Versione classicaVersione mobile

Harp ve Sulh

 | 
Dejanirah Couto

Savaş Ganimeti olarak Arşiv Belgeleri. Osmanlı-Habsburg İlişkilerinin olağanüstü Birveçhesi

Claudıa Römer

Testo integrale

  • 1 Bkz. C. Römer, “An Ottoman Copyist Working for Sebastian Tengnagel, Librarian at the Vienna Hofbibl (...)

1Orta Avrupa başta olmak üzere pek çok Avrupa koleksiyonunda elyazmalarının yanı sıra 16. ve 17. yüzyıllara ait Osmanlı arşiv belgeleri de bulunmuştur. Bunların bir örneği, Avusturya Ulusal Kütüphanesinin (Österreichische Nationalbibliothek, ÖNB) elyazmaları koleksiyonudur. Bu koleksiyon, elyazması toplamak için emek ve para harcayan ve zaman zaman özel koleksiyonlarını arşive bağışlayan bilge yöneticilerin ve düşünce adamlarının inadı sayesinde 16. yüzyıldan itibaren genişlemiştir. Bu çerçevede kütüphanenin ikinci yöneticisi olan Sebastian Tengnagel’in adı anılmaya değer. Kendisi Şark elyazmalarının baştan beri önemli bölümünü oluşturduğu bu koleksiyonun kurucusu olarak kabul edilmelidir.1

  • 2 Baron Job Hartmann von Enenkel (1576-1627) okumuş bir protestandı, birçok Avrupa şehrinde eğitim gö (...)

2Bu tür faaliyetlerin dışında Avrupa kütüphaneleri ve arşivleri Osmanlı İmparatorluğu ile Habsburglar arasında süren uzun savaş dönemlerinden de yararlanmışlardır. Zira Osmanlılar, devlet yönetimini aksatmadan sürdürebilmek için arşivlerinin ihtiyaç duyabilecekleri bölümünü sefere çıkarken yanlarında götürmeyi adet edinmişlerdi. Aynı şekilde yeniçeriler beratlarını ve kendilerine ait el yazmalarını yanlarında taşırlardı. Burada en eski belge toplayıcılardan biri olarak Job Hartmann von Enenkel’in adıbı anabiliriz. Kendisi Usturgon [Estergon] Kalesi’nin 1596’da ele geçirilisi sırasında çok sayıda elyazmasına el koymuştur.2 Birçok elyazmasına Tengnagel’in bunları Enenkel’den aldığına dair notlar vardır. Örneğin ÖNB A.F. 175, 41b yaprağında ve A.F. 404 no’lu elyazmasının cilt kapağının içinde bunun gibi notlar bulunmaktadır.

  • 3 Bkz. Hans-Jürgen Kornrumpf, “Eine Urkunde Süleymâns des Prächtigen aus dem Jahre 1535 in Bremen,” W (...)

317. yüzyılda Bremenli Bethmann Herdesianus’un 1535’te Kanuni Sultan Süleyman tarafından I. Ferdinand’a gönderilmiş bir fermanı Habsburglardan hangi şartlarda almış olduğunu hiçbir zaman öğrenemeyeceğiz.3 Bu fermanı dar anlamda savaş ganimeti sınfına girmiyor, çünkü arşivden isteyerek çıkarılmıştır. Gene de, bugün fermanın artık gönderildiği kişinin arşivinde bulunmuyor olması bile bu tekil belgeyi savaş ganimetlerine yaklaştırmaktadır.

  • 4 Bkz. Hans G. Majer: Das osmanische Registerbuch der Beschwerden (Şikâyet Defteri) vom Jahre 1675, B (...)

4Savaş ganimetlerinin bir bölümü, daha önce gördüğümüz gibi 16. yüzyıl boyunca elde edilmiş olmakla birlikte, Avrupa koleksiyonlarının 1683 ve 1688’de yapılan Viyana ve Budin kuşatmalarından yararlandıkları görülmektedir. Bunun en iyi öneklerinden biri, Avusturya Ulusal Kütüphanesi’nde bulunan 1688 tarihli Şikâyet defteri’dir.4

  • 5 Bunlar, Gustav Flügel’in, Die arabischen, persischen und türkischen Handschrijten der k.k. Hofbibli (...)
  • 6 Bunların en eski öneklerinden biri, zaman zaman kesinlikten yoksun olsa da çok yararlı Velics ile K (...)

