Version classiqueVersion mobile

Harp ve Sulh

 | 
Dejanirah Couto

II Bayezid’in Diplomasi Araçları

Nicolas Vatin
Traduction de Şirin Tekeli

Texte intégral

  • 1 Cem Sultan üzerine yazılmış pek çok eser vardır. Burada birkaç genel başvuru kitabına değineceğim ( (...)
  • 2 Cem’in na’şının başına gelenler için bkz. Vatin, “Macabre trafic.”

1Saltanat döneminde II. Bayezid’in (1480-1512) Katolik Batı, özellikle İtalya ve Fransa’yla olan diplomatik ilişkilerinde bir artış görülü. Bunun bir nedeni de padişahın kardeşi Cem Sultan’ın sırasıyla Rodos’ta, Savoie’da, Fransa’da ve son olarak da Roma’da yaşamasıdır1. Bu rehinenin varlığı Bayezid için tehdit kaynağı olabilirdi, onun için şehzadenin 1482’de Rodos’a gelişinden Napoli’de 1495’teki ölümüne ve cenazesinin 1499’da memlekete getirilmesine kadar2 geçen sürede bu meseleyi çok yakından takip etmiştir.

215. yüzyılın son yirmi yılında elimizde çok sayıda belge bulunması-nı açıklayan da işte bu bağlamdır. Bu belgelere dayalı birçok inceleme yapılmıştır. Benim izleyen sayfalarda okuyacağınız bunlara dayalı sentez çalışmam yeni bir bilgi üretme iddiasında değil ama, II. Bayezid’in diplomasisinden ziyade, kullandığı diplomasi araçlarına, geliştirdiği istihbarat sistemine, diplomasinin fülen nasıl yürütüldüğüne ve kısaca da olsa bu sürece katılan insanlara ışık tutmayı hedefliyor.

*

3İstihbarat Osmanlı diplomasisinin temel bir unsurudur. Tabii, sağlam bilgilere yaslanmak bütün diplomatik faaliyetler için vazgeçilmez bir önkoşuldur. Ancak istihbarat, Osmanlı hükümetleri için belli bir noktaya kadar kendi başına bir hedef olmuştur. Padişahlarm yabancı krallara yazdıkları mektuplarda dostluk ilişkileri genellikle karşılıklı temsilci ve bilgi ahşverişinde bulunma isteği şeklinde ifade edilir.

4Topkapı Sarayı’nda korunan arşivlerde Bâb-ı Hümâyun’a ulaşan yığmınla bilginin izlerini bulmak mümkündür. Bu bilgiler çeşitli seviyelerde toplaniyordu.

  • 3 En azından Rodos Tarikatının Şansölye Yardımcısı Guillaume Caoursin’in bize aktardığı bilgi bu yönd (...)
  • 4 Bkz. Vatin, “Macabre trafic,” s. 231-232.
  • 5 Bkz. Kissling, Sultan Bâjezîd’s II Beziehungen zu Markgraf Francesco II; Römer, “À propos d’une let (...)
  • 6 Bkz. Setton, The Papacy and the Levant, s. 454, 480; Vatin, “Macabre trafic,” s. 235 not 35. Bkz. a (...)
  • 7 Bkz. Biegman, “Ragusan spying.”

