Versión clásicaVersión móvil

Harp ve Sulh

 | 
Dejanirah Couto

Diplomatik Armağanlar: Osmanlı İmparatorluğu ile Batı Avrupa Ülkeleri arasında modern Çağda Yapılan kültürel Değiş Tokuş

Frédéric Hitzel

Texto completo

1Suç hatta dini açıdan günah olarak görülse de, Osmanlı İmparatorluğu ile Hıristiyan Avrupa devletleri arasındaki ilişkiler çok erken bir tarihte kurulmuştur. Osmanlılar, Avrupa’nın diplomatik oyunlarına taraf idiler ve temaslar –devlet çıkarı öyle gerektirdiği için– Islam ile Hiristiyanlığin sınırında kesilmiyordu. Bu sınır her iki yönde de, her tür diplomat, fazla dikkat çekmeyen temsilciler ya da peşleri sıra kalabalık bir soylu zevatla gelen elçiler, mesaj ve anlaşma taslağı getiren kişiler tarafından aşilmakta ve bu temsilciler yanlarında daima değerli armağanlar getirmekteydiler.

  • 1 Lucette Valensi, Venise et la Sublime Porte. La naissance du despote, Paris, Hachette, 1987; Eric R (...)
  • 2 Suzan A. Skilliter, William Harbome and the Trade with Turkey, 1578-1582, Londra, The British Acade (...)

2Kendileri daimi elçilik kurmaktan kaçınsalar da, Osmanlılar başkentlerinde belli başlı Avrupalı partnerlerini temsil eden daimi elçileri kabul etmişlerdi. İstanbul’a ilk yerleşen daimi temsilci, 1454’te bir balyos (bailo) tayin eden Venedik Cumhuriyeti’nin elçisiydi.1 Fransa Büyükelçisi 1535’te tayin oldu ve onu 16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıl başında, İngiliz (1583) ve Hollandalı (1612) meslektaşları izledi.2 19. yüzyılda Boğaz’da çok önemli bir rol oynayacak olan Rusya ise ilk elçisini, İsveç ve Polonya ile aynı zamanda 18. yüzyılda atadı. Bu farklı temsilciler arasında, Avrupa’daki devletler arasında var olduğu varsayılan hiyerarşiye tekabül eden bir hiyerarşi bulunmaktaydı. Ayrıca bu ülkelerden veya başkalarından İstanbul’a her zaman olağanüstü temsilciler de gönderilmiştir.

  • 3 Maria Pia Pedani-Fabris, In nome del Gran Signore. lnviati ottomani a Venezia dalla caduta di Costa (...)
  • 4 Gilles Veinstein, “Les ambiguïtés de l’alliance franco-ottomane,” Histoire de l’Islam et des musulm (...)

3Osmanlılara gelince, onlar daimi elçi göndermeseler de geçici temsilciler gönderirlerdi. Osmanlıyla sınırı bulunan Avusturya, Polonya ya da Venedik’e in nome del Gran Signore, Büyük Senyör adına zaman içinde giderek kalabalıklaşan ve ihtişamı artan heyetlerin eşlik ettiği temsilciler gönderilmiştir.3 Bu heyetleri onurlandırmak, dolayısıyla efendilerini hoşnut etmek için elden gelen her şey yapılırdı. Fransa, Hollanda ya da İngiltere gibi daha uzak ülkelere misyonlar daha seyrek gönderilirdi ama, durum gerektiriyorsa, padişah buralara da temsilci göndermekte tereddüt etmezdi. Önceleri pek gürültü patırdı etmeden ağırlanan bu Osmanlı temsilcileri, sonradan, III. Henri ya da XIV. Louis gibi krallar “egzotik” elçilere kendi şaşaalarını göstermenin, güçlerini ve şanlarını dünyanın en uzak yerlerine kadar yaymanın en iyi yolu olduğunu kavradıkları zaman, elçileri ağırlama tarzı değişti, görkemli hale geldi.4

  • 5 Zarif Orgun, “Osmanlı İmparatorluğunda Nâme ve Hediye Getiren Elçilere Yapılan Merasim,” Tarih Vesi (...)

4Padişahın sarayında olsun, Batılıların saraylarında olsun, elçiler, olağanüstü temsilciler ve başka görevliler, özel bir protokole göre oluşturulmuş çok katı teşrifat kurallarına uymak zorundaydılar: İlk gelişlerinde, ayrılışlarında ve özellikle armağanların sunuluçunda belli kurallara uyulması gerekirdi.5 İstanbul’da elçiler padişahın da bulunduğu resmi kabule sadece bir kez mazhar olurlardı. Bu kabul için bazen aylarca beklenirdi: Guilleragues, İstanbul’a 1679’da geldiği halde padişahın huzuruna ancak 1684’te çıkabildi; Ferriol hiçbir zaman padişah tarafından kabul edilmedi; İstanbul’da on yedi yıl görevde kalan Saint-Priest ise padişah ile sadece bir kez görüşebildi.

5Bu diplomatik oyunda armağanlar ağırlıklı bir yer tutmaktaydı ve farklı halklar arasında çok eskiden beri yerleşmiş buluşma ve tören geleneklerinin bir parçasıydı. Genellikle bunları alan hükümdarlar tarafından çok takdir edilen armağanlar ilişkilerin uyumlu hale getirilmesinin ilk adımını oluşturmaktaydı. Bu sunumda söz konusu armağanların kalitesini hatırlatarak 16.-18. yüzyıllar arasında diplomatik merasimlerde konumlarının nasıl evrildiğini vurgulayacağız.

Bağış kavramı

  • 6 Michel Balard, La Romanie génoise (xiie-début du xve siècle), Roma, 1978, II, s. 97-98.

