinizi kullanarak oğluma kavuşmama yardımınizı rica ederim”

diye bir mektup yazdığını söyledi. İbrahim, büyük padişahın bu yüzden İmparator V. Karl’a öfkelenip ona savaş açmaya karar verdiğini söyledi. [Padişah]

“önce hangi tarafla en rahat şekilde savaş yapabileceğini düşünmüş ve Macarların kendi elçisine yaptığı alçaklığı hatırlamış; zaten Macaristan Kralı Layoş, İmparator V. Karl’ın kızkardeşi ile evli olduğu için ordusunu önce ondan tarafa gönderdi, Layoş da ordusuyla savaşıp mağlup düştü ve Macaristan Krallığı benim tarafımdan Macarların elinden alındı”

  • 39 C. de Schepper’in Hatıratı, Mss. BR Brüksel, s. 15-16.

dedi.39

20Pavia Savaşı’yla ilgili halılar I. François’nın gece vakti ve ihanet sonucu değil, güpegündüz ve ortaçağ şövalyelerinin pek sevdikleri türden aleni ve gögüs göğüse bir çarpışmada esir edildiğini ortaya koymaktadır.

  • 40 Süleyman’ın ordusu Macaristan’da küçük Köszeg (Güns) kalesi önünde duraklamış ve avlanma ile hamam (...)
  • 41 HHStA, Turcica, 1.7 Konv. 1 f° 5r-12V, İtalyanca orijinali için bkz. Chesneau, Voyage de M. d’Aramo (...)

21Av sahnesinin temsiline gelince, bu mutlaka Süleyman’ın Habsburglarla paylaştığı ve iki imparatoru aynı konuma getiren köpekli sürek avı düşkünlüğünü tatmin edebilecek bir halıydı.40 Nitekim 1547’de, o sırada sadrazam olan Rüstem Paşa, V. Karl’ın başka bir temsilcisi olan Gerard Veltwijk’e efendisinin ne tür ava meraklı olduğunu sormuştu: “Oturuma katılınca paşa padişahın avlarından söz etmeye başladı, turnaları nasıl atmacayla avladıklarını ve başka avları anlattı. Ve adeti olduğu üzere konu dışına çıkarak beni İmparator Karl’ın avları konusunda sorguya çekti. Bu konuda kendisine çok az bilgi verdim zira kendisini avlanırken hiç gormemiştim; ama kendisine bu konuyu daha iyi bilen Monsenyör de Condé [Roggendorf] ile konuşmasını önerdim.”41

22Rehlinger Aralık ayında kesin siparişi vermek zorundaydı ama Coecke, 18 Ağustos’ta mukavelenin imzalanmasının hemen ardından beraberinde bulunan iki halıyla birlikte Venedik’ten ayrılmak zorunda idi; o mevsimde haberleşme kolayca yapılabiliyordu, gene de İstanbul’a ulaşmak için üç haftası vardı. Osmanlı başkentine İbrahim Paşa’nın Irak seferi için son hazırlıklarını yapmakta olduğu, dolayısıyla lükse ayıracak zamanının olmadığı –sefere çıkmış bile olabilirdi– bir dönemde geldi (29 Ekim). Schepper de o sırada Viyana ile Brüksel arasında seyahat ediyordu. İbrahim Paşa’nın Irak’a gönderilmesi, gerek tacirlerin gerek diplomatik müzakerelerin perspektifni değiştirdi, tıpkı Schepper’in yazdığı gibi: “Bu Büyük Sinyor artık eskisi gibi alışveriş yapmıyor; İbrahim paşanın olmayışı yüzünden...” Vermeyen ile yapılmış sözleşme nedeniyle, Rehlinger’in iki-üç ay içinde satış projesinin gerçekleşmeyeceğinden haberdar edilmesi gerekiyordu. Acaba o iki halı Anvers’e geri gönderildi mi, yoksa Konstantinopolis’te mi kaldı? Metinler bu konuda herhangi bir şey söylemiyor.

23Coecke muhtemelen 1534’ün Nisan ayına kadar Konstantinopolis’te kaldı. Ramazan sonunda yapılan şenlikleri izledi (Resim 5); belki o da Haziran ortasında Schepper ile döndü. Ancak Schepper’in yazışmaları bu konuda başka bir bilgi vermemektedir.

Türklerin Adetleri ve Tavırları

  • 42 W. Stirling Maxwell, The Turks in 1533. A series of drawing made in that year at Constantinople by (...)

24Biyograflarının yazdığına göre Coecke, İstanbul da nazik biçimde istenmeyen kişi ilan edildi. O zaman kendini gündelik yaşamla ilgili gördüklerini ve manzaraları resmetmeye verdi. Bu desenlerden bazıları 1553’te Anvers’te dul karısı tarafından, Mœurs et fachons de faire des Turcz avecq les regions y appartenents, ont esté au vif contrefaictes par Pierre Coeck d’Alost, luy estant en Turquie, l’an de Jesuchrist M.D. 33,lequel aussy de sa main propre a pourtraict ces figures duysantes à l’impression d’ycelles42 (Türklerin ve onlara ait bölgelerin ahlakları ve tavırları. 1533 miladi yılında Türkiye’de bulunan Alostlu Pieter Coecke’ün kendi elinden tabiata göre çizilip baskıya hazırlandı) başlığıyla yayınlandı.

  • 43 Delmarcel, a.g.e., s. 116-117, 155-156. Bir Romulus ve Romus dizisi Pierre van de Walle tarafından (...)

25Bu desenler ilerde yapılacak halılar için karton üzerine yapılmıştır; söz konusu kartonlar yan yana getirildiğinde 4 metre 57 cm uzunluğunda ve 44,2 cm. yüksekliğindedir ve Türkleri temsil eden bıyıklı erkekler ya da örtünmüş kadınlar şeklinde çizilmiş antik sütunlarla ayrılmış yedi farklı konuyu ele almaktadır. Mimari kompozisyon (özellikle son levhada) ve manzaranın temsilinde İtalyan etkisi görülmektedir. İtalyan Rönesansında esinlenmiş sütunlar dizisi dönemin başka halılarında da kullanlmıştır; örneğin, muhtemelen Brüksel’de 1520-1535 yılları arasında Raphaël’in ögrencisi Vincidor tarafından yapılmış Romulus ve Romus dizisinin kenarlarında ya da Cyrus’un Hayatı43 dizisinde olduğu gibi; ancak “Türk” olarak seçilen şahsiyetler gerçekten özgündür.

26Aslında desenler, onlar üzerine en iyi çözümlemeyi yapmış olan Marlier’nin ortaya koyduğu gibi 1533-1534 yıllarının Osmanlı İmparatorluğu’ndaki hayat, manzaralar, özellikle insan manzaraları üzerine yapılmış son derece gerçekçi bir rapor olarak görülebilir. Hıristiyan kadınların başı açık, Müslümanların ise örtülü olarak gösterildiği, dolayısıyla baş biçimleriyle birbirinden ayrıldığı görülmekte, farklı kıyafetler ise toplumdaki çeşitlilik hakkında bir fıkir vermektedir.

27Desenlerin altında yer alan yazılar her levhada anlatılan olayı yorumlamakta ve resme anlam kazandırmaktadır. Levhalar aşağıda aktaracağımız düzende sunulmaktadır ve Slavonya’da (Sırbistan’ın Dubrovnik ve Niş arasındaki bölümü) başlayan, Makedonya’dan ve bugünkü Bulgaristan’dan geçen ve İstanbul’un yüreğine uzanan seyahat aşamalarını rulo üzerinde soldan sağa doğru sıralamakta, bir anlamda Batıdan Doğuya doğru gidişi göstermektedir.

28Bu desenler şunlardır: Doğuya Doğru

I. İşte Slavonya dağları; oralarda ne insanlar ne de hayvanlar için dışardan getirilenler dışında yiyecek yok. Bir süt kasesi bulmak, önemli bir iş. Seyyahların eğer çadır getirmemişlerse, hayvanlar ve eşyalarıyla, geceleyin gökyüzünün altında, toprak üzerinde, yağmur, rüzgâr, kar, don olsun, nerede ısınmak için ateş yakabilirlerse orada yatmaları ve dinlenmeleri gerekiyor. Orada her şeye ihtiyaç var.

  • 44 Libri tre dette cose de Turchi, 5.

29Pieter Coecke kendisini bu ilk resmin ortasında bir okçu olarak resmetmiştir; üzerinde, 1545’te elçi Gérard Veltwijck’in de giyeceği gibi “Slav” kıyafeti, yani “uzun, palto şeklinde bir üst elbise ve altında İtalyan usulü pantalon”44 vardır. Resimde bir kervanın muhtemelen Dubrovnik veya Cattaro ile Sofya arasında verdiği bir gece molası anlatılmıştır; külahlarından Türk sipahisi oldukları anlaşılan askerler kervana eşlik etmektedirler. Sağ tarafta büyük bir kamp ateşi yanmaktadır. En sağda görünen bir köylü süt çanağını taşımaktadır. Sol uçta ise bir köylünün koyun sağmakla meşgul olduğu görülür.

  • 45 Cengiz Orhonlu, “Meslekî Bir Teşekkül Olarak Kaldırımcılık ve Osmanlı Şehir Yolları Hakkında Bazı D (...)
  • 46 Libre tre dette cose de Turchi.
  • 47 Corneille De Schepper’den İmparator’a, Prag, 3 Ağustos 1534, AGR SEA 767, f° 17-118, Gachard ve Pio (...)

30Seyyahların “gökyüzünün altında yatmaları ve dinlenmeleri gerekiyor” zira İstanbul’u Belgrad’a bağlayan büyük yol üzerinde Lütfi Paşa’nın kervan menzilleri inşa etmesi için 1540-41’i beklemek gerekecektir.45 Yollar özellikle kışın çok elverişsizdir: “Dubrovnik ile Trebinje arasında çok yüksek ve engebeli dağların arasındaki çok kötü ve tehlikeli bir geçitten, at sırtında bile geçmek zordur, ancak yürüyerek geçiliyor.”46 Schepper 1534’te, bugünkü Sırbistan ile Adriyatik arasında daha çok strateji amaçlı yeni bir yol inşa edildiğini anlatır: “Dağlar arasında, arabaların daha kolay geçmeleri ve Venedik Körfezi’ne kadar yiyecek götürebilmeleri için, büyük bir yol inşa ediliyor.”47

II. Kır bölgelerine gelince, burada kervanlar bulunuyor. Rum kadınları, seyyahların arayacağı, onların işlerine yarayan –at nalı, arpa, yulaf, şarap, ekmek veya külde pişmiş pide gibi– her çeşit yiyecek ve eşya satıyorlar. Ara sıra, ulak denilen postacı atlılar seyyahların beğendikleri atlarına el koyuyorlar ve kimse itiraz edemiyor.

  • 48 Marlier, Josef von Karabacek’in 66 sayfalık elyazması bir incelemesine yaslanmaktadır. Kendisi, Viy (...)
  • 49 Libre tre dette cose de Turchi libri, Venedik, 1539, 7.
  • 50 Chesneau, Jean, Le voyage de Monsieur d’Aramon: ambassadeur pour le Roy en Levant, (yay.) Ch. Schef (...)

31Seyyahlarımızın kervanı muhtemelen Rumeli ovalarına (Bulgaristan) varmıştır; Josef von Karabacek48 Maritza ovasını tanır. Yolda kervanı “Rum” kadınları (Hıristiyan diye okumak gerek ve onları başlarını bağlamamalarından ayırt etmek mümkündür) karşılar; her tür yiyecek ve seyyahlar için gerekli mal –at nalından şaraba, ekmekten külde pişmiş pidelere kadar– satarlar. Kadınların saç biçimlerini dönemin hemen bütün seyyahları tasvir etmiştir: Zaribrod’dan Bulgaristan sınırındaki Kunovicka’ya (Clissurrizza) kadar her yerde “kadınların evleninceye kadar saçları kulak hızasında kesilir, bu da onlara erkek çocuk havası verir ve evlendikten sonra saçlarını uzatır ve örgü yaparlar, gümüş, madeni para, cam parçaları, amber ve dükalar takarak süslerler; bu saç biçiminin onları daha güzel ve zarif yaptığına inanmaktadırlar. Eğer yakında bir ölüm olursa saçlarını keserler ve yüzlerini kanatıncaya kadar tırmalarlar.”49 Bu anlatım Chesneau’da şu şekle bürünür: “Morava Nehri’ni geçtik. Bu memleketin kadınlarının çoğu saçlarını kesiyorlar, diğerleri ise uzun tutuyorlar ve üstüne mendilden yapılma şekilsiz bir şapka koyuyorlar. Kulaklarına cam süsleri veya para takıyorlar. Kocaları veya akrabaları öldüğü zaman, saçlarını koparıp, en garip bağırmalarla yüzlerini tırmalıyorlar. Birçok yerde Rum kadınları aynı şeyi yapıyor; bence, bunu eski bir gelenek veya ikiyüzlülük nedeniyle yapıyorlar, üzüldükleri için değil.”50

  • 51 Gassot, Jacques, Le Discours du voyage de Venise à Constantinople, contenant la querelle du grand S (...)

32Gassot ise aynı olayı şöyle betimler: “İlerde, Niş şehrini gördüm, eskiden büyük olan bu şehir, şimdi büyücek bir köy olmuş; Morava çok geniş ve akıntılı bir nehir, nehri geçtik. Bu memleketin kadınlar, evliliğe kadar, saçlarını kulaklarına kadar kestiriyorlar; evlendikten sonra, omuza kadar uzun bırakıyorlar veya Slav usulüyle başlarına, üzerinde cam, kehribar, inci, gümüş, altın süsleri olan şapkalar takıyorlar ve bütün Bulgaristan’da, koca, kardeş, baba, çocuk öldüğü zaman, saçlarını yolup, kanatana kadar yüzlerini tırmalıyorlar.”51

33Karabacek’e göre, üzerinde bir kılıç bulunan mezar taşı, Pieter Coecke’ün doğduğu şehir olan Alost’un armasına yapılan bir göndermedir.

  • 52 Moisés ben Baruch Almosnino, Crónica de los reyes Otomanos, (yay.), P. Romeu Ferré, 1998, S. 157.
  • 53 Luigi Bassano, Costumi et i modi particolari della vita de’ Turchi, s. 56.
  • 54 Cengiz Orhonlu, “Köprücülük,” VII. Türk Tarih Kongresi. Ankara. 25-29 Eylül 1970, Ankara, 1973, c. (...)