51686’da ele geçirilen bir dizi malzeme, Budin’daki Osmanlı arşivinin tarihi önemini çok iyi bilen ve kuşatma sırasında bir bölümü yanmış olan kaleye koşarak önemli belgelerin geri kalanını kurtarmaya çalışan İtalyan tarihçi Luigi Marsigli tarafından kaçırılmıştır. Böylece, 16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlıların Macaristan’dayken tuttukları askeri ve mali nitelikte kayıtlardan oluşan farklı defterler halen Avusturya Ulusal Kütüphanesi koleksiyonlarına dahildir.5 Marsigli’nin Osmanlıların kaybettikleri değişik yerlerden topladığı 700 dolayında elyazması ise Bologna’da korunmaktadır. Türkologların bu çok değerli malzeme üzerinde bir yüzyıldan beri çalışmakta olmalarına rağmen6 yazmaların büyük bölümü henüz yayınlanmamıştır.

6İster tek tek belgeler, ister belge dizileri olsunlar bunların çoğunun, yukarıda adı anılan koleksiyonlara hangi yollardan geldiklerini söylemek mümkün değildir. Bununla birlikte bazı durumlarda kütüphanelere hangi sartlarda geldiklerini detaylı olarak biliyoruz. Açıktır ki, bugüne kadar savaş ganimeti olarak özel koleksiyonlarda saklanmış arşiv belgelerini bulmak çok daha zordur.

  • 7 ÖNB A.F. 2, A.F. 30, A.F. 32, A.F. 157, Mxt. 670 – bu ciltlere ait tekil bazı belgeler Georg Jacob (...)
  • 8 Sadece Mxt. 670 no’lu elyazmasının, eski “Hofbibliothek”e ne zaman geldiği (1852) biliniyor (bkz. F (...)

7Avusturya Ulusal Kütüphanesi birkaç orijinal belge koleksiyonuna sahiptir7 ve bu belgelerin kütüphaneye gelmesi ancak Habsburg askerleri vasıtasıyla sağlanmış olabilir. Bu koleksiyonlar belli olmayan bir tarihte o zamanki sahipleri tarafından kalınlığı değişen çeşitli ciltler halinde ciltlenmişlerdir.8 Böylece değişik tarihlere ait ve birbirleriyle ilişkili olmayan konuları ele alan orijinal Osmanlı belgeleri belirli ciltlerde toplanmış durumdadır.

  • 9 C. Römer, “Einige Urkunden zur Militärverwaltung Ungarns zur Zeit Süleymans des Prächtigen,” Acta O (...)
  • 10 C. Römer, Osmanische Festungsbesatzungen in Ungarn zur Zeit Murâds III., dargestellt an Hand von Pe (...)

8Bu beş ciltte yer alan belgeler çok çeşitli konularla ilgili olsa da, kendi aralarında tutarlı bir ilişki olması bakımından diğerlerinden ayrılan iki grup belgeye değinmekte yarar vardır. Bunlardan birinde Kanuni Sultan Süleyman zamanında (1520-1566) Macaristan kalelerinde görev yapan askerlere verilmiş beratlar bulunmaktadır.9 Diğeri ise, III. Murad zamanında (1574-1595) Macaristan kalelerinde işe alınmak isteyen askerlerin taleplerini desteklemek üzere yazılmış çoğu arz kategorisinde olan 120 belgeden oluşan bir gruptur.10

  • 11 Bkz. Örneğin, Z. Abrahamowicz, “Der politische und ökonomische Hintergrund des Wiener Feldzuges von (...)
  • 12 Bkz. C. Römer, “Eine Sultansurkunde zum Feldzug gegen Wien 1683,” Festgabe an Josef Matuz. Osmanist (...)