5Başkentte (İstanbul, ya da Edirne) divan üyesi paşalar yabancı güçlerin temsilcilerinden sorgu ile haber alabilirlerdi. Hatta bazen padişahın kendisi bile özel davetle sorgulama yapardı: Örneğin Rodos Şövalyeleri Büyük Üstadının temsilcisini özel olarak kabul ederek Cem Sultan’ın kaderi hakkında bilgi topladığı bilinmektedir3. İtalyan devletleri genel mahiyette ya da gizli bilgiler vermekten kaçınmıyorlardı. Venedik hükümeti İstanbul’daki balyosuna Osmanlı yetkililerine iletilmek üzere Cem Sultan’ın öldüğü bilgisini aktardı. Venedikliler bu haberi veren ilk ülke olmak istiyorlardı. Bayezid de Venediklilere kardeşinin ölümüyle ilgili bütun gerçeği bilmek istediğini ve cenazesini getirtmek için onlardan yardım beklediğini bildirdi4. Zayıf devletlerin bilgilendirme işlerini kârlı çıkmayı umdukları bir oyun gibi gördükleri söylenebilir: Mantova dükünün5 yardakçılığı bilinir ama, Napoli kralı ve Papa bile padişahı 1494’teki Fransız tehdidi6 konusunda bilgilendirmişlerdir... Osmanlı sultanına haraç ödeyen Dubrovnik’e gelince, Osmanlılar hesabına casusluk yapmalarının istendiği daha sonraki bir tarihte ortaya çıkan belgelerden anlaşilmiştir7.

  • 8 Bkz. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean, s. 173, 391-395. Hüseyn Bey için bkz. A.y, indeks, s. 563; Lefor (...)
  • 9 Barak Reis’in Fransa misyonu hakkında bkz. Turan, “Barak Reis’in (...) Savoie’ya gönderilmesi”; Mén (...)
  • 10 Bu şahısla ilgili olarak bkz. Lefort, Documents grecs, s 18-19.
  • 11 Bkz. A.y., s. 51, 56-57.

6Öte yandan, imparatorluğun merkezinde bile dikkat çekmemek daha ihtiyatlı bir davranış olarak görulebilirdi. Böyle iken istihbarat daha alt düzeydeki bir Osmanlı görevlisi tarafından toplanmaktaydı. Mesele ilerde tekrar değineceğim Hüseyn Bey adlı birinin raporundan, 1482’de Napoli kralının elçisi Nicolas de Montferrat ile yaptığı görüşmeler hakkında bilgi ediniyoruz8. Burada Otranto’nun boşaltılmasının ardından yapılan diplomatik konuşmalar söz konusudur. Fakat Hüseyn, Fransa’nın gerçek gücü hakkında bilgi edinmeyi başarmış ve Montferrat’ya bunu –bilgiyi de ondan almış olabilir– doğrulatmıştır. Bu raporda şöyle denilmektedir: “Sözinden şöyle anladım ki Fıranca beyi vardur, kafirde galiba andan büyük bey yokdur.” Aynı şekilde, raporlarını İtalya’dan padişaha gönderen Osmanlı ajanı Barak Reis9 ve hamisi Cenovalı Gaspard Grimaldo’dan10 söz edilebilir. Her ikisi de raporlarını Keyvam Bey11 adlı birinin aracılığıyla sunmaktaydılar.

  • 12 Paolo da Colle için bkz. Babinger, a.g.e., s. 18-42.
  • 13 İsmail’in misyonu için bkz. Uzunçarşılı, “Cem Sultan’a dair,” s. 459-463; Babinger, a.g.e., s. 23; (...)
  • 14 Babinger, a.g.e., s. 60; İnalcık, “A case study.”
  • 15 Andréas Milas’la ilgili olarak bkz. Lefort, a.g.e., s. 20-85.

7Yabancı ülkelerde Bab-ı Hümâyun’un prenslerle olan resmi ve gayrıresmi ilişkilerinden bağımsız olarak bulundurduğu ajanlar vardı. Az önce adı geçen Cenovalı Gaspard Grimaldo bunlardan biriydi, fakat kendi gönderdiği raporların ötesinde Osmanlı ajanlarinın misyonlarını örgütlemek gibi bir sorumluluk taşıyor, zaman zaman onları kendi konutunda ağırlıyordu. Belirli bir ağırlığı olan bu şahsiyet, belki de sadece saraydan para desteği alabilmek için, kendini padişahın “kulu” olarak tanıtırdı, ancak başta Savoie dükü nezdinde olmak üzere iki taraflı bir rol oynamış olması da muhtemeldir. İtalya’ya giderken ajan İsmail’e eşlik eden Floransalı Paolo da Colle’yi,12 veya Bayezid’le yapılan müzakereler sırasında VIII. Innocentius’a13 aracılık yapan İstanbul’da yerleşmiş Ceneviz rahip ve tacirleri14 anabiliriz. Bu temaslar sırasında aracılar ister istemez padişaha da bilgi vermekteydiler. Örneğin, babası Ceneviz, annesi Trabzonlu ve kendisi Pera’da iş yapan namuslu bir tacir olan Andreas Milas’ın sınıra doğru yaptığı bir iş seyahatı sırasında istihbarat toplamakla da görevlendirilmesi gibi15.