6Ülkeler arasındaki bütün ilişkilerde armağanlar hayati bir rol oynar. Aslında padişahın sarayında, tıpkı Avrupa hükümdarlarının saraylarında olduğu gibi, diplomatlar amaçlarına ulaşabilmek için armağan vermeyi, bazen de kişileri rüşvetle satın almayı öğrenmek zorunda idiler. Bu olay yeni değildir ve çok eski bir ritüelin parçasıdır. Antik döneme kadar gitmese de, Michel Balard Cenevizlerin Osmanlılara 14. yüzyılın sonunda gönderdikleri elçilerin özel gösteriş merakını çok iyi göstermiştir. Cenova belediyesi 1391 Eylül ayında gönderdiği iki temsilci için 3.000 altın hiperber harcamıştır ve bunlar İstanbul’a yanlarında gümüş kâseler, lâl rengi ipekliler, kadifeler, Cenova ve Floransa kumaşları, kürkler ve kelle şekerler götürmülerdir.6

Resim 1. Sultan II. Selim’e saat armağan edilmesi

Resim 1. Sultan II. Selim’e saat armağan edilmesi

1574 Kâğit üzerine suluboya

Viyana Österreichische Nationalbibliothek, Ms. 3325.

  • 7 Bertrandon de La Brocquière, Le Voyage d’Outremer de Bertrandon de la Broquière, Charles Schefer (d (...)

715. yüzyılın başında seyyah Bertrandon de La Brocquière bu konuda görüşünü hiç tereddüde yer vermeyecek şekilde açıklar. Edirne’ye gelir gelmez Milano dükünün temsilcisinin II. Murad’ın üç veziriyle görüştüğünü söyler ve “her birine adet olduğu üzere bir armağan verdi, zira aksi halde hiçbiri onunla görüşmezdi”7 diye ekler.

  • 8 Antonio Fabris, “Artisanat et culture: Recherches sur la production Vénitienne et le marché Ottoman (...)
  • 9 Antonio Fabris, “From Adrianople to Constantinople: venetian-ottoman diplomatic missions, 1360-1453 (...)

8Zaten yabancı bir gücün temsilcisinin eli boş gelmesi havsalanın almayacağı, aşağılayıcı bir tavır olurdu. Avrupalı güçler Boğaz’ın yeni efendileriyle ilişkilerini sağlamlaştırdıkça getirilen armağanların sayısı ve kalitesi artardı. Örneğin Venedikliler başlangıçta köpekler, gümüşten yapılma ufak nesneler, kürkler ve inciler, 15. yüzyılda da kıymetli kumaşlar armağan ederlerdi. Daha sonra ise, bu listeye ülke haritaları, dünya harıtaları, kişisel saatler, masa saatleri, su saatleri, gözlükler, Murano camları, mücevherler ve altından yapılma her tür nesne gibi değerli hediyeler eklendi.8 Ayrıca zaman içinde Venedik temsilcilerinin, Bâb-ı Hümâ-yun’un önde gelen zevatı ile ilişkileri perşinlemek ya da en azından kendilerine olumlu bakmalarını sağlamak için yaptıkları harcamaların miktarı giderek arttı.9

  • 10 Jean Chesneau, Le Voyage de Monsieur d’Aramon, ambassadeur pour le roi en Levant, Charles Schefer ( (...)

9Fransızlar başta olmak üzere diğer güçler de bu kuralın dışında değillerdi. 1547’de padişah nezdinde elçi tayin edilen Gabriel d’Aramon’un sekreteri olup hatıratını tutan Jean Chesneau, efendisinin divana, ardından padişahın huzuruna kabul edilerek “on iki soylu yardımcısıyla el etek öptiğü” görüşmeyi anlatır ve Elçi d’Aramon’un “kralıdan” armağanları sunma sahnesi üzerinde uzun uzun durur. Bu armağanların arasında “Lyon’da yapılmış büyük bir saat vardı; haznesine su konduğunda on iki saat boyunca bir fıskiye oluyordu ve bu başeser çok dikkat çekti; ayrıca altın ve gümüş işlemeli kumaşlar, Hollanda kumaşları, farklı renklerde kadifeler, ipekliler, damaslar ve çok güzel bir numune olan Paris işi lâl renkli kumaşlar da sunuldu” der. Sonuç kesindir: “Armağan verdiğimiz için iyi karşılandık.”10

  • 11 Mouradgea d’Ohsson, Tableau général de l’Empire othoman, Paris, Firmin Didot, 1824, VII, s. 486.

10Burada bir müzakereyi tehlikeye atmamak için uyulması gereken usuller söz konusu idi. Örneğin, İstanbul’a 1554 Mart ayında gelen Michel de Codignac, Vezir Rüstem Paşa’yı, ilk gelişinde ona bir armağan vermeyi ihmal ettiği için kendine düşman etmişti. Aynı şekilde 1572’de Fransız Elçisi François de Noailles, –aynı zamanda Acqs kardinaliydi– yanında hediye edilecek armağan bulunmadığından itimatnamesini sunmak için II. Selim (1566-1574) tarafından bir türlü huzura kabul edilmedi.11

Pera’daki sefaretler

11Batılı güçlerin Osmanlı başkentindeki diplomatik temsilcilikleri çoğaldıkça burada devamlı yaşayan diplomatların sundukları armağan sayısı da arttı. 17. yüzyıldan itibaren Avrupalı elçiler İstanbul’da genellikle saray (palazzo) adını taşıyan şatafatlı rezidanslara yerleştiler. Bunlar Haliç’in ku zeyinde, eski Ceneviz sitesi Galata’da ve “Pera bağlarında,” zamanla “Büyük Pera Caddesi” adını alan cadde boyunca sıralanmışlardı. Bu farklı elçiliklerin yakınında kendi dinlerine uygun ibadethaneleri (şapel ya da kiliseleri), mezarlıkları, Avrupalı temsilcilerin himayesinden yararlanmak isteyen Frenk tacirlerin ve zengin azınlıkların evleri bulunmaktaydı. Böylece Pera, kâfir toprağındaki Hıristiyanlığın iç bölünmelerini yansıtan, ilişkilerin sürekli kurulup bozulduğu Frenk cemaatinin mikrokosmosu haline geldi: Burada herkes komşusunu dikizlemekte, ciddi rüşvetlerle sırlarını, verdikleri emirleri ve gizli yazışmalarını öğrenmekteydi. Pera aynı zamanda herkesin saygınlığını padişahın temsilcilerine verdiği öneme ve Boğaz kıyılarında geçerli olan öncelik sırasına göre ölçtüğü uluslararası bir vitrindi de. Bu bağlamda hediye edilen armağanlar, kaliteleri ve pahaları ülkenin gücünü ve ihtişamını yansıttığı için son derece önemli bir rol oynardı.