9Elyazmaları ve belgeler de dahil olmak üzere bütün savaş ganimetleri göz önüne alındığında Avrupa koleksiyonlarının zenginleşmesinde Osmanlıların Viyana önlerinde 1683 yılında uğradıkları yenilginin rolü olduğu söylenebilir. Buna karşılık, bu seferin kendisi hakkında elimizde çok az Osmanlı belgesi vardır.11 Fakat ÖNB A.F 32 numaralı elyazması bu tür çok ender belgelerden birini içermektedir. Belge aslında elyazmasına dahil değildir, ikiye katlanmış olarak ilk belge ile cilt arasına sıkıstırılmıştır. A.F.32’ye hangi tarihte eklendiğini bilemiyoruz. Bu, IV. Mehmed’in Viyana yolu üzerindeki Pojega yakınlarındaki birliklere yiyecek ikmali (mubaya’a) yapılmasını emreden bir fermanıdır.12

  • 13 Helmut Satzinger’e bana verdiği bu ayrıntılar için teşekkür ediyorum. Ayrıca bkz. http://www.castel (...)
  • 14 Belgenin alt kısmı kesilmiş olduğundan belgenin orijinal tarihi bilinemiyor.
  • 15 Ernst Petritsch’in şifahi bilgilendirmesi.

10Bazen bir belgenin, hiç aramadığınız bir yerde ortaya çıkıvermesi tamamen tesadüfen olur. Örneğin 2002’de Kunsthistorisches Museum’un Mısır ve Şark koleksiyonunun (Ägyptisch-orientalische Sammlung) eski müdürü Helmut Satzinger tarafından yeni bir belge gün ışığına çıkarıldı. Belge tahtadan bir levhaya yapıştırılmış olarak bulundu. Tahtanın arkasında “Estensia” sözcüğü yazılmış olduğu için belge bu koleksiyonun bir parçası olmuş olmalıdır. Bu koleksiyon ise, Padova yakınındaki Cataio şatosunda bulunan Obizzi koleksiyonunu ele geçirmiş olan Arşidük Franz Ferdinand’a aitti.13 Belgenin metninde 1682 yılının sonunu işaret eden bir tarih bulunduğu14 için büyük olasılıkla “ganimet” kategorisine girdiğini tahmin edebiliriz; fakat ne zaman, nerede ele geçirildiğini de, “Estensia” koleksiyonuna nasıl geldiğini de bilmiyoruz. Helmut Satzinger belgeyi 2002’de Haus-, Hof- und Staatsarchiv’e nakletti. Halep sancağında yerleşmiş bir tımar beyine ait bir berat olan belgeden ilk kez, gene 2002’de, Ernst Petritsch V. Uluslararası Dokümantasyon Fuarında söz etti ve belgenin tıpkıbasımı CD-ROM olarak yayınlandı.15

  • 16 1990’lı yıllarda Klosterneuburg’da Osmanlı belgeleri gördüğü bilgisini benimle paylaşan eski öğrenc (...)
  • 17 Şimdiye kadar mikrofilme çekilmiş değillerdir, ancak kütüphanenin okuma odasında incelenmeleri mümk (...)

11Viyana yakınlarındaki Klosterneuburg manastırının kütüphanesinde tamamen tesadüf eseri az bilinen başka belgeler de bulundu.16 Niteliklerine bakarak bu belgelerin de savaş ganimeti olduklarına hükmetmek mümkündür. Klosterneuburg manastırı kütüphanesinde sadece on adet Şark belgesi bulunmaktadır; bunlardan biri Ermenice, ikisi İbranice, geri kalanlar da Arapça ve Osmanlı Türkçesiyle yazılmıştır. CC2 1448-CC2 1456 numaralarını ve “Orientalische Handschriften” (Sark elyazmaları) adını taşıyan tek bir kutu içinde yer almaktadır.17

  • 18 IV. Mehmed tahta 8 Ağustos 1648 tarihinde çıktı (bkz. örneğin; İslam Ansiklopedisi, IV. Mehmed madd (...)

12CC 2 1451 sayılı belge IV. Mehmed’in Peçuy sancağındaki bir tımar beyine verdiği, İstanbul’da, 9 Rebiulahir 1058/3-V-1648 tarihinde mühürlenmiş bir berattır.18 Bu belgenin de Klosterneuburg’a nasıl geldiğini bilmiyoruz, ama ben bunların da, 17. yüzyıl boyunca süren savaşlar sırasında (1664 Peçuy, 1686 Peçuy, 1690 Kanije olayları bunlardan bazılarıdır) Habsburg askerleri tarafından ganimet olarak alındığını tahmin ediyorum.