  • 16 İskender Bey için bkz. Kissling, “Quelques problèmes ;” Lefort, a.g.e., s. 48-49.
  • 17 Bkz. Vatin, l’Ordre..., a.g.e., s. 411-413.

8Andreas Milas’dan söz edince şimdi sıra belli bir misyonla gönderilmiş ajanlar meselesini ele almaya geliyor. Cem Sultan vakasının vehameti nedeniyle 15. yüzyılın son yirmi yılında bu tür çok sayıda heyet gönderilmiştir, dolayısıyla elimizde bol miktarda belge vardır. Jacques Lefort Topkapı Sarayı’nda saklanan arşivlerdeki Rumca belgeleri, özellikle keşiş ya da tacir kisvesi altında dikkatı çekmeden dolaşan, Rodos’da ya da Adriyatik kıyılarında olup bitenlere kulaklarını dikmiş kişilerin gönderdikleri raporları yayınlamıştır. Arşivde Osmanlıca belgelerde korunmuştur. Bunlara yakından bakıldığında bazı kişilerin otoritelerin kendilerine verdikleri özel görev çerçevesinde kendi başlarına seyahat etmelerine karşılık, yer yer gerçek anlamda ajan Şebekelerinin kurulduğu da ortaya çıkmaktadır. Örneğin Andreas Milas, padişahın yakın bir işbirliği içinde olduğu ve ilerde bahsedeceğim İskender Bey’in kardeşidir16. Limnos’a subaşı olarak atanan ve orada Rodos Şovalyelerinin Büyük Üstadı ile fazla dikkat çekmeden müzakerelerde bulunması amaçlanan Hüseyn Bey’in durumu da aydınlatıcıdır. Orada istihbaratı örgütlemek için çok faal olduğu görülmektedir. Mayıs 1485’te padişaha gönderdiği bir rapordaki şu bölüm bu konuda çok şey anlatıyor17. Rodos’tan “biz kulunuz bildiğimiz bir adam” tarafından getirilmiş bilgileri aktardıktan sonra şunları ekliyor:

Bilmeziz ki ne haldır ve simdiki hinde sultanumuz emriyle tekrar bir adam dahi gönderdim. İnş’Allah geldikte haberi ne ise sultanumun hak-ı payına arz olına. Ve andan gayri Fıranca tarafına bir dahi gönderdim İnş’Allah sultanum devletinde ümit budur ki bi-cidd varup sahih haber getüre. Ve bundan öndin iki dahi göndermiştim anları dahi umarum ki yakında geleler. İnş’Alllah geldikleri gibi sultanumun ayağı toprağına arz edevüz.

  • 18 Bkz. Vatin, “Itinéraires d’agents de la Porte en Italie.”
  • 19 Bkz. Ménage, “The mission of an Ottoman secret agent,” s. 113.
  • 20 Kaynakların iki farklı Mustafa’ya mı yoksa tek bir Mustafa’ya mı gönderme yaptığı konusunda tartışm (...)
  • 21 Bkz. Lamanski, Secrets d’État de Venise, s. 291.
  • 22 Bkz. Vatin, “Itinéraires...,” a.g.e., s.32.
  • 23 Bkz. Vatin, “Macabre...,” a.g.e., s. 233.