34En sağda bir köylü iki elini uzatmış bir Türk atlısına yalvarıyor; bu sahne ulakların –Osmanlı Devleti’nde hızlı posta servisini sağlarlardı– atlara istedikleri gibi el koyma âdetine gönderme yapmaktadır. Almosnino, Lütfi Paşa da dahil, ulakların rastladıkları herhangi bir kişiye ait istedikleri ata el koyabildiklerini anlatır.52 Bassano, her ulağın her menzilde atını değiştirdiği ama, aynı eğeri ve koşumu koruduğu açıklamasını yapar ve atını vermeyi reddedenlerin kazığa oturtulma cezasına çarptırıldığını söyler.53 Kervansaraylar ya da menziller sadrazam Lütfi Paşa tarafından 1539-41 arasında yeniden düzenlenmişti ve gerek Anadolu, gerekse Rumeli’deki menzillerde değiştirmek için atlar bulundurulurdu.54

III. Turkler toprak üzerine büyük bir deri örtü koyup nasıl yemek yiyor; nasıl selamlaşıyorlar; nasıl işiyorlar, nasıl abdest alıyorlar; nasıl namaz kılıyorlar.

35Kervan yoluna devam etmektedir –Karabacek sahnenin Bulgaristan’daki Tatar-Pazarcik’ta geçtiğini söyler. Manzaraya develer de dahil olmuştur... Coecke seyahatla ilgili birçok sahne hakkında not almıştır. Bunlardan bazılarına göre yemek deri bir örtü üzerine konan ortak bir tabaktan yenir; insanlar bir ırmak kıyısında namaza durmuşlardır; askerler (birkaç yıl sonra Breughel’in tablolarında ayakta işeyenlerden farklı olarak) oturmuş olarak işerler.

IV. Makedonya şekli. Bu memleketin Türk sakinleri, yıl boyunca yeni ayı ilk gördükleri zaman bazıları yaya bazıları araba üzerindeyken veya sık rastlanan yeşil, verimli tepelerden çığlık çığlığa bağırarak, çok çeşitli aletler çalarak büyük neşeyle mükemmelen eğleniyorlar ve çok büyük saygıyla yeni ayı selamlıyorlar.

  • 55 Bkz. Fresne-Canaye, Voyage du Levant : “Ramazan boyunca geceleri camilerin minarelerinde fenerler y (...)

36Karabacek sahneyi Plovdiv (Filibe) yakınlarında geçmiş olarak anlatmaktadır ve geri planda sağ tarafta kent görünmektedir. Acaba burada Ramazanın sona ermesi vesilesiyle kutlanan ve yeni ayın görünmesiyle aynı zamana denk düşen bir bayram kutlaması yapılıyor olmasın? Arka planda solda yer alan cami 16. yüzyıldan itibaren ramazanlarda yapılageldiği gibi süslenmiştir; kadınların başörtüleri ve erkeklerin sarıkları burada bir Müslüman topluluğun yaşadığını düşündürmekte. Ramazan 13 Nisan 1534’te sona ermiş ve Coecke ramazanın sonunda yapılan şenliklere katılma fırsatını bulmuştur.55 Yeni doğan ayın hilal biçimi resmin sağ tarafında tepede resmedilmiştir.

  • 56 Julius Held, Dürers Wirkung auf die niederländische Kunst seiner Zeit, La Haye, 1931, s. 129-130.

37Marlier, Julius Held’in yaptığı bir araştırmadan yola çıkarak manzaranın kurgusunda (tıpkı at desenlerinde olduğu gibi) Dürer’in etkisinin sezildiğinden söz eder.56

V. Cenaze törenlerinin Türk şekli: ellerinde yeşil dallarla, siyah bir kumaşla kaplanmış, yani matemli gibi, bir atı takip edip ölülerini mezara götürüyorlar. Mezarlara gidip rahmetlileri için dua ediyorlar; mezarlıkların yanında pekçok selvi ağacı bulunuyor. Her yıl bu ağaçlara tırmanıp, arasından hangisinin geçen yıla ve diğer ağaçlara göre daha fazla büyüdüğünü tespit ederek en fazla büyümüş ağacın altına gömülmüş olan insanın ruhunun diğerlerden daha büyük bir şana kavuştuğuna inanıyorlar.

  • 57 Ayva: 1847 yılına ait, Topkapı Sarayı’nda bulunan meyvelerle ilgili bir elyazması, 25 farklı ve hep (...)

38Karabacek bu sahnenin Edirne’de, bu ayvasıyla57 ünlü şehirde geçtiğini söyler; ayva, onun demesine göre aşk sembolüdür ve çocuklar tarafından cenazenin arkasından ayva dalları taşınır. Bir adam selviye tırmanmıştır, Marlier’ye göre sanki cenaze ile ilgili süslemeleri yerleştirmektedir. Ama, belki de efsanenin dediği gibi selvinin bir yıl önceye göre ne kadar boy attığını ölçmeye çalışıyor olabilir...

  • 58 Fresne-Canaye, Philippe du, Le voyage du Levant (1573), (der. ve not.), H. Hauser, Paris, Ernest Le (...)

39Fresne-Canaye’a göre Konstantinopolis’te 1573 yılında gemilerin direkleri denizde kök salmış bir selvi ormanını akla getiriyor; bu konuda şu gözlemi ekler: “Konstantinopolis’te o kadar çok bahçe ve selvi var ki, uzaktan bakıldığında bir şehirden çok, sık bir ormanın içindeki kerpiçten yapılma kulübeler izlenimi verir.”58

VI. Kostantiniye şehrinin gerçek şekli ve tarifi tabiata göre çizilmişti. İyi veya neşeli haber almış Türklerin şolen töreni. Hıristiyan çocuklarını çeşit çeşit yemek tabaklarıyla sünnete götürüp, sünnetten sonra nasıl beraber neşeli bir ziyafet yapıyorlar.

40Konstantinopolis’in 16. yüzyılda yapılmış ilk gravürlerinden birinde neşeli bir kadın, çocuk ve müzisyen grubunun sünnet olmuş çocuklara eşlik etmeleri gösterilir (birkaç küçük oğlan çocuk müzisyenlerin etrafında koşmaktadır; resmin öyküsüne rağmen hiç de Hıristiyana benzemiyorlar). Kortejdeki kadınların çoğu başörtülü, yani Müslümandır, ki Nicolas de Nicolay bunlardan ikisini kopya edecek ve en sonunda biri Ingres’in Bain turc (Turk Hamamı) tablosunda yer alacaktı. Ön planda, solda görülen iki kadın başörtülü değildir, demek ki Hıristiyandırlar ve yanlarında küçük çocuk görülmez; buradan onların çocuklarının devşirme yapılma talihsizliğine uğradığı sonucu çıkarılabilir.

  • 59 Gassot: “Sultan Mehmet’ın camiinin yanında hangi milletten, yasadan, dinden, hayat şartından olursa (...)

41Wiegand’a göre, törenin arka planındaki manzaraya göre resim Kasımpaşa’dan çizilmişe benzemektedir: Ahşap bir bina ve bahçelerin ardından Haliç görünmekte ve öbür tarafta Bizans Pantokrator Kilisesi (II. Mehmed zamanında Zeyrek Camii’ne dönüştürülmüştür) ile dans edenlerin arkasında Valens sukemerinin silueti ve Fatih Camii,59 sağ tarafta ise 1527-1528’de bitirilmiş Yavuz Selim Camii ile etrafındaki türbeler görülmektedir.

  • 60 Kenarda “Türkiye’nin kadınları” ifadesi yer alıyor.

42Schepper, hatıratında şu notu düşmüş: Sünnet edilecek çocukların şöleni. 13 temmuz 1533: “Bugün, sünnet edilecek birkaç çocuğun şölenini gördük; şöyle ki, çok güzel atlar üzerinde birkaç çocuk önde gidiyordu, ondan sonra birkaç genç erkek ve sonda da yaşlılar geliyordu. Sünnet edilecek çocukların uzun saçları ve ellerinde dostluğu simgeleyen bir kumaş vardı ki, sünnetli olmadıklarını ispat ediyor, çünkü sünnet olunca, hemen saçları traş ediliyor. Çocukların arkasında yürüyen iki adam davul, iki başka adam da zurna ile iki tunç leğeni (zil) kendi usulüyle çalıyor; en sondan gelen biri de korkunç bir şekilde bir borazan öttürüyordu –işte Türk müziği. Türk kadınlar erkeklerin kıyafetine benzeyen elbiseler giyiyorlar, ama kaftan üzerine beyaz bir gömlek ve kafalarının üzerinde de kalçalarına kadar uzanan ve gözlerini örten, siyah ama şeffaf bir kumaş taşıyorlar.”60

43Burada “tunç leğeni” denilen şey Coecke’ün zil olarak resmettiği alettir.

  • 61 Théodore Spandouyn Cantacasin, Petit Traicté de l’origine des Turcqz, (der.), Ernest Leroux, Paris, (...)
  • 62 Hodœporici Byzantini, Libri III, [“Bizans’ta gezinmek için üç kitap”] Latince manzum olarak yazılmı (...)

44Sünnet düğününü Theodore Spandouyn Cantacasin de tasvir etmiştir: “Akşam yemeği saatinde, sünnet edilecek çocuk getiriliyor. Cerrah, penis başındaki deriyi cımbızla çekip, sünneti bir gün sonra yapacağını söylüyor ve gidiyor; ama hemen sonra, bir şey unuttuğunu bahane ederek, hiçbir şey söylemeden, aletin ucunun derisini kesip, yara üzerine azıcık tuz ve pamuk koyuyor. Bundan itibaren ona Müslüman deniyor, yani sünnetli.”61 1545’te Gérard Veltwijck’e yani V. Karl’ın Konstantinopolis’teki elçisine refaket eden ve sonradan Anvers’te doktorluk yapmaya dönen Hugo Favoli (Favolius, 1523-1585), Hodœporici Byzantini Libri,62 adlı eserinde sünneti bir hekim dikkatiyle tasvir etmiştir:

Özel bir konutta sofra donatılmıştır ve boza içilmektedir; ince beyaz ketenden bir kıyafete bürünmüş “imam” oğlanı pohpohlar ve dikkatinin dağıldıği bir an, ona şefkatle eğilir, doğru anı bekler ve penisin etrafındaki parçayı bir pens yardımıyla kaldırır, fazla deriyi ve kapçığı alır. Sonra ritüeli alışılmış sırayla sürdürür: Acıyı dindirmek için yaraya biraz tuz basar ve pamuk bitkisinin içinden çıkan beyaz parçayla pansuman yapar. Şenlikler üç gün sürer, tef ve ziller eşliğinde danslar edilir ve en sonunda hamama gidilip yıkanılır.

VII. Kostantiniye şehri, camileri ve ibadet yerleri, obelisk ve sütunları, içerden görülebilecek tunç yılanı. Büyük Türk, önünde on iki solak, onları izleyen iki çok asil kapıcısıyla şehirde nasıl geziyor.

Resim 8. Büyük Türk’ün Sarayı’nın Tasviri

Resim 8. Büyük Türk’ün Sarayı’nın Tasviri
  • 63 Bu benzerliğe dikkatimi çektiği için Encarnación Sanchez’e teşekkür borçluyum.

45Bu gravür dizinin en büyüğü –83,5 cm– ve aynı zamanda en fazla yorumlanmış olanıdır. Çünkü Sultan Süleyman’ın bir cuma sabahı ibadet etmeye gidişini anlatır; panorama hipodromda başlar ve Fatih Camii’ne kadar uzanan İstanbul manzarasını kapsar. Eserin kompozisyonuna gerçeği yansıtmaktan ziyade, İtalyan Rönesansının kurallarına uygun olarak perspektif uygulama kaygısı –Coecke’ün Serlio’nun perspektif üzerine eserini Felemenkçeye tercüme ettiğini hatırlatalım– yön vermiştir. Tablonun yapısı özellikle Perugino’nun Anahtarların Aziz Pavlus’a Teslimi (1482) tablosunun yapısına benzetmektedir; o tablonun ortasında da yuvarlak bir dini bina vardır;63 ve bu eseri aynı konuda bundan sonra ele alacağımız, ancak manzarası olmayan Tasvir tablosuyla karşılaştıracak olursak, tören kıtasının manzaradan bağımsız olarak yapıldığını ve ikinci tablonun şehirle ilgili ideal bir panorama çizmek istediğini (resmin ortasındaki cami mutlaka gerçek bir cami olmayabilir), burada da tören alayının sola doğru yürüyüşüyle yansıtılan perspektifin önemli bir rol oynadığını düşünmeden edemiyoruz.

  • 64 Bugün İslam Eserleri Müzesi olarak kullanılan bina gravürde görünmemektedir.
  • 65 “Les fouilles de l’Hippodrome de Constantinople,” Gazette des Beaux-Arts, 1930, I. sayı, s. 216.
  • 66 “Heretik/sapkın” Şeyh İsmail Maşukî ve on iki tilmizi 1529’da hipodrom meydanında idam edilmişlerdi (...)

46Manzarayla ilgili olarak Schepper, 26 Mayıs 1533 tarihinde hipodromdaki İbrahim Paşa64 sarayına yaptığı ziyareti anlatmaktadır: “İşlerimizi yoluna koyduktan sonra, akşam yemeğinden az önce, çavuşumuz bize gelip, vaktın geldiğini söyledi; ata bindik, eskiden kilise olan Aya Sofya’nın yanından ilerleyip ve onu solda bırakıp,65 Ayas Paşa’nın evinden geçip, güneye doğru uzanan pazar yeri şeklinde büyük bir meydana vardık; ortasında, birkaç sütun veya tunç direkler, uzaktan gördüğüm kadarıyla –yaklaşmamıza izin verilmedi– üzerlerinde Budapeşte’den getirilmiş Latin harfleriyle yazılmış yazı, Herakles ve başka heykeller; bir mermer üzerinde de, sandalyede oturan bir egemen ve etrafında birkaç asilzade vardı. Bu alan veya pazar yeri, güneyde denize, batıda İbrahim Paşa’nın bahçelerine ve evine, doğuda saraya, yani kadınların korundukları evlere ve Büyük Türk’ün sarayına bakıyor. Meydanda, aşağılıkları korkutmak için birkaç darağacı var.66 Bu meydanda kısa bir süre İbrahim Paşa’nın hazırlanmasını bekledik ve kare taştan İtalyan usulüyle inşa edilmiş evine girdik. Yukarıya çok güzel döşenmiş bir kaldırımdan çiktik.