Resim 2. Buda (Ofen) Paşa’sına Ekselans Hans Ludwig von Kufestein’ın olağanüstü elçiliği vesilesiyle hediye edilen armağanlar, 1628

Resim 2. Buda (Ofen) Paşa’sına Ekselans Hans Ludwig von Kufestein’ın olağanüstü elçiliği vesilesiyle hediye edilen armağanlar, 1628

Guaş, Greillenstein Şatosu

Karl Teply, Die kaiserliche Grossbotschaft an Sultan Murad IV. Im Jahre 1628 içinde, Viyana, 1976, s. 115

12Konstantinopolis elçiliği, Fransa ve orada temsilcilik açmış başka Avrupalı ülkeler açısından diplomatik kariyerin en yüksek mertebelerinden biri olmuştur. Bu nedenle diplomatik kariyere giren görevliler ve soylular için en gözde mevkilerden biriydi. Misyon, yüksek tabakadan, kültürli, bilgili ve konuşma yeteneği olan kişilere emanet edilirdi. Ancak, Osmanlı başkentinde bir ülkenin temsilcisi olmak, ihtişamına rağmen, pek kolay bir iş de değildi; başta mesafenin uzaklığı olmak üzere, haberleşme zorlulkları, sağlıkla ilgili riskler (özellikle veba salgınlarının yarattığı tehlike), âdetlerin, usul ve erkânın farklı olması gibi nedenlerle zor bir görevdi.

13Üstelik elçiplerin karşılamak zorunda kaldıkları harcamalar, muhtemelen başka misyonların çok üstüne çıkan yüksek bir meblağa ulaşmaktaydı. Onları en fazla zorlayan konu ise diplomatik armağanlar idi. Bu nedenle, Haliç kıyısında yerleşen herhangi bir ülkenin temsilcisine olduğu gibi onlara da özel fonlar tahsis edilirdi. Bu armağanların önemli bir bölümü padişaha ve sadrazama göreve geldikleri sırada verilirdi; ancak misyonu boyunca elçinin, rüşνete meraklı olmalarıyla tanınan her düzeyden devlet memuruna armağan vermesi de gerekirdi. Bir karar çıkarmak ya da padişahtan bir “ferman” elde edebilmek için mutlaka bu yola başvurulması gerekiyordu. Dolayısıyla Fransız elçileri genellikle mali açıdan sıkıntı içindeydiler ve eli açıklığı biraz abartan bazıları borç almak zorunda kalmış, kendilerini zor durumlara sokmuşlardır. Bu durumla özellikle 17. yüzyılın sonu ve 18. yüzyılın ilk yarısında, henüz elçiliğin faaliyetlerini sürdürebilmesi için düzenli kredilerin tahsis edilmediği zamanlarda karşılaşılmıştır.

  • 12 Bibliothèque nationale de France (BnF), Naf, ms 5217, f. 20.

14Demek ki, diplomatik armağanlara ayrılan para miktarı önemliydi. Örnek olarak XIV. Louis zamanında bir elçiye ödenen normal aylığın 36.000 livre kadar olduğunu hatırlatalım. Buna Marsilya Ticaret Odası tarafından karşılanan bir tazminat eklenmekteydi: Elçinin seyahat ve yerleşme masraflarını, bunlara ilaveten özel harcamaları ve armağanları karşılamak üzere 8.000 ila 16.000 livre arasında bir miktar söz konusuydu. Zaman zaman armağan tahsisatı daha yüksek olabiliyordu. 1670’te XIV. Louis, Nointel markisine 16.000 livre aylık bağlamış, sadece armağanlar için de 24.000 livre tahsis etmişti. Öte yandan Girardin markisine 18.000 livre maaş bağlandı, buna ilaveten seyahat ve padişah ile sadrazama verilecek armağanlar için 45.000 livre eklendi.12

Armağanların listesi

  • 13 Van Luttervelt, De‘Turkse’ Schilderijen van J.B. Vanmour en zijn school, De verzameling van Comelis (...)

15Başkente resmi bir kabulle gelmek, sadrazamla özel bir görüşme yapmak, sonra da elçinin padişahla resmi bir görüşme yapması atılması gereken adımların başlıcalarıydı. Her şeyin en küçük ayrıntısına kadar sahneye konduğu bu merasimler, geleneğe uygun olarak düzenlenirdi ve geleneğin dışına çıkan her hareket bir hakaret olarak algılanırdı. Jean-Baptiste Vanmour (1671-1737)13 başta olmak üzere ressamlar ve gravürcüler bu olayları kayda geçirmeye ve yaymaya hizmet etmekteydi. Hediyeler bir ülkenin gücünü ve uzlaşma arzusunu simgelerdi.

1616. yüzyılda, dokumalar en fazla istenen armağanlardı ama, sandıklar, cam lambalar, aynalar, mücevherler, inciler, cam eşyalar ve bunların yanı sıra av kuşları, köpekler, kelle şeker, peynir (muhtemelen parmesan) gibi şeyler de hediye edilirdi.

  • 14 Tommaso Bertelè, Il palazzo degli Ambasciatori di Venezia a Costantinopoli, Bologna, Casa editrice (...)
  • 15 Maria Pia Pedani Fabris, “Safiye’s Household and Venetian Diplomacy,” Turcica, 32 (2000), s. 12, no (...)

17Resmi armağanların dışında İstanbul’da görevli bulunan diplomatlar Osmanlı üst düzey devlet erkânının taleplerine de cevap vermek durumundaydılar. Diplomatik misyonun ve uluslararasındaki iyi ilişkilerin başarısı buna bağlıydı. Bu çerçevede 16. yüzyılın güçlü cumhuriyeti Venedik, bu zevatın taleplerini karşılamak için büyük miktarlarda gözlük camı, camiler için lambalar, pencere camları göndermekte tereddüt etmemiştir. 1532’de, mali işlerden sorumlu defterdar, balyos yardımcısı Pietro Zen’den bir çift gözlük (ochiali) istedi ve kendisine çerçevesi gümüşten yapılma bu gözlükler gönderildi.14 1570’da balyos Venedik’e padişahın hocası için gözlük ve pertavsız sipariş etti, ertesi yıl da Siyavuş Paşa için iki gözlük siparişi verdi.15

  • 16 Gülru Necipoğlu, The Age of Sinan, Architectural Culture in the Ottoman Empire, Londra, 2005, s. 34 (...)