9Limnos şebekesi benzerleri arasından sadece biridir. Daha önce değindiğimiz bir dizi rapordan edinilen bilgiye göre, Amavutluk’taki Osmanlılara ait Avlonya Limanı İtalya’ya gönderilen az çok gizli görevlilerin yola çıktıkları üstü. Ajanlar İtalya’ya girerken tanınmamak için genellikle Dubrovnik üzerinden seyahat ederlerdi. Dönüşlerinde misyonları hakkındaki ilk bilgilendirmeyi Avlonya’da yaparlardı18. Victor Ménage’in ortaya koyduğu gibi, Bâb-ı Hümayun’a gönderilen raporlar, bu işle görevli olduğu anlaşılan birisi tarafından sorulan sorulara ajanların verdikleri cevaplar şeklinde düzenlenirdi19. Bu sorulardan pek çoğu seyahat güzergâhıyla ilgili olduğu için, edinilen bilgiler daha sonraki misyonların hazırlanmasına kullanılabilirdi ki, bütün bunlar hayli örgütlü bir sistemin varlığına işaret etmektedir. Jacques Lefort da yayınladığı Rumca raporlardan bazılarının Hersek’te ya da yakınlarında yazılmış olduğunu belirtmektedir. Nihayet, Avlonya’da sancakbeyi olan Mustafa’nın faaliyetleri de bilinmektedir. Kendisi ilerde göreceğimiz gibi, 1494-95 yıllarında,20 VIII. Charles’in İtalya’ya düzenlediği sefer sırasında önemli rol oynayan bir kişi olarak dikkat çekecektir. Rodos’un Büyük Üstadı bu adamın “yüce Cem Sultan’ın şahsına karşı birtakim işler gevirmekte”21 olmasından şüphelendiğini söyleyerek dikkatlı olması konusunda papayı uyarmıştır. O yıllarda İtalya’da karşımıza çıkan ajanlardan bazıları istihbarat toplamanın yanı sıra müzakere yapmakla da görevlendirilmişlerdi. Ama diğerleri gerçek anlamda gizli ajanlardı. Tıpkı Cem Sultan’ın 1489’da Roma’ya gelişi sırasında ona eşlik eden adını bilmediğimiz kişi,22 ya da VIII. Charles’ın 1495 Mayıs ayında Napoli’den ayrılmasından sonra Cem’in na’şının nakledildiği Gaeta yakınlarında dolanan İskender gibi. Bu şahıs, 1495’te Fomovo’da Fransız ordusunda görevli bulunan ajan gibi muhbirlerden bilgi toplamaktaydı23.

10Demek ki, II. Bayezid vezirleri vasıtasıyla ya da onların bilgisi dışında kendi kurduğu şebeke yoluyla çok iyi bilgilendirilmekteydi. Bu bilgi hep aynı düzeyde olmasa da, genellikle oldukça kaliteliydi. Şunu da ekleyelim ki, farklı kanallardan geldiği için bunları karşılaştırma olanağı da vardı. Padişah bu bilgileri ne amaçla kullanmış olabilir? Ne kadar doğru olursa olsun toplanan istihbaratın şifresinin tarihçi tarafından çözülmesi gerekir. Bunların Osmanlı yöneticileri için genellikle fazla bir anlam taşımadığı yollu bir sonuca varabilirdik. Ama, sürekli daha fazla bilgi toplamak için yırtındıklarına göre durum böyle olmamalı. Kuşkusuz yazılı raporları tamamlayan sözlü bir istihbarat da vardı ve Osmanlı sarayındaki hem İtalya’yı hem de Avrupa’yı yeterince tanıyan pekçok şahsiyet, bilgilerin anlaşılmasına yardımcı olan ek açıklamalarla yorumu kolaylaştırmaktaydılar. Her halükârda, padişahın elinin altında ilk bakıştaki kadar el yordamıyla çalışmayan bir istihbarat sistemi vardı ve diplomasisinin çok kıymetli bir aracını bu sistem oluşturuyordu.