47Coecke’ün deseni, önünde bir Herakles heykeli bulunan İbrahim Paşa’nın sarayını göstermez.

  • 67 Maurand, Itinéraire de Jérôme Maurand d’Antibes à Constantinople (1544), Paris, Ernest Leroux, 1901 (...)
  • 68 Bkz. Pierre Gilles, De la Topographie de Constantinople, s. 334-335; P. Janin, Constantinople Byzan (...)

48Desenin önemine arkeologlar dikkat çekmişlerdir; zira bize, antik hipodromun Marmara Denizi’ne bakan güneybatı köşesinde yer alan Sphendone’un son görüntülerinden birini sağlamaktadır. Desende deniz, başlıklı ve kaideli sütunların arasından görünmektedir. Maurand, 1544’te, kendisi obeliskin resmini yaparken yol arkadaşlarının eskiden bir ruh çağrıcının yaşadığı söylenen bir “pencere”ye oturarak denizi seyrettiklerini anlatır.67 Pierre Gilles ise, 1550’li yıllarda Süleyman için bir imarethane yapılabilmesi için bu sütunların yıkılışını çok üzülerek seyrettiğini anlatmıştır: “Şimdi bütün sütun parçaları, başlıkları, temelleri Sultan Süleyman’ın hayır işleri için bir imarethane yaptırması amacıyla yıkıldılar. Yıkılmalarına üzülmemin nedeni böyle yerlerde sürünmelerinden ziyade, hamamın yerine döşemek için bazılarını kesmeleri, antik sanat kurallarına uygun olarak yapılmış başılıkları kendi barbar biçimlerine uydurmak ya da buğday öğütecek değirmen taşlarına dönüştürmek için yontmaları...”68 Söz konusu sütun Matrakî’nin yansıttığı İstanbul manzarasında da görünmektedir. Hatta, yıkılmasından çok sonra, Münster’in Cosmographie adlı kitabında da İstanbul manzarasında yer alacaktı.

49İlginç olanı, Peter Coecke’ün de bu mimarinin unsurlarını, sütunların yıkık parçalarını ve obeliskleri V. Karl’ın oğlu genç prens Felipe’nin 1549’da Anvers’e girişini kutlamak için dikilen zafer taklarından birinde ya da atölyesinde üretilen dilenci krallar tabloları için yeniden kullanmış olmasıdır.

  • 69 Bkz. Constantin Porphyrogénète, Le Livre des Cérémonies, Kitap 1, yay., Belles Lettres, s. 6 et 16.

50Onu izleyen binalar hipodroma bakan Büyük Bizans Sarayı’nın kalıntılarıdır. Tepesinde kubbe bulunan ve görünüşte içinden yaprakların çıktığı büyük bina, Wiegand’a göre, Aziz Stefanos Kilisesi’nin önünde bulunan ve imparatorların hipodromdaki localarına girmeden kıyafet değiştirdikleri sekiz köşeli odanın yerinde bulunmaktadır.69

51Delfi sütunu da Matrakî’nin desenlerinde gösterildiği ya da Chesneau’nun 1547 tarihli metninde belirttiği gibi üç yılan başıyla temsil edilmektedir. Efsaneye göre başlardan biri fetih sırasında II. Mehmed tarafından koparılmıştır. Yılan başları 17. yüzyılda tamamen yok olacaktır.

  • 70 Gassot, a.g.e., s. 10: “orada kısa süre önceye kadar Macaristan’dan getirilen bronzdan bir Herakles (...)

52İbrahim Paşa’nın sarayının karşısındaki, desende görülmeyen üç heykel, Herakles, Apollon ve Diana’nın, yani sadrazam tarafından Buda’daki Korvin Sarayı’ndan getirilmiş ve boğulmasından sonra eritilen bronz heykeller olmalıdır.70

  • 71 Wiegand, “Der Hippodrom von Konstantinopel zur Zeit Suleimans der Gr.,” Jahrbuch des Kaiserlich Deu (...)

53Wiegand71 Coecke’ün gravüründe Teodosius Anıtını da gösterdiği kanısındadır; II. Bayezid bu sütunu hamamını inşa etmek için yıktırmıştır, ki bu da ressamın şehrin eski bir manzarasına baktığına işaret etmektedir. Aslında Coecke İstanbul’un hipodromdan soldaki Fatih Camii’ne kadar kesintisiz uzanan bir panaromasını çizmiştir; bunu yaparken de perspektifi göz ardı etmiş ve padişahın tören alayını ön plana çıkarmıştır. Wiegand’ın Teodosius Anıtı olduğunu düşündüğü sütun pekala Constantinus Sütunu da (Çemberlitaş) olabilir. Sütunlar sanki Buondelmonti’nin haritasından alınmış izlenimi bırakıyorlar.

  • 72 De la République des Turcs, 53-54.
  • 73 Fresne-Canaye, Philippe du, Le voyage du Levant (1573), (yay. ve not), H. Hauser, Paris, Ernest Ler (...)

54Postel’e göre,72 “Cuma günü, öğlen namazı günün en önemli namazıdır ve hemen herkes oradadır: Sultan o gün sarayından çıkar ve şehir boyunca dolaşarak babası Sultan Selim’in ya da büyük babası Bayezid’in veya Konstantinopolis’i alan atası Sultan Mehmed’in Camisi’ne gider. Onu şehirde çok az ya da hiç görmeyen insanlar başlarını yere eğmek ve sanki onu gormüyorlarmış gibi davramak zorundadırlar. Üst katlardakiler pencereleri kapatırlar ve onu ancak kapalı pencereler ya da kafeslerin [meşrebiye] ardından görebilirler. Yanında vezir paşası, sipahilerinden iki bin atlı, yeniçeri ağası (bunlar savaşçılardır), ayrıca etrafında dört ya da beş yüz solak ya da ok ve yay taşıyan muhafız vardır; ardından da yedi sekiz yüz kadar çok süslü atlara binmiş muhafızlar gelir; onların arkasında da bir kaç esir ve şeref kıtasından çocuklar [acemioğlanlar] bulunur. Sultan bir saat kadar ibadetini yaptıktan sonra Tanrı adına etrafa birkaç kuruş atar ve sonra gider.”73

55Tören alayı padişahın Cuma sabahı, paşaları, yeniçerileri ve okçularıyla birlikte camiye gidişini temsil etmektedir. Favoli, 1545’te bir Cuma günü toplanan selamlık sahnesini şöyle anlatmaktadır:

  • 74 Hodœporici Byzantini, 663-817 dolaylarında. Bkz. ayrıca Postel, De la République des Turcs, 53-54; (...)

Önden üç bin ya da daha fazla yeniçeri gidiyor; hiç kesintisiz sıralar halinde dizilmişler... bir o kadar da okçu var, sadakları okla dolu...onların ardından yeniçeri ağası, iki beylerbeyi, sancak beyleri, sipahi oğlanlar, solaklar, bostancılar, kadılar, vezir ya da subaşı, müftü, at üzerinde dört paşa ve en sonda da kar beyazı bir ata binmiş Süleyman geliyor. Önünde toplanmış halk büyük bir saygı gösterisiyle başını önüne eğiyor, yer yer onu önünden geçerken çekinerek alkışlıyor ve efendilerinin ayaklarını öpmek ister gibi kendilerini yere atıyor... Ve o, çok sakin, yüzünde büyük bir memnuniyet, huzur ve geçilen her sokakta selamlanan hükumdarın mağrur ifadesiyle gözlerini sağa ve sola çeviriyor. Karekteri icabı, barışçı biçimde ona biat eden halkını kendine bağlamayı biliyor...74

56Solakların varlığı özgün olsa da, atın ve Süleyman’ın duruşu, Louvre’da bulunan ve gene Coecke’e atfedilen ama aslında Mardochée’nin yaptığı desendekinden hiç de farklı değil.

  • 75 Thevet, André Cosmographie de Levant: ek şekillerle zenginleşmiş yeni baskı, Lyon: Jan de Tournes v (...)

571549’da Thevet, Süleyman’m önü sira yedi bin yeniçerinin yürüdüğünü, dört paşanın ardından tek bir atlının geldiğini yazmıştı: “Hepsinin ortasında küçük adımlarla ilerleyen bu sipahi kadifeden koşumlu çok güzel bir ata binmişti; koşumu küçük doğu incileriyle bezeliydi; Süleyman da zümrütler, yakutlar, elmaslar ve benzer taşlarla bezeli ve çok güzel kumaştan yapılmış bir kaftan giymişti, bu, hayal edilebilecek en zengin kıyafetti... Kendi adıyla anılan camiye öyle büyük bir düzen ve atların nal sesinden başka hiçbir şeyin duyulmadığı öyle bir sessizlik içinde gidiyordu ki, sokaklarda tek bir kulun dolaşmadığına hükmedebilirdiniz; oysa sokaklarda çok büyük bir kalabalık vardı.” Thevet’nin Cosmographie du Levant75 adlı eserinde Coecke’ün deseninin acemice yapılmış bir kopyası yer almaktaydı.

  • 76 Les navigations, pérégrinations, vb. s. 146.

58Sultan’ın önünden solaklar gidiyordu. Nicolay töreni şöyle anlatır: “Solakların sayısı üç yüzdür; Büyük Senyör’ün muhafızı olmak için yenigerilerin arasından seçilmiş; en yiğit, en adanmış ve en iyi okçulardan oluşur... Silah olarak ok ve ellerinde gerilmiş altın yaylar taşırlar; ok atılmaya hazır olur ve diğer oklar sırttaki bir tirkeşe (ya da sadak) konmuştur. Büyük Turk araziye çıktığında ya da camiye gittiğinde bu şekilde kuşanmış olarak onun etrafında ikişer ikişer dizilirler; sağ tarafta solaklar, sol tarafta da sağlaklar yer alır ve bu düzeni hiç değiştirmezler; zira zorunluluk hasıl olursa ya da Senyör’ün arzusu üzerine ok atmaları gerekirse, hiçbiri sırtını sultana dönmemiş olur.”76

Resim 9. Boğaziçinin bahçeleri

Resim 9. Boğaziçinin bahçeleri

Büyük Türk’ün Sarayının Tasviri

  • 77 Anvers, Stedeljike Prentenkabinet, ref : R 167 (eskiden B 1387). Resmi ilk olarak Gülru Necipoğlu y (...)

59Alastair Hamilton Arap Kültürü ve Osmanlı Şaşası adlı kitabında Pieter Coecke’e atfedilen bir gravürün bazı parçalarını yayınlamıştır: “Kostantiniye’de ikamet eden Büyük Türk Süleyman’ın sarayının ve adamlarının kıyafet şeklinin tarifi,” Anvers, 1553.77

  • 78 Antoine Geufroy, Estat de la cour du grant Turc, l’ordre de sa gendarmerie & de ses finances avec u (...)

60Bu başlık akla Antoine Geuffroy’un, Estat de la cour du grant Turc, l’ordre de sa gendarmerie &de ses fınances78 (Büyük Türk’ün sarayının, muhafızlarının ve maliyesinin durumu) adlı, bir baskısı 1542’de Anvers’te yapılan kitabını getiriyor.

61Bu, tek parçadan yapılmış, 189 x 36 cm boyutlarında olup birden çok desenin birbirini izlediği ama, Mœurs et fachons’da olduğu gibi araya bölmelerin girmediği bir gravürdür. Bu gravürün arkasında, biri elyazması, diğeri de daktilo makinasıyla yazılmış ve eserin “Mœurs et fachons”un parçası olduğunu ve eksiksiz tek kopyasının Londra’da bulunduğunu belirten bir not vardır. Notta eserin tarihi, yayınlanış tarihi olan 1553 olarak belirtilmektedir. Bu karışıklık belki de Coecke’ün eserlerini sayarken Marlier’nin bu kopyadan bahsetmemesinin nedenidir.

62İlk bakışta sol tarafta yer alan desenlerin Mœurs et fachons ile hiçbir benzerliği yokmuş gibi bir izlenim edinilir. Bunlar, sarayı, sultanın bahçelerini ve bir camiin girişini temsil etmektedir; buna karşılık sağ tarafta yer alan selamlık sahnesi Mœurs et Fachons ile büyük bir benzerlik gösterir, ama sanki onu tersine çevirmiştir; tören yürüyüşü burada soldan sağa doğrudur ve İstanbul’un panoraması yoktur. Tablo, Süleyman’ı sarayından kamu alanına giderken göstermektedir. Gravürün üzerinde öyküyü anlatmak üzere, günümüzün çizgi romanlarındakine benzer “bulutçuklar” vardır! Aslında fotoğraf çekilerek yapılan bir montaj, bunun bir taslak olduğunu göstermekte ve tablonun bütününü hayal etmeye imkân vermektedir: ilk iki desen arka planı betimlemektedir, buna karşılık Süleyman’ın camiye gidişini gösteren geçit alayı resmin ilk planında yer alacaktı (bkz. Resim 8). Sarayın resminin altında “büyük taşlar” ibaresi yer alır ve desen padişahın geçit alayının üzerine konmuştur; öte yandan caminin iki parçasını birleştirmek gerekmektedir. Bu durumda 94,5 x 72 cm büyüklüğünde ve yukarıdaki iki desenin selamlık töreninin arka planını oluşturduğu büyük bir gravür ortaya çıkmaktadır. Bu da bize Mœurs et Fachons’un gravürlerinin yapısını vermektedir; ancak bunlar orijinal desenlerdir.

63İkinci desenin altında Mœurs et fachons’daki metinlere çok benzeyen bir metin yer almakta ve orada şöyle denmektedir:

Okur, Kostantiniye’de Büyük Türk’ün iki sarayda ikamet ettiğini fark edecek; birinde kendi kadınlar hadımlar tarafından korunuyor, öbüründe ona hizmet eden devşirme çocukları oturuyor –onlar, yeniçeriler, yani Türk’ün en kuvvetli askerleridir. Sarayın yanında, yüksek selvilerle dolu mükemmel bir bahçe var. Büyük Türk eğlenmek için Boğaz’ı geçip Pera’ya veya Kadıköy’e gidiyor. Bütün bu yerler mümkün olduğu kadar tabiata uygun olarak resimlendirilmiştir.

  • 79 Viyana, Kunsthistorisches Museum.