18Sadrazam Sokollu Mehmed Paşa da, 1568’de, Lüleburgaz’daki camii için balyosa cesendelli (damla biçimli uzun kristallerden yapılmış bir çeşit lamba veya avize)16 siparişinde bulundu. Ertesi sene 900 cam lamba sipariş etti. Aynı yılın eylül ayında kendi camisi için sekiz veya on lamba edinmek istedi. Lüleburgaz camisi için istenen 900 lambanın, Sokollu’ya bir fenerle beraber sunulduğu ve 4 Ocak 1570 tarihli Barbaro’nun mektubunda belirtildiği gibi, 1569 yılı sonlarında yerine ulaştığı biliniyor. Sokollu Venedik dojuna bu hediye için candan teşekkürlerini sunmuştur.

  • 17 Julian Raby, “The Serenissima and the Sublime Porte: Art in the Art of Diplomacy, 1453-1600,” in Ca (...)
  • 18 Julian Raby, a.y., s. 97, not 58.

191578’de, aynı sadrazam Sokollu 2000 adet yuvarlak cam siparişinde bulundu;17 aynı yıl balyosa ihtiyaç duyduğu kumaş, siparişlerini de verdi ve mart ayında Venedik yetkilileri altın yaldızlı kumaşlarla dolu bir sandık gönderdiler.18 Üç ay sonra balyos kumaşları sadrazama teslim etti; sadrazam muhtemelen pek memnun kalmıştı ki, balyosa birkaç yıldır Venedik’ten hiç bu kadar güzel kumaşlar gelmediğini söyledi.

  • 19 Julian Raby, a.y., s. 99, not 59.

20Siparişler bazen daha tuhaf biçimlere bürünmekteydi: Gene 1578’de Sokollu Venediklilerden eski Osmanlı padişahlarına ait portreler bulmalarını istedi. Aynı şekilde onlardan altı eyer kilimi, dört sadak ve dört de okluk istedi. Βütün bu siparişler, çizdiği desenlerde ve istediği renklerde yapılacaktı.19

  • 20 Susan A. Skilliter, “The letters of the Venetian ‘Sultana’ Nûr Bânû and Her Kira to Venice,” Aldo G (...)

21Camların, dokumaların ve lüks kumaşların yanında bazı siparişler hepten anlamsız ya da tuhaf görünebiliyordu. Örneğin, Nurbanu’nun istediği küçük beyaz köpekler gibi. Ancak, valide sultan siparişinin yerine getirilmemesinden pek memnun değildi, zira 1583 Haziran ayında Balyos Gianfrancesco Morosini’ye bir mektup yazarak istediği küçük beyaz salon köpekleri yerine ona, kocaman, çok tüylü ve kötü kokan köpekler gönderildiğinden şikâyet etti.20

  • 21 Antonio Fabris, “Note sul mappamondo cordiforme di Haci Ahmed di Tunisi,” Quaderni di studi arabi, (...)

221552’de, Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Bayezid, Venedik’ten çeşitli dünya haritaları istedi. Bu haritalar iki yıl sonra Edirne’de kendisine teslim edilirken kardeşi Şehzade Selim’e de bir dünya haritası verilmişti. Şehzade Mustafa da bir yerküre istedi. Bu isteği yerine getirildi ve küre ona gönderildi ama, eline geçemedi, çünkü kendisi 5 Ekim 1553’te öldürülmüştü.21

  • 22 Ernest Charrière, Négociations de la France dans le Levant, Paris, 1848-1860, III, s. 822.
  • 23 Otto Kurz, a.g.e., s. 28. G. Mraz, “Die Rolle der Uhrwerke in der kaiserlichen Türkenverehrung im 1 (...)

23Görüldüğü gibi, 16. yüzyılda dokuma, mücevher, cam, harita ve otomat piyasasında hâkim olan güç Venedik idi. Ama zamanla Fransa gibi, 1535’ten beri sefaretleri bulunan başka ülkeler de Venedik ile rekabet etmeye başladılar; onların gönderdikleri armağanlar arasında da kıymetli dokumalar, zengin işlemeli kumaşlar, köstekli saatler ve masa saatleri yer alıyordu. 1579’da Sadrazam Sokollu Fransa Elçisi Jacques de Germmigny’e, kendisine gönderilmesini arzu ettiği bir saatin çizimini vererek bunun III. Henri’ye ulaştırılmasını talep etti.22 Masa saatleri Avusturyalıların tarafından da armağan edilirdi; Avusturyalıların Augsburg ve Münih’te önemli atölyeleri bulunmaktaydı. Her halükârda, Venedik de, Fransa da, Osmanlıların 1548’den 1606’ya kadar Habsburglardan talep ettikleri yıllık 30.000 düka tutarındaki haracın karşılığı olan saat ve otomatlar için kullanılan sözcükle Türkenverehrung (Türklere hediye) olayını yaşamamışlardı.23

  • 24 Delft’de François Spiering tarafından yapılan halılar 1617’de hediye edilmiştir. Bkz. A. de Groot, (...)

2416.-17. yüzyıllar arasında her ülke kendi üretimini öne çıkarmıştır: Polonyalılar ve Ruslar kuzeyden getirilen kürkler ya da kehribar ve mors dişi gibi ürünleri öne çıkarırken, Avusturyalılar ve Almanlar cep ve masa saatlerini, Hollandalılar halilarını;24 İngilizler ise orglarını ve başka mekanik aletleri pazarlamaktaydılar.

  • 25 Ten Thousand Years of lranian Civilization. Two Thousand years of Common heritage, Topkapı Müzesi k (...)
  • 26 Joseph de Hammer, Histoire de l’Empire ottoman, J. J. Hellert (çev.), Paris, 1836, XII, s. 166: “Av (...)