*

11Dar anlamda Osmanlı diplomasisine gelince, o da birkaç düzeyde faaliyet göstermekteydi.

12Kanuni Süleyman kapısının herkese, dosta da düşmana da açık olduğunu söylemekten hoşlanırdı. İmparatorluğun dış polıtıkası “Dersa-adet”te yapılır, padişah yabancı temsilcilerin kendisini orada ziyaret etmelerini beklerdi.

  • 24 Bkz. Vatin, Sultan Djem, a.g.e., s. 310.

13Pratikte elçiler, “paşa”larla yani divana üye vezirlerle görüşürlerdi. Daha II. Bayezid zamanında padişahın müzakereler için elçilerin düzeyine inmesinin beklenemeyeceği anlayışı yerleşmişti. Rodos Şövalyelerinin Şansölye Yardımcısı Guillaume Caoursin’in ifadesiyle: “Türkler arasında yerleşmiş adet, elçileri paşalar vasıtasıyla, onların aracılığından geçerek dinlemektir. Bilgelere göre bu adet, yüzgöz olmanın yol açabileceği bir hor görülme durumunu önlemek için bu kuralı uygulayan eski Pers krallarından kopya edilmiştir.”24

  • 25 Bu temsilcilik ve burada sözü edilen müzakereler Caoursin’in anılarında anlatılmaktadır. Bkz. Vatin (...)

14Nitekim, 1482’de iki Rodos elçisinin daha önce Büyük Üstad ile Gedik Ahmed Paşa arasındaki bir yazışmanın ardından yaptıkları ilk müzakereler vezirler düzeyinde gerçekleşmiştir25. Elçileri dostane biçimde ağırladıktan sonra padişah onlardan görevlerini vezirlere anlatmalarını istemiştir. Caoursin, Mesih Paşa ve Gedik Ahmed Paşa ile yapılan müzakerelerin çetin geçtiğini anlatır. İki vezir arasında görüş farkı vardır, biri saldırgan, diğeri uzlaşmacı bir tavır benimsemiştir, ama tabii bu tamamen bir müzakere taktiği de olabilir. Her halükârda paşalar padişahın huzuruna bu görüşmelerin tamamlanmasınan sonra çıkarlar ve Caoursin’in ifadesiyle: “elçilerin ileri sürdüklerini vezirler krala aktardılar, o da Rodoslularla bir antlaşma yapmaya karar verdi” denir. II. Bayezid bunun ardından antlaşmaya uyacağı sözünü vererek Osmanlı temsilcisi Hayrüddin’i barış ilan etmek üzere Rodos’a gönderir.

  • 26 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 397-399.

15Normal usul böyleydi; yani nihai kararın alınması tabii ki padişaha düşmekteydi ama, meselenin ayrıntıları divanda tartışılırdı. Ancak, iş burada kalmamıştır. Zira, Rodos Şövalyeleriyle yapılan barış, Rodosluların rehin tuttukları, padişahın kardeşi Cem Sultan konusunda varılacak anlaşmanın sadece bir hazırlık aşamasını oluşturmaktadır. Hanedanı ilgilendiren bu ciddi meseleyi Bayezid şahsen izlemek niyetindedir. Dolayısıyla Rodos temsilcilerini huzura kabul ederek onlarla baş başa konuşur, kardeşi hakkında bilgi alır ve onlara resmen barışı onaylamak için gönderilen Hayrüddin’in asıl misyonunun Rodos ile Cem Sultan’la ilgili bir anlaşma yapmak olduğunu ifşa eder. Bu, padişahın vezirlerini dışarıda bırakarak yürüttüğü paralel bir diplomasidir. Görevi sırasında Hayrüddin, yeğeni İlyas vasıtasıyla II. Bayezid ile doğrudan temas halindedir. Divandaki paşalara da yazmaktadır ama, padişaha verdiği bilgiye göre işin aslını onlardan gizlemektedir. Padişaha şöyle yazar: “Ve hem paşalara dahi kağıd gönderdim.‘Mezkurun müsalaha babından sizden memur olmaduğum sebebden hiç cevab vermedim ne buyursuz’ deyü zira kendilerden havf ederim kim ‘bizim izinsiz iş ettin’ diyeler.”26

  • 27 Bkz. Yukarıdaki 8 numaralı not.
  • 28 Bkz. Babinger, Spätmittelalterlische...a.g.e., s. 60 ve d.