  • 19 Ernst Petritsch (der.), Die Karlsruher Türkenbeute, s. 378-380, sayı 315, 316,

13Burada ayrıca bir Kuran (CC2 1448), birkaç Kuran parçası (CC2 1449), Arapça ve Osmanlı Türkçesiyle yazılmış dualar içeren bir elyazması (CC2 1450) ve şerh-i dua unvanlı, dini formüller içeren bir rulo vardır. Bu elyazmaları da tıpkı “Karlsruher Türkenbeute” koleksiyonundaki örnekler gibi Osmanlı askerlerine ait olmuş olmalıdır.19

14Bununla birlikte Klosterneuburg’da saklanan en dikkat çekici parça iyi korunmuş fakat orijinal cildinden çıkmış, defter-i muqata’a-i Segedin-i cedid ‘an tahvil-i sani başlığını taşıyan 995/1586-7 tarihli bir defterdir. Bu defterin de bir savaş ganimeti, belki de 1593-1606 Osmanlı-Avusturya Savaşında ele geçirilmiş bir ganimet olduğuna kesin gözüyle bakılabilir. Kuşkusuz, 1686’da Segedin Kalesinin Habsburg birliklerince fethi sırasında da ele geçirilmiş olabilir.

15Görüldüğü gibi Orta Avrupa koleksiyonlarına dahil edilmiş bir belgenin gerçekten bir savaş ganimeti olup olmadığını çoğu zaman kesin biçimde söylemek mümkün değildir. Daha sık rastlanan durum, elyazmalarının, tek tek belgelerin hatta arşivlerdeki belge koleksiyonlarının, görünür hiçbir neden yok iken, onlara sahip olmuş ya da sahip olması beklenen kişilerle hiç alakası olmayan yerlerde bulunmalarıdır. İşte bu gibi durumlarda tek çare, bunları da savaş ganimeti olarak kabul etmektir.

Note

1 Bkz. C. Römer, “An Ottoman Copyist Working for Sebastian Tengnagel, Librarian at the Vienna Hofbibliothek, 1608-1636,” Proceedings of the XIIth Congress of CIEPO, Archív orientální, Supplementa, VIII, Prag 1998, s. 330-349.

2 Baron Job Hartmann von Enenkel (1576-1627) okumuş bir protestandı, birçok Avrupa şehrinde eğitim gördükten sonra Tengnagel ile en geç 1609’da tanışmış olmalıdır. Bkz. Alfons Lhotsky, “Die Wiener Palatina und die Geschichtsforschung unter Sebastian Tengnagel,” Josef Stumvoll (der.), Die Österreichische Nationalbibliothek, Festschrift Bick, Viyana, 1948, s. 459-460 ve Anna Coreth, “Job Hartmann von Enenkel, ein Gelehrter der Spätrenaissance in Österreich,” Mitteilungen des Instituts für Geschichtsforschung, 55, 1944, s. 247-302, özellikle s. 259-298, ayrıca bkz. Andreas Brandtner, “Habent sua fata libelli. Bausteine zur Erforschung der Enenkel-Bibliothek,” Jahrbuch des oberösterreichischen Musealvereins, 145/1, Linz, 2000 (Gesellschaft für Landeskunde, www.biologiezentrum.at, 20 Ağustos 2009).

3 Bkz. Hans-Jürgen Kornrumpf, “Eine Urkunde Süleymâns des Prächtigen aus dem Jahre 1535 in Bremen,” WZKM, 79, 1989, s. 139-154, URL: http://www.jstor.org/stable/23869065.

4 Bkz. Hans G. Majer: Das osmanische Registerbuch der Beschwerden (Şikâyet Defteri) vom Jahre 1675, Bd. I (Faksimile, Register), Wien 1984), özellikle s. 13-17; Ernst Petritsch (der.), Die Karlsruher Türkenbeute: die “Türckische Kammer” des Markgrafen Ludwig Wilhelm von Baden-Baden; die“Türckischen Curiositaeten” der Markgrafen von Baden-Durlach, Münih, 1991, s. 34-35.