25Acemlerin temsilcileri, kıymetli kitaplar ve elyazmalarıyla ipek kumaş topları armağan ederken;25 Fas kralı silahlar ve dokumalar gönderirdi; Cezayir ve Tunus dayıları ise, tüfek, tabanca, hayvan postu, köle, aslan yavrusu ve papağan yollarlardı.26

26Altın, gümüş, altın kaplama vazoların alelade nesneler olarak kabul edildikleri için satıldıklarını, ama daha çok da darphaneye gönderilerek eritildiklerini belirtelim.

  • 27 Bu armağanlar konusunda bkz. Savaş ve Barış. 15-19. Yüzyıl Osmanlı-Lehistan ilişkileri, İstanbul, 1 (...)

27Bu armağanların karşılığmda padişahlar baharat, nakışlı kumaşlar, Bursa ipeklileri, çadırlar, Acem halıları, zengin koşumlu atlar, kılıçlar ve kakmalı, işlemeli zırhlar, at koşum takımları, eyerler, ok kutuları, sadaklar, kalkanlar, kıymetli taşlarla bezeli sorguçlar ve özellikle kaftanlar hediye ederlerdi.27

Armağanların evrimi

  • 28 BnF, Naf, 18126, Relations extérieures, 2e bureau, 13 nivôse an III, rapport du 27 frimaire an III, (...)

28Zamanla diplomatik armağan verme alışkanlığı Batı için Osmanlı İmparatorluğu’nda, en azından Osmanlı seçkinleri nezdinde, alışılagelmiş sanayi üretiminin (kumaş, kâğıt, cam, ayna, sabun gibi) ötesine geçen dinamizmini ve maddi ilerlemesini yerleştirmenin en iyi yolu oldu. Bu vesileyle her temsilci, ülkesinin en iyi ürünlerini hediye etmeye başladı. Daha geç tarihli, Fransız devrim hükümetine ait bir belgede, “nesneler Cumhuriyetin ihtişamı ve sanatçılarının ustalığı hakkında iyi bir fikir verecek inceliğe ve zarafete sahiptir” deme noktasına varılmıştı.28

  • 29 Sanatçı Jacques Caffieri, tarafından yapılan bir ayna, XV. Louis tarafından 1742’de I. Mahmud’a arm (...)

29Nitekim 16.-17. yüzyıllarda dokumalar, kıymetli kumaşlar, mücevherler, masa saatleri, cep saatleri, gözlükler, teleskoplar, mikroskoplar, parfümler, silahlar verilmesiyle yetinilmişken, daha sonraki dönemde Avrupa’da büyük manüfaktürlerin kurulmasına bağlı olarak, çok daha kaliteli ve çeşitli ürünler görülmeye başlamıştır. Armağanlar arasına da yemek takımları, aynalar, geridonlar (tek ayaklı, mermer tablalı masalar), avizeler, fenerler, şamdanlar, mobilyalar gibi bu türden ürünler dahil olmaya başladı.29 Örnek olarak, 1719’da padişaha ve yakın çevresine sunulmak üzere Viyana’daki Türk büyükelçisine teslim edilen armağanların listesini verelim:

  • 30 Joseph de Hammer, a.g.e.., XIV, s. 476-478.

76 parmak yüksekliğinde gümüş zarflı iki muhteşem kadeh, iki adet 12 kollu kristal avize, 24 avize, bir adet dört küre üzerinde duran küçük masa, altı adet tek geridon, altı yuvarlak masa, bir şömine siperliği, bir soğutma kovası, iki leğen ve sürahi, altı büyük şişe ve kapakları, çiçek saksıları, enfiyelikler, bir kahve servisi, hepsi gümüş ya da altın kaplamalı 12 dondurma kâsesi, bir şekerleme kalıbı, iki sarkaçlı saat, iki adet 60 parmak yüksekliğinde çerçevesi varaklı ayna, 12 parça kıymetli kumaş, bir çalar saat, bir de kırmızı mermer sütunlar üzerinde duran saat.
Valide Sultan için: 50 parmak yüksekliğinde iki ayna, iki gümüş saat, gümüşten yapılma biri kapaklı, diğeri kapaksız iki sepet, bir kahve masası ve fincan takımı, iki çiçek saksısı, hepsi gümüşten iki fincan, 12 altın kaplama kaşık, 24 kahve fincanı.
Sadrazam için: Bir altın kaplamalı leğen ve sürahi, bir buz kovası, iki tek ayaklı masa, bir gümüşten yapılma fincan, bir gümüş sepet, altı dondurma kâsesi, gümüşten yapılma iki kahvedan, iki büyük varaklı saat, bir adet de kasası marköterili saat.
30

  • 31 Bkz. Örneğin, R. Blätter, “Une paire d’assiettes du service Turc de la manufacture royale de Varsov (...)

30Protokol zorunluluklarını yerine getirmek için Batılılar aynı zamanda gerçek anlamda sanatsal-ticari kampanyalar yürütmüşler, pek çok nesneyi “Türklerin zevki”ne göre yaptırmışlardır ki bu, söz konusu eşyanın onların hoşuna gidip gitmeyeceğinin önceden araştırılmasını gerektirir. Önyargıların sürüp gitmesine rağmen, aslında ürünleri Türkler için uyarlama yönünde bir çaba harcanmıştır: Desen olarak porselenlerde kullanılan yaprak ve çiçek motifleri, mobilyalarda kullanılan sedef ve fildişi kakmalar, hep bu çabanın sonucudur.31

31Bu nesneler ve mobilyalar Avrupa’nın yoğun ekonomik ve kültürel hareketliliğine tanıklık ediyordu. Zamanla kültürel bağlamlarından kopmuş ve tamamen yapay ürünler haline gelmiş olsalar da, Batının tekniklerini ve sanatını yansıtma özelliğini sürdürmektedirler. Padişahlar ve çevrelerindeki devlet erkânı arasında kabul görmüş olmalılar ki, 18. yüzyıldan itibaren bu kesimler evlerini Batı ürünü nesnelerle, o tarzda döşeme alışkanlığını edindiler. Topkapı’nın Harem’ine bir saatçi kisvesi altında girmeyi başaran Motraye adlı seyyah, âdetlerdeki bu Batılılaşmanın 1700 yılından itibaren gözle görülür hale geldiğini anlatır:

  • 32 Aubry de la Motraye, Voyages du Sr A. De la Motraye en Europe, en Asie et en Afrique, À La Haye, ch (...)