16Başkentte, alt kademede yer alan üçüncü bir müzakere düzeyi daha vardır. Bu müzakereyi Venediklilerden Cem Sultan konusunda yardım almak üzere balyosla gizli görüşmeler yapan Hüseyn Bey yürütmektedir. Aynı şekilde II. Bayezid’e Ferrare savaşında yanında yer almasını öneren Napoli kralının elçisiyle görüşen de odur27. Burada, Pera’da yerleşmiş İtalyan ticaret dünyasıyla düzenli ilişkiler içerisinde bulunan sanki uzmanlaşmış denebilecek bir memurdan söz ediyoruz. Bu tacirler, tıpkı kendi de Cenovalı olan papa VIII. Innocent nezdinde rol alan Ceneviz şebekesinin yaptığı gibi aracılık yapmaktaydılar28.

17Doğaldır ki diplomasi, padişahın meselelere doğrudan Bâb-ı Hümâyun’da el atmayı istemesinin haricinde yabancı güçlere temsilciler göndermesini de gerektiriyordu.

  • 29 Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 150.
  • 30 Bu şahsiyet için bkz Vatin, “Itinéraire...,” a.g.e., s. 33; Babinger, Spätmittelalterlische..., a.g (...)

18Burada da birbirinden farklı birkaç düzey bulunduğu görülüyor. 1482’de Rodos Şövalyeleriyle temas kurmak için II. Bayezid “iş gôrüşmesi yapma kisvesi altında“ müzakereciler gönderdi29. 1495’te Napoli’de bulunan ve muhtemelen VIII. Charles ile orada tanışan, Venedik diplomatik servisince iyi bilinen Odoardo da Sancta Maura padişaha da hizmet veriyordu. Fakat İtalya’ya yaptığı seyahatların yanında eskort bulunmaması nedeniyle fazla göze çarpmaması bir yana, Osmanlı yöneticilerinin ona pek saygı duymamalarına –padişahın emriyle gönderilen Odoardo adlı zımmi diye anılırdı– bakılırsa, da Sancta Maura gerçek anlamda bir diplomat değildi.30

  • 31 Bkz. Yukarıdaki 13 numaralı not.
  • 32 Bkz. Yukarıda 8 numaralı not.
  • 33 Kasım Çavuş için bkz. Kissling, Sultan Bâjezîd’s II, a.g.e, s. 19- 32, 53; Lefort, a.g.e., s. 79-84 (...)
  • 34 Bkz. Vatin, L’Ordre, a.g.e., s. 251.
  • 35 Bkz. Thuasne, a.g.e., s. 216 ve d. Bu elçinin görev belgesi için bkz. Charrière, Les Négociations d (...)

19Daha üst bir düzeyde, padişah tarafından usulüne uygun olarak atanmış, bunu açıkça dile getiren, kimliklerini gizlemeye çalışmayan görevliler yer almaktadır. Sırasıyla akla, 1483’te Floransa ve Milano’ya elçi olarak gönderilen (ancak Savoie’da tutuklanan), Türk kıyafetiyle seyahat eden İsmail Bey;31 yukarıda adını zikrettiğimiz, önce Rodos’a gönderilen, sonra da Fransa elçisi olarak atanan Hüseyn Bey32; Rodos, Venedik ve Roma’da karşımıza çıkan Kasım Çavuş33 1500’de Fransa kralına elçi olarak gönderilen Sinan ve Musa;34 VIII. Charles’ı Melun’de 1489’da tanıyan ve belki de Hüseyn’in başına gelenleri önlemek için Rumlar arasından seçilen Antonio Rericho35 gibi adlar geliyor. Ancak bu insanların çoğunluğu Müslümandır. Resmi olarak görevlendirilmeleri buradan anlaşılmaktadır.