64Soldan itibaren ilk desen mimari bir çizimdir; iki kemerden birinde Topkapı Sarayı, solunda yer alan içoğlanlar okuluyla [Enderun] birlikte gösterilmekte, sağdaki kemerde de harem yer almaktadır. Ortada Süleyman tahtında oturmuş, bir elçiyi kabul ederken gösterilmiştir. Başka bir deyişle burası Topkapı’nın üçüncü avlusudur ve sembolik olarak arz odasını temsil etmektedir. Tuvalin kompozisyonu Bernard van Orley’in, Aziz Tomas ve Aziz Mathias’ı,79 temsil eden bir triptikten (üç parçalı resim) esinlenmiştir; merkezi eksenin iki tarafındaki binaların ortasında bir manzara görülmektedir.

  • 80 Kantakuzenos: “Türk imparatorları adet olduğu üzere üç; yüz çocuğa bakarlar; bu çocuklar onların ‘o (...)

65En sol uçta, “çocukların beslendiği saray” yer alıyor. Sahne, gençleri –içoğlanlarını– binadan çıkarken resmetmekte; başlarında tüylü külahları bulunmakta ve ortadaki metinde “aşiretin çocukları” ibaresi yer alıyor ki bu, aslında devşirme80 demektir.

66Bu kemerin arkasında görünen manzara Pera’ya benzemektedir; bu ad (son gravürcünün hatası sonucu) ikinci sayfanın altında gösterilmiştir. Ortada divana katıldığı varsayılan Süleyman burada açık havada gösterilmiştir.

67Büyük Türk Tahtında

68Taht bir tür divan ya da sedirdir, “Türk” orada bağdaş kurarak oturur. Ayaklarının altına konmuş bir minderde tören kılıcı durmaktadır ve bu sahne divana kabul merasimlerinin dışında görülmez...

69Venedik elçisi Türk’e nasıl hitap edecek

  • 81 Senatoya sekreter Daniello de Ludovisi tarafından sunulan 3 Haziran 1534 tarihli rapor; Alberi, Mag (...)
  • 82 Schepper’in Hatıratı, 38.

70Elçi huzura sultanın solundan girer, üzerinde uzun bir entari –Venediklilere has bir giysi– vardır. Bir kez huzura kabul edilmiş bir Venedik elçisinin Süleyman’a “nutuk attığını” biliyoruz: Daniele de Ludovisi 13 Mart ve 21 Nisan 1534 arasında, Venedik donanmasıyla Türk gemileri arasında bir yıl önceki “Azizler bayramı” sırasında patlak veren olaylardan kaynaklanan sürtüşmeyi konuşmak üzere huzura çıkmıştı.81 Peter Coecke, eğer Venedikli Marco di Nicolo’nun yanında olmuş olsaydı, o da huzura çıkabilir ve “halı örneklerini” sunmak için bir fırsat yakalamış olabilirdi. Ancak, Sultan Süleyman’ın Corneille de Schepper’i ilk kez kabul ettiği, 23 Haziran 1533 tarihli görüşmeye ise, haberi olsa bile katılamazdı. Schepper, ilk seyahatıyla ilgili hatıratında bu görüşmenin ayrıntılarını yazmıştır: Paşalarla yenen öğlen yemeğinin –turşu, gül reçeli, Çerkez tavuğu, limonlu pirinç– ardından elçilerin kabul edildiği arz odası’na82 götürülür:

  • 83 Geuffroy’in Briefve description de la court du Grand Turc, 1542 tarihli betimlemesinde şunlar söyle (...)

... Büyük bir bahçeden bir dehlize gelince, çok iyi bir düzende bulunan kapıcılar tarafından kabul edildik; önce paşalar girdiler, sonra da ikimiz; dehlizin ikinci kapısına gelince azıcık bekledik; dehliz ile padişahın odası arasında, çok güzel sütunlarla süslenmiş bir meydan var; sonra büyük padişahın odasına vardık; orada iki kapıcı Hierosme efendiye içeriye ilk onun girmesi emrini verdiler, Hierosme [padişahın] diz yerinden elbisesini öptü; ondan sonra ben de aynı şekilde girdim.
Padişah yaldızlı ve kıymetli taşlarla süslenmiş bir kumaştan yapılma, yerden azıcık yüksek bir tahtta oturuyordu; etrafında paha biçilmez minderler vardı, odanın duvarları, lacivert ve altın mozaiklerle süslenmişti; odanın sobası som gümüş ve alınla kaplanmıştı; odanın yanındaki duvardan bir çeşme akıyordu, çeşmenin yanında, suyu içmek için bir altın bardak asılıydı; bütün dehlizlerin duvarlarında mozaikler vardı. Girdikten sonra, geleneksel selamın ardından, büyük padişahın elbisesini diz hızasından öptum, çünkü böyle bir hürmetten hoşlanıyorlar. Büyük padişah, İbrahim Paşa’nın o gün dediğine göre, 40 yaşında, yakışıklı bir adam, uzun boylu, koyu tenli, yuvarlak yüzlü, ince ve şişman arasında iyi orantılı, ağız ve burun arası az mesafeli, açik ama siyah bir sakal, çene sakalsiz, boyun uzun,
83 gözler ve bakış şahin gibi keskin, güzel burun kartala yaklaşan biçimde ama çarpık değil, orantılı ağız, uzun eller, elbisesi yaldızla kaplanmış; parmaklarında birkaç elmas ve çok büyük bir yakut. Eteğini öptükten sonra geri döndüm, sırtımı hiç çevirmeden, çünkü onlar için terbiyesizlik olur ve altı, yedi adım büyük padişahın oturduğu yerden geriye gittikten sonra üç paşanın duvar dibinde ayakta beklediği yere geldim; her ikisi de ağa olan iki kapıcının tuttuğu girdiğimiz kapının pek uzağında bulunmuyorduk.

71Ertesi yıl, 17 Mayıs 1534’te, Sultan Süleyman ile yapılan, İbrahim Paşa’nın katılmadığı ilk görüşme çok daha gergin geçer ve yeniçerilerin bağrışlarıyla son bulur. Schepper bu görüşmeyi raporunda şöyle anlatıyor:

17 Mayıs’ta, Corneille Türklerin imparatorunun sarayına girdi. Yeniçerilerin ve sipahilerin olağan gösterişiyle ağırlandı, ama geçen yıla göre sayıları çok daha azdı. Ayrıca Trakya’dan Boğaz’ı geçenler de geri çağrılmıştı. Corneille Divan ya da hükümet denen kurula girdi. Orada üç paşa, Ayas, Kasım paşalar ve Hayreddin ya da Barbaros denilen paşa vardı. Onlarla yemek yedi. Barbaros ile İspanya, bu ülkenin coğrafyası ve hem soğuk hem de sıcak olan iklimi konusunda konuştu. Sonra Türklerin imparatorunun huzuruna çıktı, padişah onu elini öpmesine izin vererek onurlandırdı. Ferdinand’ın selamlarını sunduktan sonra onun mektubunu takdim etti. İmparator mektubu almadı ve onu Ayas Paşa’ya vermesini söyledi. Üç paşa ayakta duruyorlardı; padişaha daha yakın duran Ayas’ın arkasında Kasım ve Kasım’ın arkasında da, Hayrettin ya da Barbaros duruyordu, Onun yanında Bâb-ı Hümâyun’nun tercümanı Yunus bey durmaktaydı. Onun arkasında imparatorun oturduğu divana en yakın yerde ise Corneille duruyordu.

  • 84 Schepper’in raporu, von Gevay, Akten und Urkunden (Latince).

72Sultan Süleyman’ın İbrahim Paşa’nın bir yıl önce vaat ettiklerini tartışma konusu eden uzun bir görüşmenin ardından, “Divandan çıkarken Corneille ve erkânı yeniçerilerin saldırısına uğradılar; yeniçeriler onlara kaba ve ne dediği anlaşılmayan çiğlıklar, hakaretler ve alaylarla bağırıyor, aralarından bazıları onları öldürmek istedikleri anlamına gelen ‘Spagna! Spagna!’ kelimeleriyle köpekler gibi havlıyordu. Yanlarında bulunan çavuşlar bu barbarca saldırıyı önlemek için hiçbir şey yapmadılar. Corneille bu duruma, yapabileceği başka şey olmadığı için sabırla katlandı. Bu hakaret Ayasofya Kilisesi’nin arkasına gelinceye kadar sürdü ve çavuşlar bu arada hiçbir şey yapmadılar.”84

  • 85 Harem için bkz. Gülru Necipoğlu, Architecture, Ceremonial, a.g.e., s. 159-183.

73Tablonun sağ tarafında kemerin altında şu satırlar yer alır: Burada Büyük Türk’ün kadınlarının tutulduğu saray ya da köşk vardır” –biraz ilerde de “haremağaları tarafından korunurlar” ibaresi okunur.85 Burası haremin girişidir.

74Arkadaki manzaranın Boğaziçi’ni temsil ettiği düşünülebilir; burada bir burnun ucunda Avrupa kalesini (Rumeli Hisarı) seçmek mümkündür.

75[Resmin alt kısmında] “Burada Türklerin kaldırırken güçlerini ortaya koydukları ağır taşlar vardır” denilmektedir. Aslında bir tür değirmen taşına benzeyen bu taşlar söz konu desende değil, buraya konulması gereken sağ taraftaki desende yer almaktadır.

76Büyük Türk’ün Eğlendiği Bahçe

  • 86 Gülru Necipoğlu, Architecture, Ceremonial, a.g.e., s. 184-209, ve “The Suburban Landscape of Sixtee (...)

77Daha sonra sözü edilecek uzun selviler üslup olarak Mœurs et fachons’da yer alan selvilere benziyor. Desendeki insanlar ve hayvanlar bir av sahnesinde yer alıyorlar; bir okçu, köpekler ve avın peşinden gidenler gerilmiş ağa doğru koşan bir geyiğin arkasından koşmaktalar, ki bu manzara şaşırtcı şekilde Eylül ayında getirilen halıyı bize hatırlatmaktadır. Bu bahçe Topkapı Sarayı’nı temsil eden resmin devamında yer alsa ve arkada görünen manzara da oradaki manzaranın devamı olsa da, girizgâh metni “saraya bağlanan” ifadesine yer verdiği ve “Türk eğlenmek için deniz kolunun öte yanına geçer” diye eklediği için buradaki bahçe mutlaka Topkapı’nın eteklerindeki park olmayıp, Boğaziçi’ni çevreleyen ve imparatorun avlanmaya çıktığı farklı bahçelerin idealleştirilmiş bir versiyonunu temsil ediyor olabilir.86

78Pera şehri

79Bu kelimeler üzerinde birçok kule, minare, bir köprü ve rıhtıma bağlanmış sandalların göründüğü küçük bir adanın üstüne yazılmıştır. Burası Boğaziçi’nin girişindeki Kız Kulesi’nin bulunduğu, imparatorluk bahçelerinin karşısındakı yere denk düşmekle birlikte, üstyazı yanlış yere konmuş gibi görünüyor. Zaten genel metinde sultanın Coecke’ün yazdığı gibi “Pera’ya (ya da Kalkedon’a) gitmek için deniz kolunun öte yanına” geçtiğinden söz edilir. Burası Boğaz’ın öte yanındaki Kadıköy’dür. Kız Kulesi’nin üzerinde bulunduğu adacık, olduğundan çok büyük ve tarihinde hiç olmadık biçimde binalarla dolu gösterilmiştir. Aynı şekilde Boğaziçi’ni çevreleyen tepeler de dimdik dağlar şeklinde çizilmiştir (bu, Flaman ressamlarının “yassı ülke” (plat pays) dağlarını olduklarından yüksek gösteren tablolarını akla getiriyor...).

80İki küçük sahneye daha işaret edelim: Bunlardan birinde kayık sefası yapan bir çift, diğerinde de bir kadırga temsil edilmektedir.

81Cami

82Burada Türklerin müezzini bağırarak camiye çağırıyor

83Bina Mœurs et fachons’daki selamlık resminin ortasına konulan camiye çok benzemektedir; Coecke minarelerden her birine bir müezzin ve caminin girişindeki kemerli geçite konmuş külah şeklindeki çadırın önünde zurna çalan müzisyenler resmetmiştir. Bu kemerli geçit tuhaftır, zira o tarihte (ne de daha sonra) yapılmış hiçbir camide böyle bir yapıya rastlanmamaktadır; kaldı ki, dua sırasında müzik çalınması da adetten değildir.

84Resmin ucuna doğru caminin üst tarafı alt kısmına yaklaşmıştır ve oradan binaya yeniçerilerin girdikleri görülür.

85Selamlık

86“Büyük Türk her Cuma günü İslam kanunlarına göre abdest almak ve namaz kılmak için camiye gidiyor. Sokaklarda at üzerinde Büyük Türk’ün önünde ilerleyen, bu işe mahsus kişiler tarafından dallar atılıyor. Paşalar ve Büyük Türk’ün vilayetlerinin büyük valileri olan beylerbeyleri, camiye giderken genellikle ona eşlik ediyorlar.”

87Bu tablo Mœurs et fachons’un en son parçasına en yakın olanıdır; fakat hipodrom ve İstanbul’un panaroması burada yer almaz. Tören alayı burada çok daha detaylı çalışılmıştır, Süleyman’m güzel bir portresi vardır ve dalların ayaklarının altına atılışı gösterilir (ki bu sahne, Süleyman’m 1532’de Belgrad’a şanlı girişini de hatırlatmaktadır). Metin –bunun Süleyman’ın 1532’de Macaristan’a düzenlediği seferden dönüşünü kutlayan bir sahne olduğunu düşünen Karabacek’in aksine– bir Cuma sabaı merasımı olduğunu açıkça belirtir.

  • 87 Filler, Süleyman’m 1530’da oğullarının sünneti için düzenlediği şölenlere de katılmıştı: Sanuto, Di (...)

88Resmin üst köşesinde ilk desende sözü edilen büyük taşlar ya da değirmen taşları yer almaktadır; ama bunların yanında neden burada bulunduğu anlaşılamayan bir fil –aslında Corneille de Schepper’in önünden filler geçmiş ve o bunu 1534 tarihli raporunda yazmıştı– de görülür: “Büyük Türk Comeille’in evine dört fil ve iki aslan gönderip onları oynattı; bir de maymun vardı; bu büyük şeref, onları getirenlere 12 düka verdim.”87

  • 88 Le discours du voyage..., s. 12.