Orada bir odada, deniz hayvanlarının kabukları, sedef, inci ve gümüşle süslenmiş bir saat vardı. Som gümüş bir masanın üzerine Frenk usulü konmuştu; altın varak yapraklarla işlenmiş çerçevesi olan bir aynanın önünde duruyordu; bütün bunlar çok ince bir sanatın ürünüydü. Karşısındaki duvarda daha büyük bir ayna duruyordu; kenarları boyanmış aynadan yapılmıştı, heykelsi süslemeleri çok usta işiydi. Yedi minderli gösterişli bir sedirin iki yanına gene som gümüşten yapılmış hayli yüksek iki geridon konulmuştu.32

32Aynı tanık şu konuda ısrarlıdır:

Bu Frenk zevkine uygun saatler, masa, geridonlar, aynalar ve sarayın değişik yerlerindeki pekçok başka eşya, elçilerin Büyük Senyör ile görüşmeye gittikleri zaman kendisine hediye ettikleri armağanlardır.

Sonuç

33Diplomatik armağanların verilmesi çok çeşitli yorumlara konu olmuştur. Çağdaşlar muhtemelen bu uygulamayı, Osmanlıların açgözlü ve para canlısı bir ulus olmalarının önde gelen özelliği olarak gördüler. Şövalye Laurent d’Arvieux de zaten bunu açıkça dile getirir:

  • 33 Laurent D’Arvieux, Mémoires du chevalier d’Arvieux, Paris, 1735, IV, s. 299.

Bugün artık değiştirilmesi imkânsız görünen kötü bir alışkanlığın yerleşmesine izin verdik. Yöneticiler ihtiyaçlarını karşılamak için bizden her gün bin tane şey istiyorlar: İçki ve likörlerin dışında, reçel, kâğıt, İspanya balmumu, fayans karolar, camlar ve başka bir sürü şey... Bunlar genellikle ucuz şeyler, ama istedikleri miktarları düşününce, onları sağlayan Frenklere çok pahalya geldiği görülecektir. Bunları verdiniz mi, kumaş isterler ve eğer her istediklerini onlara verecek olursanız, bu zevat ve hizmetlileri bütün bir yıl boyunca Frenklerin kesesinden yiyip içerler.33

  • 34 H. Duchhardt, “Das diplomatische Abschiedgeschenk,” Archiv für Kulturgeschichte, 57 (1975), s. 345- (...)

34İşte, vezirlerle, devlet erkânıyla, yöneticilerle iyi geçinmenin yolu buydu! Aslında yabancı temsilcilerin Babıâli’nin yüksek erkânına verdikleri armağanların bu kesimin kazanç hırsına tekabül etmesi pek muhtemeldir. Ancak bu açıklama, özellikle Doğuda yerleşmiş olan bağış ve karşı-bağış kavramını göz önünde bulundurunca hiç de tatmin edici değildir. Son yıllarda gelişen bir tarihçilik, diplomatik armağanların modern çağda da uluslararası ilişkilerde çok merkezi bir rol oynadığını ortaya koymuş bulunuyor.34 Hıristiyan prenslerin temsilcilerinin padişahın huzuruna çıkarken getirdikleri kıymetli nesneleri ve lüks kumaşları bu çerçevede görmemiz gerekmektedir.

  • 35 Géraud Poumarède, “L’Europe de la Renaissance et l’Empire ottoman de la chute de Constantinople à l (...)
  • 36 Doğuya gönderilen bir hall modeli yakın dönemde Versailles Şatosu koleksiyonuna dahil oldu. Bkz. Be (...)

35Osmanlı İmparatorluğu söz konusu olduğunda, bu bağışlar muhtemelen daha derin bir anlam kazarıyordu. Zira Konstantinopolis’in hükümdarları bunları kâfir kralların sultana saygılarını sunmak ve dostluğunu kazanmak için ödedikleri bir tür sembolik haraç olarak görmekteydiler. Dolayısıyla burada Osmanlıların Batı ile olan ilişkilerinde sergiledikleri üstünlüğün işaretini görmek gerekiyor.35 Bu hipotez 16. hatta 17. yüzyıl için geçerli görünüyor; ancak, bu bildirimizin ortaya koymaya çalıştığı gibi, 18. yüzyılda farklı bir biçime bürünüyor. O tarihten sonra diplomatik armağanlar artık her ulusun kendi ulusal çıkarlarına hizmet etmeye başlıyor ve yeni edindikleri güç ve zenginliğin sembolü oluyor. Artık, Bohemya’nın cam ve kristal işçiliği, Meissen’in porselenleri, Gobelins ve Savonnerie manüfaktürlerinin halıları,36 Beauvais’nin döşemelik kumaşları, Vincennes ve ardından Sèvres’in seramikleri, en iyi sanatçıların artık sadece kralları için değil, ama aynı zamanda onun şanı için de çalıştıklarını gösteren ürünler oluyor. Bundan böyle bu ürünlere artık Osmanlı pazarına yönelik eşantiyonlar gözüyle bakılabilirdi.

Notas

1 Lucette Valensi, Venise et la Sublime Porte. La naissance du despote, Paris, Hachette, 1987; Eric R. Dursteler, Venetians in Constantinople. Nation, Identity, and Coexistence in the Early Modern Mediterranean, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 2006.

2 Suzan A. Skilliter, William Harbome and the Trade with Turkey, 1578-1582, Londra, The British Academy, 1977; Alexandre De Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic. A History of the earliest Diplomatic relations, 1610-1650, Leyden-Istanbul, Nederlands Historisch Archaeologisch Institut, 1978.

3 Maria Pia Pedani-Fabris, In nome del Gran Signore. lnviati ottomani a Venezia dalla caduta di Costantinopoli alla guerra di Candia, Venedik, Deputazione editrice, 1994.

4 Gilles Veinstein, “Les ambiguïtés de l’alliance franco-ottomane,” Histoire de l’Islam et des musulmans en France du Moyen Âge à nos jours, Mohammed Arkoun (der.), Paris, Albin Michel, 2006, s. 318-353 ve Géraud Poumarède, “Soldats et envoyés des souverains musulmans en France,” a.y., s. 382-393.