  • 36 Mustafa için bkz. Yukarıdaki 20 numaralı not. Roma’daki sefirliği ile ilgili olarak bkz. Halil İnal (...)
  • 37 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 223.
  • 38 Bkz İnakcik, “A case study,” s. 350.

20Nihayet büyük bir sefaretten söz edelim: 1490’da Mustafa Bey’in Roma’da açtığı sefaret. Padişaha yakın bir kapıcıbaşı, bir sure sonra da sadrazam olan Mustafa, Katolik Hıristiyanlığının merkezine gönderilmesi sembolik bir ağırlık taşıyan, mertebesi yüksek bir şahsiyetti. O da, II. Bayezid’in sürdürdüğü şahsi diplomasiye işaret ediyordu36. Şehzade Cem’in denetimi Rodos Şövalyelerinden papanın eline geçtiğinden, buradaki tutukluluk şartlarının yeniden müzakere edilmesi söz konusuydu. Misyon, daha önce Limnos’tan Rodoslularla müzakere edilen öngörüşmeleri yürüten Hüseyn Bey37vasıtasıyla ve doğrudan Papa ile yapılan karşılıklı ziyaretler ile hazırlandı. Daha önce, tacir olan Gentile ya da Osmanlı temsilcisine 1490 yazında Roma’da eşlik eden Dominiken rahibi Leonardo de Chiavari gibi baza İstanbul’da yaşayan Cenevizlerin rolüne değinmiştim38. Bütün bu pazarlıklar sonucunda Mustafa 1490’in Ekim ayında Rodos bandıralı bir gemiyle geldi. Roma’da saygın bir elçi olarak kabul gördü ve bir anlaşmaya vardı.

  • 39 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 251, not 16.
  • 40 Hayli gürültü koparan bu olayla ilgili olarak bkz. Kissling, Sultan Bâjezîd’s, a.g.e., s. 37 ve d.; (...)

21Daha önce kısaca atıfta bulunduğum ama şimdi üzerinde biraz daha durmak gereken bir konu, padişahın İtalyan dostlarının oluşturdukları şebekenin oynadığı roldür. Bu kişiler tek başlarına seyahat etmezlerdi. Barak Reis Cenevizlerin, İsmail Floransalıların himayesi altındaydılar, Antonio Rericho Fransa’ya Napoli kralının bir temsilcisiyle birlikte gitmişti, Kasım Çavuş Roma’ya VIII. Innocentius’un bir Ceneviz ajanının eşliğinde gitti; daha önceki misyonları sırasında ise, tıpkı Hüseyn, Mustafa ya da 1500’de XII. Louis’ye gönderilen Sinan ve Musa gibi, Rodos Şövalyelerinin koruması altındaydı. Padişah, Rodos Şövalyelerine onlardan ne beklediğini yazmıştı: Elçilerini en kısa yoldan götürmeli ve sağ salim geri getirmeliydiler, başlarına gelebilecek herhangi bir kazadan onları sorumlu tutacaktı. Onlardan ayrıca, Fransa kralına yaptığı teklifleri desteklemelerini bekliyordu39. Bu talimatlar, Osmanlı sultanının Avrupa’daki dost şebekesini ne amaçla kullanmak istediği hakkında bir fikir veriyor. Bu şebekenin ne kadar etkin olduğu, 1494’ün Kasım ayında Kasım Çavuş ve ona eşlik eden Bucciardo, Ancona ile Roma arasında bir yerde Giovanni della Rovere’nin saldırısına uğradıklarında kanıtlandı40. Kasım Ancona’ya kaçmayı başardı ve oradan önce Mantova’ya, sonra da Venedik’e gitti: Ona yardım edenlerin hepsi padişahın dostları idiler.