5 Bunlar, Gustav Flügel’in, Die arabischen, persischen und türkischen Handschrijten der k.k. Hofbibliothek zu Wien, Viyana, (1865-1867) eserinde 1293-1410 arasında numaralanmış belgelerdir.

6 Bunların en eski öneklerinden biri, zaman zaman kesinlikten yoksun olsa da çok yararlı Velics ile Kammerer’in özetleridir. Bkz. A. Velics ve E. Kammerer, Magyarországi török kincstári dejterek, 2 Bde., Budapeşte, 1886-90.

7 ÖNB A.F. 2, A.F. 30, A.F. 32, A.F. 157, Mxt. 670 – bu ciltlere ait tekil bazı belgeler Georg Jacob tarafından yayınlanmıştır. Bkz. Georg Jacob: Hilfbuch für Vorlesungen über das Osmanisch-Türkische, I. Teil, Berlin 1915; Türkisches Hilfsbuch, 3. stark vermehrte Aufl., I. Teil, Berlin 1916; aynı yazar Türkische Urkunden aus Ungarn, Veröffentlichungen der Doktor-Hermann Thorning-Gedächtnis-Stiftung, Heft 1, Kiel 1917; aynı yazar “Urkunden aus Ungarns Türkenzeit,” Der Islam, VII, 1917, s. 171-177, URL: http://www.degruyter.com/dg/viewarticle.fullcontentlink:pdfeventlink/$002fj$002fislm.1916.7.issue-3$002fislm.1916.7.3.171$002fislm.1916.7.3.171.pdf?t:ac=j$002fislm.1916.7.issue-3$002fislm.1916.7.3.171$002fislm.1916.7.3.171.xml.

8 Sadece Mxt. 670 no’lu elyazmasının, eski “Hofbibliothek”e ne zaman geldiği (1852) biliniyor (bkz. Flügel, I, s. 276), buna karşılık yukarıda anılan diğer koleksiyonların hiç biri için bu bilgiye sahip değiliz.

9 C. Römer, “Einige Urkunden zur Militärverwaltung Ungarns zur Zeit Süleymans des Prächtigen,” Acta Orientalia Hungarica, 43, 1989/1991, s. 23-80, URL: http://www.jstor.org/stable/23657908.

10 C. Römer, Osmanische Festungsbesatzungen in Ungarn zur Zeit Murâds III., dargestellt an Hand von Petitionen zur Stellenvergabe. Schriften der Balkan-Kommission, Philologische Abteilung, Bd. 35, Österreichische Akademie der Wissenschaften, Wien 1995. Başka makalelerimizde bazı küçük belge gruplarını ele aldık: “Drei Urkunden Murâds III. zu Timarangelegenheiten,” Osmanlı Araştırmaları, 12, 1992, 289-306, URL: http://www.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_pdfler/osmanli_arastirmalari_dergisi/osmanl%C4%B1_sy12/1992_12_ROMERK.pdf; “On Some Hass-Estates Illegally Claimed by Arslan Paşa, Beglerbegi of Buda, 1565-1566,” Studies in Ottoman History in Honour of Professor V.L. Ménage, Colin Imber et Colin Heywood (der.), İstanbul, İsis, 1994, s. 297-318; “Widerrechtlicher Soldbezug in einer ungarischen Festung im Jahr 979 (1571-72),” Festschrift A. Tietze, S. Faroqhi, I. Baldauf ve R. Vesely (der.), Enigma-Verlag, Prague, 1994, s. 169-176; “Zur Bestellung eines Mü’ezzin und Devr-hvân an einer Moschee in Buda im Jahr 971/1564,” Hungarian-Ottoman Military and Diplomatic Relations in the Age of Süleyman the Magnificent, (der.) G. Dávid et P. Fodor, Budapest, 1994 (1995), s. 161-170; “À propos de quelques demandes de permission de soldats ottomans en Hongrie (xvie siecle),” Turcica, 19, 1997, s. 399-412; “Vier hüccet-Urkunden zur cizye-Einhebung in Slawonien aus den Jahren 994 und 995/1585-6 und 1586-7,” Klaus Kreiser et Christoph K. Neumann (der.), Das Osmanische Reich in seinen Archivalien und Chroniken. Nejat Göyünç zu Ehren, Beiruter Texte und Studien 65, Türkische Welten 1, İstanbul, 1997, Kommission bei Franz Steiner Verlag Stuttgart, s. 191-210; “Zu Verlassenschaften und ihrer fiskalischen Bearbeitung im Osmanischen Reich des 16. Jhs.,” WZKM, 88, 1998, s. 185-211, URL: http://www.jstor.org/stable/23865117; “Zu widersprüchlichen Beurteilungen eines Rechtsstreits durch die Kanzlei des Beglerbegi von Buda, Arslan Paşa, im Jahr 1565,” Mitteilungen der Grazer Morgenländischen Gesellschaft, 8, 1999, s. 29-41.