5 Zarif Orgun, “Osmanlı İmparatorluğunda Nâme ve Hediye Getiren Elçilere Yapılan Merasim,” Tarih Vesikaları, 1/6 (1941), s. 407-413; Bertold Spuler, “La diplomatie européenne à la Sublime Porte aux xviie et xviiie siècles,” Revue des études islamiques, XXXIX/1 (1971), s. 2-28.

6 Michel Balard, La Romanie génoise (xiie-début du xve siècle), Roma, 1978, II, s. 97-98.

7 Bertrandon de La Brocquière, Le Voyage d’Outremer de Bertrandon de la Broquière, Charles Schefer (der.), Paris, E. Leroux, 1892, s. 186; çev. Bertrandon De La Broquiere’in Denizaşın Seyahatı, İstanbul, Eren Yayıncılık, 2000.

8 Antonio Fabris, “Artisanat et culture: Recherches sur la production Vénitienne et le marché Ottoman au xvie siècle,” Arab Historical Reviewfor Ottoman Studies, 3-4 (1991), s. 51-60; Julian Raby, “The Serenissima and the Sublime Porte: Art in the Art of Diplomacy, 1453-1600,” Venice and the Islamic World, 828-1797, New York-New Haven-Londra, The Metropolitan Museum of Art-Yale University Press, 2007, s. 90-119.

9 Antonio Fabris, “From Adrianople to Constantinople: venetian-ottoman diplomatic missions, 1360-1453,” Mediterranean Historical Review, 7 (1992), s. 154-200, bu konu için s. 187, DOI: 10.1080/09518969208569639.

10 Jean Chesneau, Le Voyage de Monsieur d’Aramon, ambassadeur pour le roi en Levant, Charles Schefer (der.), Paris, E. Leroux, 1887, s. 17-18.

11 Mouradgea d’Ohsson, Tableau général de l’Empire othoman, Paris, Firmin Didot, 1824, VII, s. 486.

12 Bibliothèque nationale de France (BnF), Naf, ms 5217, f. 20.

13 Van Luttervelt, De‘Turkse’ Schilderijen van J.B. Vanmour en zijn school, De verzameling van Comelis Calkoen, ambassadeur bij de Hoge Porte, 1725-1745, Istanbul, 1958; M. Broos, “Paintings of receptions of the ambassadors at the Sublime Porte by Jean-Baptiste Vanmour (1671-1737) and their influence in Constantinople and Venice,” Alessandro Bettagno, Guardi: vedute, capricci, feste, disegni e “quadri turcheschi,” Venedik, 2002, s. 179-185; E. Saint Nicolaas, D. Bull, G. Renda, G. İrepoğlu, Lale Devri’nin bir Görgü Tanığı. Jean-Baptiste Vanmour, Istanbul, 2003; Seth Gopin ve Éveline Saint-Nicolaas, Jean-Baptiste Vanmour, peintre de la Sublime Porte, Musée des Beaux-Arts de Valenciennes, 2009.

14 Tommaso Bertelè, Il palazzo degli Ambasciatori di Venezia a Costantinopoli, Bologna, Casa editrice Bologna, 1932, s. 75; Otto Kurz, Europcan Clocks and Watches in the Near East, Londra-Leyden, The Warburg Institute-Brill, 1975, s. 21, not I; [Sultan İçin Bir Saat. Yakındoğu’da Avrupa Saat ve Saatçileri, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2005].

15 Maria Pia Pedani Fabris, “Safiye’s Household and Venetian Diplomacy,” Turcica, 32 (2000), s. 12, not 10, DOI: 10.2143/TURC.32.0.460.

16 Gülru Necipoğlu, The Age of Sinan, Architectural Culture in the Ottoman Empire, Londra, 2005, s. 348 ve 544, n. 386.

17 Julian Raby, “The Serenissima and the Sublime Porte: Art in the Art of Diplomacy, 1453-1600,” in Carboni Stefano (der.) Venice and the Islamic World 828-1797, New York, The Metropolitan Museum of Art, 2007, s. 97, not 57.

18 Julian Raby, a.y., s. 97, not 58.

19 Julian Raby, a.y., s. 99, not 59.

20 Susan A. Skilliter, “The letters of the Venetian ‘Sultana’ Nûr Bânû and Her Kira to Venice,” Aldo Gallota ve Ugo Marazzi (der.), Studia Turcologica Memoriae Alexii Bombaci dicata, Napoli, 1982, s. 525.

21 Antonio Fabris, “Note sul mappamondo cordiforme di Haci Ahmed di Tunisi,” Quaderni di studi arabi, 7 (1989), s. 3-17, URL: http://www.jstor.org/stable/25802653, sadece Şehzade Bayezid’den gelen tek bir talep olduğunu ileri sürmektedir. Arbel ise her üç şehzadenin de talepte bulunduklarını savunur: Benjamin Arbel, “Maps of the world for Ottoman princes? Further evidence and questions concerning ‘The mappamondo of Hajji Ahmed’,” Imago Mundi, 54 (2002), s. 19-29, buradaki konu için s. 23, DOI: 10.1080/03085690208592956.

22 Ernest Charrière, Négociations de la France dans le Levant, Paris, 1848-1860, III, s. 822.

23 Otto Kurz, a.g.e., s. 28. G. Mraz, “Die Rolle der Uhrwerke in der kaiserlichen Türkenverehrung im 16. Jahrhundert,” Die Welt als Uhr. Deutsche Uhren und Automaten 1550-1650, (der.), K. Maurice ve O. Mayr, Münih, Deutscher Kunstverlag, 1980, s. 39-54; J. Michael Rogers, “Ottoman Luxury Trades and Their Regulations,” Osmanistische Studien zur Wirtschafts-Und Sozialgeschichte, in Memoriam Vanco Bosleov Herausgegeben von Hans Majer (der.), Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1986, s.135-155.