89Gassot: “Başka bir yerde, acayip büyük iki fil var, biri söylendiğine göre 100 yaşında, diğeri daha genç; onlara birkaç Türk ve Arap bakıyor; şarap almak için azıcık para karşılığında onlara yaklaşmanıza izin veriyorlar, büyük bir borazana benzeyen hortumlarıyla ilginç şeyler yaptırıyorlar...”88 Lorichs de Süleyman’i bir filin yanında gösteren bir gravür yapmıştır.

Sonuç

  • 89 Th. De G. Severeyns’e göre: “Accroissement du Musée de Bruxelles,” Bulletin des Commissions Royales (...)
  • 90 Catalogue raisonné des dessins originaux des plus grands maîtres anciens et modernes qui faisaient (...)

90Coecke’ün başka desenleri, “Doğu seyahatının anıları”89 başlığı altında Aragon’da 1792’de öldürülen Charles-Joseph’in oğlu prens Charles-Antoine de Ligne’in koleksiyonunda yer almaktaydı. Bu bilgi, Adam Bartsch’un 4 Kasım 1794’te Viyana mühendislik akademisinin salonunda yapılacak toplu satış için hazırladığı katalogda belirtilmişti. Toplam altı adet olan bu desenleri Bartsch şöyle anlatır:90

Koeck (Pierre) van Alost, 1553’te Anvers’te ölmüştür. Bu altı birbirini izleyen ve kuş tüyünden kalem ve koyu renk mürekkeple yapılmış desenin konuları şöyledir:
1. Ata binmiş bir genç hanım onu yürüyerek izleyen bir başka genç kadınla konuşuyor. Bu iki kadın oryantal üslupta çok değışik şekilde giyinmişlerdir; bindiği atın da arabaya koşulan atlar gibi muhteşem bir koşum takımı vardır;
2. Benzer bir konu; kıyafetler daha değişiktir;
3. İki kadının bu kez kılıç kuşanmış ve zırh gibi bağlanmış bir kalkan taşıyarak gösterildiği bir başka desen;
4. Ayakta duran, bütün silahlarını kuşanmış ve önündeki ata binmiş biriyle konuşan genç bir savaşçı;
5. Atını koşturan bir adamın peşi sıra hızlı adımlarla giden, kolunda bir kalkan asılı siyahi bir kadın;
6. Ata binmiş genç bir kadın ve ardından yürüyerek onu izleyen, kolunda küçük bir meyve sepeti taşıyan kadın. Her ikisi de aynı kıyafeti giymektedirler.
Bütün parçalar aynı büyüklüktedir. E.L. folyo.

  • 91 Albertina’nın müdürü Madam Marian Bisanz-Prakken’e bu koleksiyon hakkında verdiği bilgiler için teş (...)

91Halka açık bu satış yapılmamıştır. Gerçekten de koleksiyonun bütünü arşidük Albert de Saxe-Teischen ve karısı tarafından satın alınmış ve Albertina koleksiyonunun çekirdeğini oluşturmuştur. Ne yazık ki, P. Coecke’ün desenleri koleksiyonda değildir ve eğer hâlâ mevcut iseler başka bir yerde olmalıdırlar.91

  • 92 Nicolas de Nicolay, Les Navigations, pérégrinations et voyages faits en la Turquie, avec soixante f (...)
  • 93 Codex Vind. 8626, Avusturya Ulusal Kütüphanesi, FMR, N°5, Ekim 1984, s. 89-114.
  • * Achille Dévéria (1800-1857), Fransiz ressam ve illüstratör (ç.n).

92Coecke’ün gravürlerinin çok özel bir kaderi oldu. Bunlar sonradan Türklerle ilgili üretilen çeşitli görsel malzemenin başlangıç noktasını oluşturmaktaydılar: Nicolas de Nicolay,92Mœurs et coutumes des Turcs’ü resimleyen ve Codex Vindobonus’un yazarı Bartelemeo di Pezzana’nın ortağı Melchior Lorichs, elçilerin erkanında yer alan ressamlar93 bunların başlıcalarıdır. Coecke’ün sünnet düğünündeki kadınlar Nicolay’ın hamama giden kadınlarına dönüşür ve daha sonra Ingres’in “Turk Hamamı” tablosunda karşımıza çıkar; tıpkı “Turk fahişesi” adlı deseninin sonradan 17. yüzyılda “Türk genç kızı”na dönüşmesinde ve 19. yüzyılda Dévéria’nın* tablolarına girmesinde olduğu gibi... Rembrandt’ın kişisel koleksiyonunda Mœurs et Fachons’un bir nüshasmının bulunduğu da bilinmektedir

  • 94 J.B. Tavernier, Nouvelle relation de l’intérieur du serail du Grand Seigneur, Paris, 1675, s. 142-1 (...)

93Halılara ne oldu? Operasyonu başlatan tacirlerin vaat ettikleri gibi Anvers’e döndüler mi? Yoksa İstanbul’da mi kaldılar? İmparatorluk hazinesinden bir görevli Tavernier’ye, 17. yüzyıl ortalarında, tahtında oturan V. Karl’ı temsil eden bir halının sarayın bir köşesine, Avrupa’dan gelme kitaplar, harıtalar ve yerkürelerle birlikte atılmış durumda olduğunu söylemiştir.94

94Topkapı Müzesi yöneticilerinin sarayın çok zengin depolarında günün birinde Brüksel halılarını bulmaları en iyi dileğimiz...

  • 97 Ordu kampı kastediliyor.

Türk’ün elçilikleri hakkında
Romalıların kralının elçileri, Türk’e veda etmeye gittiklerinde, Rincon’u İbrahim Paşa’nın yanında buldular. Sanki onu tanımıyormuş gibi yerlerine oturdular ve İbrahim ile konuşmaya başladılar; İbrahim sadede geldi. Elçiler ona, tanımadıkları yabancılar önünde iglerinden konuşmadıklarını söylediler, ama onları özel olarak dinlemek isteseydi, uygun şekilde cevap verirlerdi. İbrahim o adamı tanıyıp tanımadıklarını sordu; onlar, gizleyerek onu tanımadıklarını söylediler. İbrahim onun, onunla iyi anlaşan dost Fransa kralının elçisi olduğunu söyledi; bu dostluk yüzünden kral, Hıristiyanlığa kötülük yapılmasın diye, İbrahim’e elçisini göndermişti. Elçiler ona, demek bu kral çok Hıristiyan lakaplı bir kral gibi davranıyor, dediler. O zaman, Rincon İtalyanca dedi ki, oraya başkalarının işlerini dinlemek için gelmemişti, elçilerin işlerini öğrenmeye çalışmıyordu, ama çok Hıristiyan kral efendisi onu büyük gazi Türk padişahına teşekkür etmeye göndermişti, çünkü ihtiyaç olduğu zaman, ona hem asker hem para yardımı yapmıştı. Bunun dışında eğer bu çok Hıristiyan kral, Türk’ün Hırisiyanlığa karşı büyük hazırlık yaptığını öğrenince, iyi niyetle hizmet ederek onu uslandırmak istemeseydi çok büyük nankörlük olurdu. Hıristiyanlığı harap etmemesi için elçi göndermişti. Elçiler nankörlükten kaçamasının iyi olduğunu ve çok Hıristiyan kralın her zaman Hıristiyanlığın ortak iyiliğine çalıştığına inandıkları cevabını verdiler. Başka konuşmalar da oldu ama bunlar konu dışıydı; ama elçiler vakit uygun olmadığı için sert konuşmalardan kaçındılar.
Elçilerin bir gün ordunun konaklama yerinde bulundukları sırada,
97 Hıristiyanlıktan dönme, İtalyanca konuşan ve orduda önemli bir görevde olan bir Türk geldi, Nogarola kontunun bir adamıyla konuşmaya başladı, konta söylebileceği çok şey vardı, ama onunla konuşamazdı ve ona söyleyeceklerini kralına bildirmesini istedi. Dedi ki, en büyük isteği Türkiye’den kaçmak ve bizim kutsal dinimize dönmekmiş, ama Hıristiyanlıkta o kadar kötü Hıristiyan vardı ki, bir kötü Hıristiyan veya iyi bir Türkten hangisinin daha iyi olduğunu bilmiyordu, çünkü Türkiye’de Fransız elçisinin ihaneti kadar büyük kötülük hiçbir zaman görülmemişti. Dediğine göre, o Fransız elçisi

anlatmıştı. Fransa kralı bu yüzden intikam almak istiyordu; gazi Türk padişahının, Romalıların imparatorunun Macaristan krallığına el atmasına izin vermeyeceğini öğrenince, savaşa tutuşmak istedi ve imparatorun kötülüklerini cezalandırmak için, padişahtan savaşa girmesini rica etti, kendisi de öbür taraftan yardım edecekti. Büyük Turk, kralın dostluk teklifini red etmeyeceğini, yardımına da, kendi kuvveti bütün dünyaya karşı yettiğine göre, pek gerek olmayacağını umduğunu, direnç görüp görmeyeceğini anlamak için yola çıktıği cevabını verdi.
Bu cevabı aldıktan sonra, Büyük Türk gülmüş. Rincon çıktıktan sonra İbrahim şunları söyledi:

Her gün birkaç Türk bize gelip barışı sadece Rincon’un engellediğini, Fransa kralının Türkle kendi dinine karşı savaştığı için itibar kaybettiğini söylüyordu. Çok önemli kişiler de bunu elçilere defalarca teyid ettiler.

Annexes

Nogarola ve Lamberg’in Ağustos 1532 Tarihli Elçilik Raporları

1532 başında Türkiye’de savaş hazırlıklarının başladığını öğrenen Ferdinand, Joseph de Lamberg ile Kont Lionardo de Nogarola’yı birkaç yıl sürecek hatta belli bir haraç karşılığında sürekli olabilecek bir barış anlaşmasmın pazarlıklarını yürütmek üzere gönderir. 27 Mayıs’ta Niş’e varırlar; orada onlara padişahı beklemeleri söylenir. İbrahim oraya 11 Haziran’da varır ve iki gün sonra, I. Francois’nın elçisi Rincon’un da hazır bulunduğu bir toplantıda kendileriyle görüşür; Fransız temsilci Türkleri sakinleştirmek –gerçekte onları saldırmaları için kışkırtmak- amacıyla resmi olarak gelmiştir. Padişah kendilerine 17 Temmuz’da ateşkes tekliflerinin reddedildiğini bildiren, dolayısıyla bir savaş ilanı olan bir mektup verir; fakat aynı zamanda ordusunu Köszeg kuşatmasına kadar izlemek mecburiyetinde bırakır. Kuşatmanın sonunda 1 Eylül’de serbest bırakılırlar. Kendilerine alınla işlenmiş elbiseler giydirilir ve ellerine mor renkli, altından bir mühürle mühürlenmiş bir torba içinde bir mektup verilir. Nogarola et Lamberg Ferdinand’i Linz’de II Eylül’de bulur ve ona raporlarını sunarlar.95 Bu raporun Fransızca bir versiyonu V. Karl’a iletilir:96

“Hıristiyanların imparatorunun [V. Karl] önce Fransız kralını geceleyin haince nasıl esir aldığını, onu hapishaneye attıktan sonra [esir aldığı] çocukları için nasıl fıdye istediğini ve daha sonra bu çocukları büyük miktarda para ödeyerek geri almak gerektiğini, bu imparatorun zalim bir hükümdar olduğunu, sadece başkalarının mallarına zorla el koymak istediğini, o yüzden herkes tarafından nefret edildiğini”

“Baksana, Allah bu gavûr Hıristiyan köpeklerine belasını veriyor. Onları birbirine kırdırıyor, ömeğin bu kral kendi öz kayınbiraderine karşı uğraşıyor. Artık cesaret edip yürüyelim, ona ceza vermemize Allah firsat verdi.”

Notes

1 AGR SEA 767 f° 70-71, Gachard ve Piot, Collection de Voyages, III, 539-541- Mösyö de Malines aslında imparatora verilen bir lakaptır; 1533’te Schepper de “M. de Malines”e Konstantinopolis’ten şifreli bir mektup göndermişti ve oradan Venediklilerin ilaç olarak kullandıkları Ermeni tozunu [bol d’Arménie; seramik yapımında kullanılan sülfürlü kil] götürdüğünü söylemekteydi. V. Karl’ın Süleyman nezdindeki elçileri için benim makaleme bkz. “Les ambassadeurs de Charles Quint auprès de Soliman le Magnifique,” Anatolia Moderna, 2000.

2 Bkz. Tayyib Gökbilgin, “Rapports d’İbrahim Paşa sur sa campagne d’Iran,” Anatolia Moderna I, IFEA- Adrien Maisonneuve, 1991, s. 187-230; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, 1949, s. 336 ve d.

3 A. Henne, Histoire du Règne de Charles Quint en Belgique, 1859, c. II, 82.

4 O. Hoste, Pieter Coecke van Aelst (1502-1550). Leven en werk. Kritische studie, Bruges, 1986. Özellikle bkz. G. Marlier: La renaissance flamande. Pierre Coecke d’Alost, (der.) Robert Finck: Bruxelles, 1966, s. 55-73: “Mœurs et Fachons des Turcs.”

5 Bkz. G. Marlier: La renaissance flamande. Pierre Coecke d’Alost, (der.), Robert Finck: Brüksel, 1966, özellikle s. 55-73: “Mœurs et Fachons des Turcs”; Van Dirk Martens tot Pieter Coecke van Aelst (1450-1550), Stedelijk Museum Oud-Hospitaal Aalst’da açılan serginin katalogu, 23 Haziran-17 Eylül 2000; Balis, A., De Jonge K., Delmarcel, G., Lefébure, A., Les Chasses de Maximilien, Paris, 1993. Thomas Campbell ve d., Tapestry in the Renaissance: Art and Magnificence, sergi katalogu, New York, New Haven, Londra, 2002.

6 L. Guicciardini, Description de touts les Pais-Bas, 1582, s. 151.

7 L. Guicciardini, Description de touts les Pais-Bas, 1582, s. 92. Bkz. Guy Delmarcel, La tapisserie flamande du xve au xvıııie siècle, Lannoo: Tielt/Belgique, 1999; Pierre van de Walle ile ilgili değinmeler için, s. 20, 135, 364.