11 Bkz. Örneğin, Z. Abrahamowicz, “Der politische und ökonomische Hintergrund des Wiener Feldzuges von Kara Mustafa,” Studia Austro-Polonica, 3, Krakov, 1983, s. 9, not 5.

12 Bkz. C. Römer, “Eine Sultansurkunde zum Feldzug gegen Wien 1683,” Festgabe an Josef Matuz. Osmanistik-Turkologie-Diplomatik, (der.), Christa Fragner ve Klaus Schwarz, mit einem Vorwort von Bert G. Fragner, Islamkundliche Untersuchungen 150, Berlin, 1992, 225-237.

13 Helmut Satzinger’e bana verdiği bu ayrıntılar için teşekkür ediyorum. Ayrıca bkz. http://www.castellodelcatajo.it (“La famiglia Obizzi si estinse nel 1805 con il marchese Tommaso, che lasciò il castello agli eredi della casa d’Este (Arciduchi di Modena)..... Alla morte di Francesco V, senza figli, il Catajo passò all’Arciduca ereditario d’Austria Francesco Ferdinando. Fu per opera di questi due ultimi proprietari che l’armeria ed il museo degli Obizzi, assieme ad una vasta collezione di strumenti musicali e quadri, furono trasferiti rispettivamente nel castello di Konopischt ed a Vienna”). Kunsthistorisches Museum’daki Mısır koleksiyonu iki heykelin koleksiyona hediye edilmesinden de yararlandı. (“Haremhab und Horus” cf. http://gast.radio-o.at/jaros-deckert/Corpusih.htm) ve “Löwe reißt Rind” (H. Satzinger’in, 30 Eylül 2002 tarihli bilgisayar mesaji).

14 Belgenin alt kısmı kesilmiş olduğundan belgenin orijinal tarihi bilinemiyor.

15 Ernst Petritsch’in şifahi bilgilendirmesi.

16 1990’lı yıllarda Klosterneuburg’da Osmanlı belgeleri gördüğü bilgisini benimle paylaşan eski öğrencim Cornelius Pirch’e teşekkürü borç biliyorum.

17 Şimdiye kadar mikrofilme çekilmiş değillerdir, ancak kütüphanenin okuma odasında incelenmeleri mümkündür. Kütüphane sorumlusu rahibe bu belgeleri inceleme fırsatını verdiği için teşekkür ederim.

18 IV. Mehmed tahta 8 Ağustos 1648 tarihinde çıktı (bkz. örneğin; İslam Ansiklopedisi, IV. Mehmed maddesi). Tarihler arasındaki farka belgelerin yerleştirilmesi sırasında uygulanan bürokratik usuller yol açmiş olabilir.

19 Ernst Petritsch (der.), Die Karlsruher Türkenbeute, s. 378-380, sayı 315, 316,

Autore

Institut für Orientalistik des Universität Wien

Il testo e gli altri elementi (illustrazioni, file importati) possono essere utilizzati con OpenEdition Books License, se non diversamente specificato.

Questa pubblicazione digitale è stata realizzata tramite il riconoscimento ottico dei caratteri automatico (OCR).

Acquista

Versione a stampa

amazon.fr
Cerca su OpenEdition Search

Sarai reindirizzato su OpenEdition Search