24 Delft’de François Spiering tarafından yapılan halılar 1617’de hediye edilmiştir. Bkz. A. de Groot, a.g.e., s. 134.

25 Ten Thousand Years of lranian Civilization. Two Thousand years of Common heritage, Topkapı Müzesi kataloğu (2 Aralık 2009-5 Şubat 2010), İstanbul, 2009, s. 202-203, no. 197-198.

26 Joseph de Hammer, Histoire de l’Empire ottoman, J. J. Hellert (çev.), Paris, 1836, XII, s. 166: “Avant l’expédition de Vienne en 1683, les ambassadeurs d’Alger avaient envoyé au sultan 8 garçons (espagnols, italiens et français), 8 castrats maures, 4 canons de fusils ornés de perles et de corail, 2 jeunes lions et 6 perroquets dont l’un parlait turc, arabe et persan.” (1683’teki Viyana seferinden once Cezayir elçileri padişaha sekiz oğlan, –İspanyol, İtalyan ve Fransız– sekiz Mağribi hadım, dört inci ve mercan kakmalı tüfek, iki aslan yavrusu ve biri Türkçe, Arapça, Acemce konuşan altı papağan gönderdiler.)

27 Bu armağanlar konusunda bkz. Savaş ve Barış. 15-19. Yüzyıl Osmanlı-Lehistan ilişkileri, İstanbul, 1999; Alexey Konstantinovich Levykin, The Tsars and the East. Gifts from Turkey and Iran in the Moscow Kremlin, Londra, Thames & Hudson, 2009.

28 BnF, Naf, 18126, Relations extérieures, 2e bureau, 13 nivôse an III, rapport du 27 frimaire an III, zikr. Hélène Desmet-Grégoire, “Les objets sources de connaissance des sociétés ottomanes,” Les villes dans l’Empire ottoman : activités et sociétés, D. Panzac (der.), I, 1991, s. 174, n° 29.

29 Sanatçı Jacques Caffieri, tarafından yapılan bir ayna, XV. Louis tarafından 1742’de I. Mahmud’a armağan edildi. Bkz. John Whitehead, “Royal Riches and Parisian Trinkets. The embassy of Said Mehemet Pacha to France in 1741-42 and its exchange of gifts,” The Court Historian, 14/2 (2009).

30 Joseph de Hammer, a.g.e.., XIV, s. 476-478.

31 Bkz. Örneğin, R. Blätter, “Une paire d’assiettes du service Turc de la manufacture royale de Varsovie,” Genava, 40 (1992), s. 184-188. Burada 1776’da Sultan I. Abdülhamid’e (1725-1789) hediye edilmek üzere sipariş verilmiş bir çift tabak söz konusudur. Günümüzde Topkapı Sarayı’nda Fransız bir demirci ustası ve oymacı olan Jean-Claude Ciamberlano, (diğer adıyla Duplessis, 1695-1774) tarafından yapılmış ve XV. Louis tarafından 1742’de I. Mahmud’a hediye edilmiş olan ocağın görkemi görülebiliyor. Bkz. A. Sakisian, “Un brasero de Duplessis au vieux sérail de Stamboul,” Gazette des Beaux-Arts, XI, s. 89-100; Topkapı à Versailles. Trésors de la cour ottomane, Versailles ve Trianon Şatolarındaki serginin kataloğu (4 Mayıs-15 Ağustos 1999), Paris, RMN, s. 330, no. 285.

32 Aubry de la Motraye, Voyages du Sr A. De la Motraye en Europe, en Asie et en Afrique, À La Haye, chez T. Johnson ve J. Van Duren, 1727, I, s. 221-222; çev. La Motraye Seyahatnamesi, İstanbul, İstiklal Kitabevi, 2007.

33 Laurent D’Arvieux, Mémoires du chevalier d’Arvieux, Paris, 1735, IV, s. 299.

34 H. Duchhardt, “Das diplomatische Abschiedgeschenk,” Archiv für Kulturgeschichte, 57 (1975), s. 345-362; Lucien Bély, “Souveraineté et souverains: la question du cérémonial dans les relations internationales à l’époque moderne,” Annuaire-Bulletin de la Société d’histoire de France, 1993, s. 27-43, URL: http://www.jstor.org/stable/23407658; Isabelle Richefort, “Présents diplomatiques et diffusion de l’image de Louis XIV,” L’invention de la diplomatie. Moyen Âge-Temps modernes, Lucien Bély (der.), Paris, 1998, s. 263-279.

35 Géraud Poumarède, “L’Europe de la Renaissance et l’Empire ottoman de la chute de Constantinople à la bataille de Lépante : aspects culturels et politiques,” Bulletin des historiens modernistes : La Renaissance: actes du colloque de 2002, n° 28, 2003, Arlette Jouanna (der.), Presses de l’Université de Paris-Sorbonne, s. 47-97, buradaki alıntı için s. 91-92, URL: http://geraud.poumarede.free.fr/Renaissance.pdf.

36 Doğuya gönderilen bir hall modeli yakın dönemde Versailles Şatosu koleksiyonuna dahil oldu. Bkz. Bertrand Rondot, “Un tapis aux armes de France couronnées,” La Revue des Musées de France, 3 (2009), s. 14-15.

Índice de ilustraciones

Título Resim 1. Sultan II. Selim’e saat armağan edilmesi
Leyenda 1574 Kâğit üzerine suluboya
Créditos Viyana Österreichische Nationalbibliothek, Ms. 3325.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1652/img-1.jpg
Archivo image/jpeg, 104k
Título Resim 2. Buda (Ofen) Paşa’sına Ekselans Hans Ludwig von Kufestein’ın olağanüstü elçiliği vesilesiyle hediye edilen armağanlar, 1628
Leyenda Guaş, Greillenstein Şatosu
Créditos Karl Teply, Die kaiserliche Grossbotschaft an Sultan Murad IV. Im Jahre 1628 içinde, Viyana, 1976, s. 115
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1652/img-2.jpg
Archivo image/jpeg, 106k

Salvo indicación contraria, el texto y otros elementos (ilustraciones, archivos adicionales importados) se puede utilizar bajo licencia OpenEdition Books License.

Esta publicación digital es el resultado de un proceso automático de reconocimiento óptico de caracteres.

Comprar

Volumen papel

amazon.fr
Buscar en OpenEdition Search

Se le redirigirá a OpenEdition Search