8 Le livre des peintres de Carel van Mander, Vie des Peintres flamands, hollandais et allemands (Harlem, 1604, (der.) Henri Hymans, Paris, Librairie de l’art - J. Rouam, 1884, c I, ps. 184-189. Bkz. Jan Op de Beeck, Mayken Verhulst 1518-1599: Les manières turques d’une Dame artistique. Malines: Centrum voor oude kunst ‘t Vliegend Peert, 2005. Marlier’nin özeti olan bu eser, Peter Coecke’ün ikinci karısının hayatından söz etmektedir; yazar gravür dizisinin onun ölümünden sonra desen defteri esas alınarak yapıldığı kanısındadır.

9 Jean Corneille (Jan) Vermeyen, Harlem yakınlarında Beverwyk’te 1500’te doğdu, Brüksel’de 1559’te öldü, Saint-Géry’e gömüldü; “Madam’ın ressamı” olarak tanınır ve Tunus’un fethi konulu halıların kartonlarını yapmıştır. Bkz. Jean-Jacques Altmeyer, Marguerite d’Autriche, sa vie, sa politique et sa cour, Brüksel, 1540, s. 187; H.J. Horn, Jan Comelisz Vermeyen: painter of Charles V and his Conquest of Tunis, Doornspijk: Davaco, 1989.

10 Günümüzde Viyana Kunshistorisches Museum’dadır. Bkz Campbell, Tapestry..., s. 268.

11 Bkz. Linda Jansen, “Serial products in the workshop of Pieter Coecke van Aelst: a working hypothesis,” H. Vergoustraete, J. Couvert (der.), La peinture ancienne et ses procédés: Copies, répliques, pastiches , Peeters: Leuven, 2006, s. 173-180.

12 Die alder vermaertste antique edificien van templen, theatren, amphitheatren bescreven, Anvers: Gillis van Diest, 1546.

13 Dr. Alfred von Wurbach, Niederländisches Künstler-Lexicon auf Grund Archivalischer Forschungern Bearbeitet, Vienne-Leipsig, Verlag von Halm und Goldmann, 1906; Dictionnaire critique et documentaire des Peintres, Sculpteurs, Dessinateurs et Graveurs de tous les temps et de tous les pays (Bir grup Fransız ve yabancı ressam tarafindan hazırlanmıştır), Librairie Gründ, Paris, 1976, t. III, 87. Cornelius Grapheus ve Pieter Coecke van Aelst, Triumphe van Antwerpen. De seer wonderlijcke/schoone/triumphelijcke incompst van den hoogmogenden Prince Philips, Prince van Spaignien, Caroli des Vifden, Keysers sone. In de Stad van Antwerpen, anno MCCCCCXLIX (1549). Duer Cornelium Grapheum der selver stadt secretaris/warachtelijck en leventlijck int Latijn bescreven, Anvers, Gilles van Diest, 1550, 29 tahta üzerine yapılmış gravür ile. Le triumphe d’Anvers faict en la susception du prince Philips, Prince d’Espaigne (Premierement compose en langue latine... et depuis traduicte en francois.) Ayrıca bkz. A. J. Goris, “Turksche Kooplieden te Antwerpen in de xvıe eeuw,” Bijdragen tot de geschiedenis, 1922, c. XIV, s. 30-8.

14 Brüksel şehir arşivi, R. 3411, s. 292 “épitaphier de Saint-Géry”: Tablo n° 88.

15 Amanda Wunder, University of Wisconsin, Madison, “Western Travelers, Eastem Antiquities, and the Image of the Turk in Early Modern Europe,”. DOI: 10.1163/157006503322487368.

16 Zikr. Jules Houdoy, Les tapisseries de haute-lisse: histoire de la fabrication lilloise du xıve au xvıııe siècle et documents inédits concernant l’histoire des tapisseries de Flandre, Lille-Paris: A. Aubry, 1871, s. 66. İmge yasağı, İbrahim Paşa’nın Halep’e gitmesinin ardından resim karşıtı ortodoksluğun yükseldiğine işarettir. Oysa kendisi sarayının önüne Buda’dan getirdiği heykelleri dikmişti (bkz. aşağıda hipodrom tasviri).

17 Le livre des peintres de Carel van Mander, s. 184-189.

18 Félibien, Entretiens sur les vies et sur les ouvrages des plus excellens peintres anciens et modernes, Paris:Sébastien Mabre-Cramoisy, 1685, Cilt I. s. 553. Ryszard Szmydki, “La tenture de l’Histoire de Josué de Vienne et les tapissiers bruxellois Dermoyen,” Artibus et Historiae, cilt 26, n° 52 (2005) s. 93, Coecke’ün bir dokuma atölyesi kurmak için gönderildiğini ekler. Mukavelede bunu düşündürecek hiç bir iz yoktur.

19 Georg Braun, Theatrum urbium praecipuarum mundi, Köln, 1572, c. iv s. 10. (Latince metin Fransızcaya şu başlıkla çevrildi: Théâtre des principales villes de tout l’Univers, Köln, 1618. (Bütün dünyanın önemli şehirlerinin tiyatrosu).

20 Jacob Rehlinger (1500-1570, bkz. Deutsche biographische Enzyklopädie), Augsburg belediye başkanı, Augsburglu tacir, kentin büyük bir ailesinden gelen Ulrich’in oğluydu (1534’te, vergi kayıtlarında en az yirmi Rehlinger adına rastlanmıştı), Fugger’lerle akraba idi (Anton Fugger 1527’de muhtemelen yeğenlerinden biri olan Anna Rehlinger ile evlenmişti), adı Dürer’in Hollanda’da yaptığı seyahatın defterinde (le Journal de voyage) geçer, onunla Anvers’deki Fugger malikânesinde akşam yemeği yer. Dürer onun bir portresini bir düka karşılığında yapar. Rehlinger 1529-1530 arasında Fugger’lerin Napoli’deki acentesinde, sonra Venedik’te 1534-35 arasında ve en sonunda 1538-40 arasında yeniden Anvers’te yöneticilik yapar. Osmanlı İmparatorluğu ile ticari bağlarını Venedik’teyken kurar. Bkz. Hildebrandt (der.), Quellen und Regesten zu den Augsburger Handelshäusern Paler und Rehlinger, 1539-1642, Deutsche Handelsakten des Mittelalters und der Neuzeit, XIX, I, Stuttgart, 1996, n° 11. Peter Burschel Mark Häberlein, Familie, Geld und Eigennutz Patrizier und Großkaufleute im Augsburg des 16. Jahrhunderts.

21 Pierre van de Walle’ın adı da simsar olarak Yedi Günah konusunda yapılmış bir dizi halının Macaristan kraliçesi Marie’ye satışı sırasında (1544) geçer; İngiltere’ye lüks mal ithal eder, serbest geçiş hakkı vardır, Londra Sarayı ile Fuggerler arasında aracılık yapar, Romulus ve Remus konulu bir dizi halının VIII. Henry’ye satılmasımı sağlar (Thomas Campbell, Henry VIII and the Art of Majesty. Tapestries at the Tudor Court, Yale University Press: New Haven ve Londra, 2007, s. 224, 247, 254, 299, 306, 322, 336), daha sonra Ovid’in Metamorfozları’nın 1556’da II. Felipe’ye satılmasında aracılık yapar (Buchanan ve Burlington), ancak adı Anvers’e ihracat yapan tacirler arasında geçmez. Bkz. Arnout Balis, Krista De Jonge, Guy Delmarcel ve Amaury Lefébure, Les Chasses de Maximilien, Paris, Réunion des Musées Nationaux, 1993; Iain Buchanan, “The Tapestries Acquired by King Philip II in the Netherlands in 1549-50 and 1555-59. New Documentation,” Gazette des Beaux-Arts, 141, Ekim 1999, s. 132-152. Pierre’in oğlu Jan van de Walle de, Cosimo dei Medici’ye 1551’de halı satmıştır.

22 Arşın. 1 Anvers arşını = 0.6896 metre.

23 Bernard van Orley tarafından resimleri yapılan, 1528 ve 1531 arasında Dermoyen atölyesinde dokunan ve 1531’de Brüksel şehri tarafından V. Karl’a armağan edilen yedi parçadan oluşan halı dizisi. Günümüzde Napoli’de Capodimonte müzesindedir. Mukavele hangi halının kastedildiğini belirtmiyor. Fransız kampını gösteren halı 8,18 m. x 4,40; I. François’nın yakalanmasını temsil eden 7,89 m. x 4, 35, büyüklüğündedir. Bkz. Campbell, Tapestry..., s. 321. Dermoyen için: Alphonse Wauters, Les Tapisseries bruxelloises. Essai historique sur les tapisseries et les tapissiers de haute et de basse lisse, Brüksel, 1878.

24 Bkz. Delmarcel, Les chasses..., Maximilien’in Avları’nın Eylül Ayı 5,63 m. x 4,40, boyutlarındadır; bu da Türkiye’ye gönderilen parçaya yakın bir büyüklüktür. Prof. Delmarcel bu halının nispeten küçük olması nedeniyle seçildiğini düşünmektedir. Öte yandan kendisi, mukavele temelinde Maximilien’in Avları’nın 1531-1533 arasında dokunduğunu göstermiştir. (a.g.e. ve “Les tapisseries des Chasses de Maximilien : rêve et réalité,” Revue Belge d’Archéologie et d’Histoire de l’art, LIII, 1984, s. 119-128; “À propos de deux tentures de tapisseries bruxelloises d’après Bernard van Orley,” Revue Belge d’Archéologie et d’Histoire de l’art, LX, 1991, s. 121-123; Ayrıca Campbell, Tapestry..., içindeki makale, s. 329-338), Demek ki, Sophie Schneelbag-Perelman’in önerdiği gibi 1548’de dokunmuş değildirler. Bkz. Les chasses de Maximilien. Les énigmes d’un chef-d’œuvre de la tapisserie, Chabassol, Brüksel, 1982. Rehlinger’in mukavelesi 1548’den eskiye gitmektedir. Halıların hepsinin maliyeti 20.043,75 dükadır (buna Rehlinger ve van de Walle’nin elde etmeyi düşündükleri kâr dahil değildir). Bu fıyat Maximilien’in Avları’nın çok altındadır; bu dizinin maliyeti 136.125 düka idi. Dolayısıyla Dermoyen’in ya daralmış bir piyasada fıyat kırması ya da fıyatı artıran ve halılara değerini veren altın ve gümüş ipliklerin miktarını azaltması gerekiyordu.

25 H. Kellenbenz, “Jakob Rehlinger, ein Augsburger Kaufmann in Venedig,” Beiträge zur Wirtschafts und Stadtgeschichte. Festschrift für Hector Ammann, Wiesbaden, 1965, s 362-379. Nuremberg’de saklanan Venedik mukavelesinin metnini vermektedir (Nuremberg Stadtarchiv, ref. E 23: von Tezelsche Familiestiftung, Akte VII nr. 5); H. Kellebenz, “Handelsverbindungen zwischen Mitteleuropa und Istanbul über Venedig in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts,” Studi Veneziani, 1967, IX, s 193-199; H. Kellebenz, “Venedig als Internationales Zentrum und die Expansions des Handels im 15. und 16. Jahrhundert,” Venezia centro di mediazione tra Oriente e Occidente, (der.), H. Beck ve d., Olschki, Floransa, 1987, I, s. 298. Gülru Necipoğlu, “Süleyman the Magnificent and the Representation of Power in the Context of Ottoman-Hapsburg- Papal Rivalry,” The Art Bulletin , Eylül 1989, cilt LXXI, n° 3, s. 419-421. DOI: 10.2307/3051136.

26 Kellebenz, “Jakob Rehlinger...”

27 “Con estas era huna que m’escribe Marco de Nicolo que es el 10, y el era que suele yr al Turco y esta agora en huna villa fuera de aqui, por ella entendera Vra Md, lo que dize del Turco y Sophi y la voluntad que tiene de yr a besar los pies de Vra Md, a la qual suplico mande escrevirme si sera servido que vaya, y a lo que comprendo no seria inconveniente que Vra Md lo oyesse, por ser muy platico en las cosas del Turco lo que comprehendo no seria inconveniente que Vra Md lo oyesse, por ser muy platico en las cosas del Turco, como quier que tengo por cierto que su intencion sea de yr por recoger todo lo que podra de V.M. y de su Casa para referir al Turco y mostrarle que es diligente y entremetido y por hazer sus hechos” (Lope de Soria’dan imparatora, AGS, Estado, Ve-necia, leg. 1311, f° 154 du 20 Eylül 1535; V. Karl o sırada Tunus dönüşü Palermo’da bulunuyordu). Bu ve izleyen metnin kopyalarını veren Miguel-Angel de Bunes’e teşekkürüm sonsuz.

28 “En postreras l[et]ras que son venidas de Costantinopoli, son del primero del pasado y contienen lo que Vra Md, entendera por el sumario que sera con esta, tienesse por citero que partira de alli este verano Barbarossa, con alguna armada para molestar las cosas de Vras Mdes, pero ne sera armada de calidad que pueda hazer daños de importancia, pues no tienen aparejo para hazerla fuerte pero dizesse entre el vulgo que son concertados con el rey de Francia y el turco y esto se puede creer, pues ambos temen de la grandeza del emperador, mi señor./El Marco de Nicolo de que se haze mencion en el sumario que le cortaron la cabeça, hera un joyelero desta ciudad que se abia entremetido en andar del Rey de Francia al Turco y del Turco al dicho rey de Francia, y fue acusado de ser ezpia doble y passava las comisiones que le davan y por esto hizo tal fin./” (Lope de Soria’nın imparatora mektubu, AGS, Estado, Venecia; leg. 1312, f° 12, 27 Mart 1536).

29 Crescentio, Navtica mediterranea, 1602.

30 Gachard, Analectes historiques, 1856, cilt III, 8e seri s. 200-233, n° CCLXV : “Relation envoyée à l’empereur, de la turbation du peuple de Brusselles...” Brüksel ayaklanmasıyla ilgili olarak bkz.: Trésor National, c. II, 1842, 51-66 “Épisodes de l’histoire de Bruxelles” yazan, L. Wauters.

31 Bkz. Gülru Necipoğlu, “Süleyman the Magnificent and the Representation of Power, etc.”

32 Piero Zen’in mektubu, 4 Haziran 1529, Sanuto, Diarii, Haziran 1529, 581.

33 Piero Zen’in mektubu, 11 Şubat 1533, Sanuto, Diarii, LVII, Mart 1533, s. 632-634.

34 Piero Zen’in mektubu, 9 Haziran 1530 Sanuto, Diarii, LIII, 344; Setton, III, 344, fn. 133.

35 Alvise Marco Contarini’ye, Buda, 17 Eylül 1529; Venedik, Bibliotheca marciana, class. VII, cod. 1933, zikr. Kretschmayr, Heinrich, Ludovico Gritti; eine monographie. Viyana, 1896, s. 86.

36 İmparatorluk dragomanı Yunus Bey’in Nogarol’da, 1536’da, güzel, modern saatler gönderilmesi yolundaki talebi.

37 AGR SEA 768, f° 124-125, ekte yer alan daha önce yayınlanmamış metin.

38 “Instruction à vous nostre chier et féal secrétaire Cornelio Sceppere de ce qu’aurez faire, solliciter, remonstrer et procurer devers le Turcq,” AGR SEA 766- f° 138-145, “Instructions de Charles V à Schepper, 26 mars 1533,” Fransızcası, Gachard ve Piot, Collection des Voyages des Souverains des Pays-Bas, c. III, Brüksel, F. Hayez, 1881, s. 457-460.

39 C. de Schepper’in Hatıratı, Mss. BR Brüksel, s. 15-16.

40 Süleyman’ın ordusu Macaristan’da küçük Köszeg (Güns) kalesi önünde duraklamış ve avlanma ile hamam arasında vakit öldürmeye başlamıştı.

41 HHStA, Turcica, 1.7 Konv. 1 f° 5r-12V, İtalyanca orijinali için bkz. Chesneau, Voyage de M. d’Aramon ve Austro-Turcica 1541-1552, R. Oldenbourg Verlag: Munih, 1995, s. 134-135. Roggendorf, 1529 yılıdındaki Viyana’nın savuncusunun oğlu idi; 1546’da Osmanlıların tarafına iltica etmeye çalışmıştı.

42 W. Stirling Maxwell, The Turks in 1533. A series of drawing made in that year at Constantinople by Peter Coeck of Aelst and published by his widow in Antwerp in 1553, Londra-Edinbourg, 1873 baskısı tam başlığı taşıyan tek Londra baskısının yeniden basılmış şeklidir. Bkz. Dr. Waagen, Treasures of Art in Great Britain, Londra, 1854-1857, IV, 39. (Marlier’nin yorumlarını basit bir İngilizce’ye çevirmektedir). Georges Marlier, La Renaissance flamande. Pierre Coecke d’Alost. Brüksel, 1966, s. 55-75. Bkz. F.W.H. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts, 1450-1700, Menno Herzberger, Amsterdam, cilt IV, s. 198-199, resimlerin röprodüksiyonlarını yayınlamakta ve eski yayınlar hakkında bilgi vermektedir:

  • Lipmann, Kupfertische und Holzschnitte alter Meister

  • Friedländer, Altniederländische Malerei, cilt XII, resim xxıx.

  • Nijhoff,, Nederlandsche Houtsneden, 1933, resim 268-281 ve 364.

Woodcut 16. yüzyıl Müslüman hayatı hakkında genel bilgi vermektedir, Yale Bulletin ve Calendar January, 18, 2002; Alastair Hamilton, Arab Culture and Ottoman Magnificence in Antwerp’s Golden Age, The Arcadian Library, Oxford University Press’le birlikte, Cenevre-Londra, 2001, s. 20-34. Dört resim Schefer tarafından Voyage de Monsieur d’Aramon, Leroux, 1887 içinde yayınlanmıştır; Bunların “çok ender bulunan ahşap üzerine baskı tekniğiyle yapılmış on yedi gravürden oluşan bir dizinin parçası olduklarını söyler. Muhtemelen Anvers’te 16. yüzyılın ilk yarısında yapılmışlardır. Bulgaristan ve Konstantinopolis ile ilgili manzaraları resmederler ve muhtemelen V. Karl ve Ferdinand’in ajanlarına eşlik eden bir sanatçı tarafından yapılmışlardır. Tarihleri 1536’dan önceye gitmelidir, zira Sultan Süleyman’ın ve maiyetindekilerin geçtikleri Konstantinopolis hipodromunda Ofen’den İbrahim Paşa’nın getirdiği heykeller görünmektedir. Oysa, bunlar sadrazamın ölümünden sonra meydandan kaldırılmıştır. “ (s. lxı). Bu gravürleri ve bundan sonraki Tasvir’dekileri yayınlamam için gösterdikleri kolaylıktan dolayı Anvers Stedelijk Prentenkabinet’e teşekkür borçluyum.

43 Delmarcel, a.g.e., s. 116-117, 155-156. Bir Romulus ve Romus dizisi Pierre van de Walle tarafından VIII. Henry’ye, bir diğeri oğlu Jan tarafından 1550’de II. Felipe’ye satılmıştır. Ayrıca bkz. 1540 tarihli, Eneas ve Didon konulu bir halının kenarında yer alan kadın figürleri (a.y., 90). İnsan biçiminde sütunlar Vertumne ve Pomone (a.y., 130) halısında da kullanılmıştır. Ayrıca Coecke’ün atölyesinde çalışan Cornelis Bos (1506-1556), 1546’da Paris’te Livre de moresques, tres utile et necessaire à tous orfèvres, tailleurs, graveurs, painctres, tapissiers, brodeurs, lingières et femmes qui besoingnent de l’esguille adlı bir kitap yayınladı. Bu muhtemelen Anvers’te yayınlanmış bir eserin yeni baskısıydı ve grotesk motiflerin yayılmasına katkıda bulundu (eserin tek kopyası New York’taki Metropolitan Musem of Art’da bulunmaktadır). Bkz. Cecilia Paredes, “Termes et Caryatides dans la ‘tenture’ de Vertumne et Pomone,” Annales d’histoire et d’archéologie, ULB, XVIII, 1996, s. 45-62; Cecilia Paredes, “Des jardins de Vénus aux Jardins de Pomone. Note sur l’iconographie des décors des tapisseries de Vertumne et Pomone,” Revue Belge d’Archéologie et d’Histoire de l’art, LXVIII, 1999, ps. 75-112.

44 Libri tre dette cose de Turchi, 5.

45 Cengiz Orhonlu, “Meslekî Bir Teşekkül Olarak Kaldırımcılık ve Osmanlı Şehir Yolları Hakkında Bazı Düşünceler,” Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 1972, I, s. 93-138; Tschudi, Rudolf, Der Asafnâme des Lutfı Pascha nach den Handschriften zu Wien, Dresden und Konstantinopel, Mayer ve Müller, Berlin, 1910. Bkz. Pierre Belon: bl. lix- 59 : “Qu’il n’y ait aucunes hostelleries en Turquie, mais qu’on trouve des hospitaux où se loger” (Türkiye’de hiçbir otel yok, ama ikamet etmek için imarethaneler bulunuyor); ayrıca bkz. lxvij- 65- “Que les Turcs soyent gents qui sçavent mieulx charger & descharger baggage en allant par pays” (seyahat ederken, Türkler çok iyi bagaj yükleyip boşaltmayı biliyorlar). Temmuz 1533’te, Schepper Küçükçekmece’de Abdüsalam’ın imarethanesinde (bugün mevcut değil), Çorlu’da Ahmet Paşa’nınkinde, sonra Hafsa’da başka bir imarethanede kaldı ama, Edirne’den sonra uyumak için çadır ve kulübeler kurmak gerekiyordu.

46 Libre tre dette cose de Turchi.

47 Corneille De Schepper’den İmparator’a, Prag, 3 Ağustos 1534, AGR SEA 767, f° 17-118, Gachard ve Piot, III, 547-549.

48 Marlier, Josef von Karabacek’in 66 sayfalık elyazması bir incelemesine yaslanmaktadır. Kendisi, Viyana’daki Avusturya İmparatorluğu Kütüphanesinin müdürüydü ve bu elyazması yayınlanmamıştır; Viyana Ulusal Kütüphanesinde incelenebilir. Birinci bölümün 1918’de yayınlanan Abendländische Künstler zu Konstantinopel başlıklı bir incelemenin ikinci bölümünü oluşturması düşünülmüştü.

49 Libre tre dette cose de Turchi libri, Venedik, 1539, 7.

50 Chesneau, Jean, Le voyage de Monsieur d’Aramon: ambassadeur pour le Roy en Levant, (yay.) Ch. Schefer, s. 12.

51 Gassot, Jacques, Le Discours du voyage de Venise à Constantinople, contenant la querelle du grand Seigneur contre le Sophi, avec élégante description de plusieurs lieux, villes et citez de la Grèce,...: Paris: Antoine Le Clerc, 1550, s. 7.

52 Moisés ben Baruch Almosnino, Crónica de los reyes Otomanos, (yay.), P. Romeu Ferré, 1998, S. 157.

53 Luigi Bassano, Costumi et i modi particolari della vita de’ Turchi, s. 56.

54 Cengiz Orhonlu, “Köprücülük,” VII. Türk Tarih Kongresi. Ankara. 25-29 Eylül 1970, Ankara, 1973, c. II, s. 701-708. Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları n°31, İzmir, 1984, URL: http://www.journals.istanbul.edu.tr/iutarih/article/view/1023003598; Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, TTK, Ankara, 1998, s. 164-173, Rudolf Tschudi, Der Asafnâme des Lutfi Pascha nach den Handschriften zu Wien, Dresden und Konstantinopel , Mayer ve Müller, Berlin, 1910, s. 12.

55 Bkz. Fresne-Canaye, Voyage du Levant : “Ramazan boyunca geceleri camilerin minarelerinde fenerler yakılır ve halk böylece ertesi gün oruç tutulacağını anlar” (s. 117) ve bayram sırasında “öğlene doğru, evrensel ve kamusal huzuru kutlamak için, Saray’dan, Tophane’den ve Tersane’den, tıpkı Romalıların en önemli kutlamalarıda yapıldığı gibi müthiş bir top atışı başlardı... şehrin her yanında şarkılar, kanun, saz ve Türklerin kullandıkları diğer müzik aletlerinin sesleri duyulurdu” (s. 116-117). Gülru Necipoğlu bunun daha çok dindışı bir kutlama olduğu yorumunu benimsiyor. Buna karşılık Postel, sultanın zaman zaman “havai fişek gösterileri yaptırdığını, havaya füzeler atıldığını, avcıların barutla atış yaptıklarını, ok atıldığını” (III, 10) söylüyor.

56 Julius Held, Dürers Wirkung auf die niederländische Kunst seiner Zeit, La Haye, 1931, s. 129-130.

57 Ayva: 1847 yılına ait, Topkapı Sarayı’nda bulunan meyvelerle ilgili bir elyazması, 25 farklı ve hepsi de İstanbul yakınındaki bahçelerde yetişen ayva çeşidinden söz etmektedir. Bkz. Günay Kut, “Meyve Bahçesi,” Yemek ve Kültür, 12 (2008), s. 48-64.

58 Fresne-Canaye, Philippe du, Le voyage du Levant (1573), (der. ve not.), H. Hauser, Paris, Ernest Leroux, 1897, s. 93 [Fresne-Canaye Seyahatnamesi, 1573, Kitap Yayınevi İstanbul, 2009]. Süleyman’ın türbesini de ziyaret etmişti (s. 104).

59 Gassot: “Sultan Mehmet’ın camiinin yanında hangi milletten, yasadan, dinden, hayat şartından olursa olsun herkesin kalabildiği bir hastane vardır; orada üç günde bir bal, pirinç, et, ekmek, su ve yatacak yer verilir ve güzel çeşmelerde yıkanmaları sağlanır” der (S. 10).

60 Kenarda “Türkiye’nin kadınları” ifadesi yer alıyor.

61 Théodore Spandouyn Cantacasin, Petit Traicté de l’origine des Turcqz, (der.), Ernest Leroux, Paris, 1896, “De la circoncision des Turcz.” Bu metin tıpkıbasım olarak basılmıştır: Cosmographie de Münster, Bâle, 1552.

62 Hodœporici Byzantini, Libri III, [“Bizans’ta gezinmek için üç kitap”] Latince manzum olarak yazılmış, Louvain’de 1563’te basılmıştır. Kitap, Granvelle kardinaline ithaf edilmiştir. Merhum André Deisser bu uzun destanı Fransızcaya çevirmiştir, ama çeviri henüz yayınlanmamıştır.

63 Bu benzerliğe dikkatimi çektiği için Encarnación Sanchez’e teşekkür borçluyum.

64 Bugün İslam Eserleri Müzesi olarak kullanılan bina gravürde görünmemektedir.

65 “Les fouilles de l’Hippodrome de Constantinople,” Gazette des Beaux-Arts, 1930, I. sayı, s. 216.

66 “Heretik/sapkın” Şeyh İsmail Maşukî ve on iki tilmizi 1529’da hipodrom meydanında idam edilmişlerdir (Yurdaydın, Osmanlı Devleti, 228).

67 Maurand, Itinéraire de Jérôme Maurand d’Antibes à Constantinople (1544), Paris, Ernest Leroux, 1901, s. 230-231.

68 Bkz. Pierre Gilles, De la Topographie de Constantinople, s. 334-335; P. Janin, Constantinople Byzantine, 1964, s. 189. İmarethanenin yerine sonradan Mühendishane ve bir Ticaret Mektebi yapılacaktır (Mamboury).

69 Bkz. Constantin Porphyrogénète, Le Livre des Cérémonies, Kitap 1, yay., Belles Lettres, s. 6 et 16.

70 Gassot, a.g.e., s. 10: “orada kısa süre önceye kadar Macaristan’dan getirilen bronzdan bir Herakles heykeli vardı ama, kaldırıdı.” Öbür iki heykel Venus (ya da Diana) ve Apollon’u temsil ediyordu.

71 Wiegand, “Der Hippodrom von Konstantinopel zur Zeit Suleimans der Gr.,” Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen Archäologischen Instituts, c. XXIII, 1908.

72 De la République des Turcs, 53-54.

73 Fresne-Canaye, Philippe du, Le voyage du Levant (1573), (yay. ve not), H. Hauser, Paris, Ernest Leroux, 1897, s. 120-121 [Fresne-Canaye Seyahatnamesi, 1573, Kitap Yayınevi Istanbul, 2009]: “Camiye gitmeye gelince, Sultan Süleyman her Cuma camiye giderken, şimdiki padişah (II. Selim) benim Konstantinopolis’te olduğum üç ay zarfında sadece iki kez gitti.”

74 Hodœporici Byzantini, 663-817 dolaylarında. Bkz. ayrıca Postel, De la République des Turcs, 53-54; André Thevet, Cosmographie de Levant, Lyon; Jan de Tournes ve Guil. Gazeau, 1556, s. 60-61; Nicolas de Nicolay, Les navigations, pérégrinations, vs. s. 146.

75 Thevet, André Cosmographie de Levant: ek şekillerle zenginleşmiş yeni baskı, Lyon: Jan de Tournes ve Guil. Gazeau, 1556, s. 60-61. Başka bir röprodüksiyon da başka bir sultan ile L’histoire de la decadence de l’empire grec, kitabının kapağında yayınlanmştır. Bkz. Avcıoğlu, Nebahat. 2001. “Ahmed I and the Allegories of Tyranny in the Frontispiece to George Sandy’s Relation of a Joumey,” Muqarnas XVIII: An Annual on Islamic Art and Architecture. Gülru Necipoğlu (der.), Leyden: E.J. Brill, s. 6. URL: http://archnet.org/publications/5141.

76 Les navigations, pérégrinations, vb. s. 146.

77 Anvers, Stedeljike Prentenkabinet, ref : R 167 (eskiden B 1387). Resmi ilk olarak Gülru Necipoğlu yayınlamıştır. Bkz. Architecture, Ceremonial and Power. The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, The Architectural History Foundation ve The MIT Press, New York-Cambridge, Londra, 1991, s. 106-107. Yazar ressamın 16. veya 17. yüzyılda yaşamış ve “Chalcocondyle, Laonicus” illüstrasyonuna esin kaynağı olmuş bir anonim olduğunu düşünmektedir. Bkz. L’Histoire de la décadence de l’Empire grec et establissement de celuy des Turcs, par Chalcocondile,... (çev.), B. de Vigenère, Paris, A. L’Angelier ve M. Guillemot’nun dul karıları, 1620. Kendisine tablonun bütününü görmeye imkân veren yorumlarından dolayı teşekkür ediyorum.

78 Antoine Geufroy, Estat de la cour du grant Turc, l’ordre de sa gendarmerie & de ses finances avec ung brief discours de leurs conquestes depues le premier de ceste race, d’ung chevalier de Rhodes à son amy, Anvers, Jehan Steels, 1542.

79 Viyana, Kunsthistorisches Museum.

80 Kantakuzenos: “Türk imparatorları adet olduğu üzere üç; yüz çocuğa bakarlar; bu çocuklar onların ‘oda’ dedikleri yerlerde kalırlar. Hükümet çocuklara harem ağalarının hizmet vermesini emretmiştir. Usta kâtip olana kadar ders veren hocalar vardır. Bunlar ailelerinden alınmış Hıristiyan çocuklardır.” Geuffroy: “Bu sarayda beş yüz civarında sekiz ila yirmi yaş arasındaki çocuğa bakılır. Büyük Türk onları hem okuma hem de silah kullanma konusunda eğitir ve kafalarını çeler. Bilhassa okuma yazmayı, kanunları bilmeyi, ata binmeyi, ok atmayı ve yeteneklerine uygun başka savaş veya yazı çalışmalarını öğretir. Onlara ders verenler, kanunları çok iyi bilen yaşlı hocalardır. Bu çocuklara yılda iki defa, bayramlarda, yani onların paskalyalarıda yeni elbiseler ve papuçlar verilir; bazıları ipekten, bazıları da yündendir. Ve Büyük Turk onların dairelerde çalışacak yaşa gelinceye kadar saraydan çιkmalarına izin vermez.” Postel, 111, 2-4: “Bu gençlerin en yaşlısı 20 ya da 22 yaşindadir; hepsi Hiristiyanların esir alınmış yakışıklı çocuklarıdır ve seçilmelerinde diş görünüşleri önemli yer tutmuştur (ki Türkler bu işten çok iyi anlarlar). Sayıları 700 veya 800 kadar olan bu esirler sarayda beslenir ve genellikle padişahın önünde yürüyen en güzel atlara binmiş şeref kitasına dahil olurlar.” a.y. 10-11: “Genellikle oturduğu sarayında Hıristiyanların çocukları olan yedi, sekiz yüz kadar genç adam vardır; bunlar, ona sunulan esirlerin en seçkinleridir ve Arapça, Türkçe harfleri öğrenmelerine büyük önem verilir; bunun yanı sıra kanunları, Tüklerin kullandıkları her türlü silahı, ata binmeyi ve onu koşturmayı öğrenirler. Sultan onlarla aynı binada yaşadığı için zaman zaman onları çalışmaları sırasında izler; bazen de kepenklerin ardından, kendi görülmeden onları seyreder; eger aralarından biri fizyonomisi veya zerafeti nedeniyle hoşuna giderse onu yanına davet eder ve ona hediyeler, ince gümüş veya altın iplikle işlenmiş brokar elbiseler ya da sultaniler verir. Saray’a yeni girmiş olan Fransız delikanlı Cabazolles’e yaptığı gibi. Bazen havai fişek attırır, füzeler ateşlenir, ahşap şatocuklar ateşe verilir, barut patlatılır, ok atılır, zira, cam çektiği zaman, yani sık sık onların çalıştıkları mekâna gider. Bazen kendisi de kanunlarını yorumlayanları dinler ama daha çok, Arapçasından Aristotoles ya da İbn-i Rüşt okumayı tercih eder, bazen de yaşlı hocaların, yani hukuk doktorlarının görüşlerini sorar; burada yaşayan genç adamlar hadım edilmiş haremağaları tarafından korunurlar, hatta binanın çeşnigirbaşı denen, odalara yiyecek ikmali sağlayan hazinecisi bile hadım edilmiştir; bu binada 24 yaşını aşmış, doğa yasasına tabi olan hiç kimse yoktur; bunun iki istisnası padişah ve bostancıbaşıdır.” Bu bina hakkında bkz. Gülru Necipoğlu, Architecture, Ceremonial, a.g.e., s. 111-122.

81 Senatoya sekreter Daniello de Ludovisi tarafından sunulan 3 Haziran 1534 tarihli rapor; Alberi, Magliabechiana’dan almıştır: MSS. sınıf 24, kod 48; Belge burada yanlışlıkla Domenico Contarini adı altında yer almaktadır. ASF, Miscellanea Medicea, 103 (30): Ludovisi’nin Venedik Senatosu’na 1534’te (Floransa arşivlerinde yanlış olarak belirtildiği gibi 1550’de değil) gönderdiği 14 sayfalık rapor. Bu metin yayınlanmamış görünüyor.

82 Schepper’in Hatıratı, 38.

83 Geuffroy’in Briefve description de la court du Grand Turc, 1542 tarihli betimlemesinde şunlar söylenmekte: “Süleyman adlı kral şimdi elli yaşlarında olmalı; duyduğuma göre uzun boylu, ince kemikli, sıska ve hatları düzgün olmayan biriymiş; yüzü esmer ve yanık, kafası tıraşlı imiş, sadece tepesinde bir tutam saç varmış bütün Türklerin yaptιğι gibi... Bu saç tutamı sarığı tutmaya yarıyormuş. Alnı yüksek ve geniş, gözleri iri ve siyah, burnu iri ve biraz kartal gagası gibi çarpıkmış bıyıkları uzun ve kızılmış, çenesi tıraşlı, boynu uzun olup, padişah hüzünlü, asık suratlı hatta melankolik imiş, az konuşur, az gülermiş; fakat kızdığı zaman öfkesi büyük olurmuş, etrafı kırıp geçirirmiş ve hareket etmekten hiç hoşlanmazmış...”

84 Schepper’in raporu, von Gevay, Akten und Urkunden (Latince).

85 Harem için bkz. Gülru Necipoğlu, Architecture, Ceremonial, a.g.e., s. 159-183.

86 Gülru Necipoğlu, Architecture, Ceremonial, a.g.e., s. 184-209, ve “The Suburban Landscape of Sixteenth-Century Istanbul as a Mirror of Classical Ottoman Garden Culture,” Gardens in the Time of the Great Muslim Empires: Theory and Design. Attilio Petruccioli (der.), Leyden-New York: E.J. Brill, 1997, s. 32-71. URL: http://archnet.org/publications/3124.

87 Filler, Süleyman’m 1530’da oğullarının sünneti için düzenlediği şölenlere de katılmıştı: Sanuto, Diarii, LIII, 445 ve 451. Belon, Des Singularités, v.b., 1. 131: “Çok eski ve sıradan insanların Constantinus’un sarayı dedikleri bir sarayın yıkıntıları görülüyor. Türk orada fillerini ve öteki yumuşak başlı hayvanlarını besliyor. Konstantinopolis’te Büyük Türk’ün vahşi hayvanlarını muhafaza ettiği bir yer var; burası, hipodromun bitişiğindeki eski kilise: Kilisenin her direğine bir aslan bağlanmış, bu sık rastlanmayan harika bir olay, zira hayvanları istedikleri zaman bağlarından çözüyor, onlara çeşitli numaralar yaptırıyor, sonra yeniden bağlıyorlar, bazen şehre bile götürüyorlar...” Chesneau, aynı hayvanat bahçesi üzerine şunları yazmış: “Bu yerde iki fevkalade büyük fil var; söylendiğine göre yaşlısı yüz ya da yüz yirmi yaşındaymış, ötekisí otuz otuz beş yaşlarındaymış ve o biraz daha ufak...” Maurand da aynı yaşları veriyor (bkz. Itinéraire de Jérôme Maurand d’Antibes à Constantinople (1544), Paris, Ernest Leroux, 1901, s. 213-215). Thévet ise aslanları ve ayıları üzerinde ziller ve çanlar olan kalın bir demir zincire bağlanmış şekilde elçilerin evlerine getirdiklerini ve onları eğlendirmek için çeşitli numaralar yaptırdıklarını söyler [La cosmographie universelle d’André Thévet, c. II, Lyon, 1575, 839, gravür eklidir]. Belon’un “arslanhane” işlevi gördüğünü söylediği eski kilise için bkz. Necipoğlu, Topkapı, a.g.e., s. 48.

88 Le discours du voyage..., s. 12.

89 Th. De G. Severeyns’e göre: “Accroissement du Musée de Bruxelles,” Bulletin des Commissions Royales d’Art et d’Archéologie, 20. yıl, Brüksel-Gand-Leipzig, 1881, S. 202. Ligne prensinin koleksiyonuna ait bilgiler için Pierre Mouriau de Meulenacker’e teşekkürü borç bilirim.

90 Catalogue raisonné des dessins originaux des plus grands maîtres anciens et modernes qui faisaient partie du cabinet du prince de Ligne, Brumauer: Viyana, 1794, in-8.

91 Albertina’nın müdürü Madam Marian Bisanz-Prakken’e bu koleksiyon hakkında verdiği bilgiler için teşekkür ediyorum.

92 Nicolas de Nicolay, Les Navigations, pérégrinations et voyages faits en la Turquie, avec soixante figures au naturel, Lyon, chez Roville, 1567; yeni baskı: Dans l’empire de Soliman le Magnifique, Presses du CNRS, Paris, 1989.

93 Codex Vind. 8626, Avusturya Ulusal Kütüphanesi, FMR, N°5, Ekim 1984, s. 89-114.

* Achille Dévéria (1800-1857), Fransiz ressam ve illüstratör (ç.n).

94 J.B. Tavernier, Nouvelle relation de l’intérieur du serail du Grand Seigneur, Paris, 1675, s. 142-143; [17. Yüzyılda Topkapı Sarayı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007].

97 Ordu kampı kastediliyor.

95 Bkz. Charrière, Négociations du Levant, I, 207-208; Sanuto, Diarii, LVI, 15, 27-28, 45, 88, 100, III, 303-304, 363, 365, 383, 432, 434, 521-522, 620, 680, 706-709 ve 767-769, 782-785, 799; LVIII, 441. Bourrilly, “Les diplomates de François Ier. Antonio Rincon et la politique orientale de François Ier (1522-1541),” Revue Historique, 1913, cilt 113, s. 277. Bkz.V. Hammer, Solakzade, Ali ve Büyük Nişancı Mustafa Celalzade’nin tarihlerini kullanır: Tabakat-ül-memalik; Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II cilt, İstanbul’un Fethinden Kanunî Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1949, 320; Tauer tarafından yayınlanan Anonim İranlı, 526; Von Gévay, Akten und Urkunden, 1-5, n° XXV, s. 27, 36-37, 87-89; Matuz, Josef, Herrscherurkunden des Osmanensultans Süleymân des Prächtigen. Ein chronologisches Verzeichnis, Fribourg, 1971, 38, n° 87-89.

96 AGR SEA 768 f° 124-125, yayınlanmamıştır; metin 1535 yılına ait bir kutuya konulmuş olmakla birlikte bu raporun bir tercümesidir (özet). Nogarola/Lamberg raporu için bkz. von Gevay, Urkunden, Linz, Eylül 1532, c. IV, s. 37 (Almanca).

List of illustrations

Title Resim 1. Slavonya Dağları
Credits http://www.metmuseum.org/​art/​collection/​search/​422764
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-1.jpg
File image/jpeg, 4,1M
Title Resim 2. Kırda kervan
Credits http://www.metmuseum.org/​art/​collection/​search/​422765
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-2.jpg
File image/jpeg, 3,4M
Title Resim 3. Türkler nasıl yemek yiyor ve işiyorlar
Credits http://www.metmuseum.org/​art/​collection/​search/​422767
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-3.jpg
File image/jpeg, 3,8M
Title Resim 4. Yeni ay Bayramı.
Credits http://www.metmuseum.org/​art/​collection/​search/​422768
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-4.jpg
File image/jpeg, 3,2M
Title Resim 5. Cenazeler
Credits http://www.metmuseum.org/​art/​collection/​search/​375771
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-5.jpg
File image/jpeg, 3,9M
Title Resim 6. Sünnet Düğünü
Credits http://www.metmuseum.org/​art/​collection/​search/​422769
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-6.jpg
File image/jpeg, 3,4M
Title Resim 7. Büyük Türk Hipodromda
Credits http://www.metmuseum.org/​art/​collection/​search/​375772
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-7.jpg
File image/jpeg, 2,2M
Title Resim 8. Büyük Türk’ün Sarayı’nın Tasviri
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-8.png
File image/png, 1,2M
Title Resim 9. Boğaziçinin bahçeleri
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1654/img-9.png
File image/png, 1,7M

Author

Commission européenne, Brüksel

The text and other elements (illustrations, imported files) may be used under OpenEdition Books License, unless otherwise stated.

This digital publication is the result of automatic optical character recognition.

Buy

Print version

amazon.fr
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search