22Şimdiye kadar sadece Bab-ı Hümâyun’dan yürütülen, veya yabancı ülkelere gönderilen misyonlara dayalı Osmanlı diplomasisinden söz ettim. Ancak, diplomasinin yürütüldüğü üçüncü bir düzey daha vardı.

  • 41 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 156-157, 164-165.
  • 42 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 203, 417.

231481’de II. Bayezid Rodoslularla tacir görünümlü ajanlar aracılığıyla ilişki kurmayı denemiş, başarısız olmuştu. Bunun üzerine müzakere için daha önemli bir kişiyi, Rodos’a yakın Menteşe’nin sancakbeyini görevlendirdi ve Peçin subaşısının bir temsilcisi, bir ilk anlaşmayı Balat’ta sağladı. Ardından barışı müzakere etmek üzere II. Bayezid Rodos’un karşı kıyısma Bursa sancakbeyini gönderdi. Ancak Şövalyelerin elçisi müzakereyi orada yürütmeyi reddettiği için müzakerecileri Edirne’ye göndermek gerekli oldu.41. Benzer bir tartışma, 1486’da, Anadolu yakasında konumlanmış olan İskender’in, onun adına müzakere yürütmekle gorevlendirilmiş olduğunu bir kez daha padişaha bildirmesini istediğinde yaşandı. Daha önce Hüseyn’in Rodoslularla müzakereleri Limnos Adası’ndan42 yürüttüğüne değinmiştim.

  • 43 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., 229-231.
  • 44 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 279-283 ve s. 38o-383’teki Osmanlı diplomasisinin çeşitli düzeyl (...)

24Birkaç yıl sonra 1491’de, Menteşe Valisi Alemşah vahim bir sınır olayını kendi diplomasi olanaklarını kullanarak çözmüştü43. 1499-1503 çatışmasını sona erdirmek için 1502’de Antalya’da görevli Şehzade Korkud barışın yeniden tesisi için müzakereler yaptı. Kuşkusuz Şehzade oluşu eylemine belirli bir ağırlık kazandırmıştı, ama aslında komşu bir vilayetin valisi kimliğiyle hareket etmekteydi. Diplomasi burada, zımnen merkezi hükümetin kontrolü altında yürütülmekle birlikte yerel bir nitelik kazanmaktaydı. İşte bu da bize, müzakereler sırasında çeşitli düzeylerin bir arada kullanılmasının yeni bir örneğini veriyor44.

  • 45 Bkz. Vatin, “Macabre...,” a.g.e.,

25Rodos’un coğrafi konumu bu uygulamayı kolaylaştırmaktaydı; kıyıda bir ateş yakmak Rodosluların dikkatını çekmek için yeterliydi. Fakat benzer uygulamalara başka yerlerde de rastlanıyor. Bu açıdan, daha önce Roma’ya elçi olan Mustafa’nın 1494-1495 arasında Avlonya’da bulunduğunu hatırlatmak yeterlidir. VIII. Charles’ın Napoli seferinin bu önemli şahsiyetin orada bulunmasını açıkladığı bellidir; daha once adını andığımız Odoardo da Sancta Maura’nın gönderilmesinde mutlaka onun parmağı vardı. Nitekim, 1499’da nihayet sonuçlandırılan Cem Sultan’ın cenazesinin getirilmesiyle ilgili müzakereler kısmen Avlonya’daki yerel sancakbeyinin temsilcileri aracılığıyla yapıldı45.

  • 46 Gilles Veinstein, Collège de France’ta verdiği “Les missions diplomatiques” konulu derslerinde bunu (...)

26Sonradan Buda’nın Osmanlı valilerinin Bab-ı Hümâyun’un Habsburglarla olan ilişkilerinde oynadığı rol de biliniyor. İşi hakiki bir kurumlaşmaya kadar götürmeden ben gene de, sınırlarda yürütülen ve padişahın temsilcilerinin gerçek bir manevra alanına sahip oldukları bir diplomasiden söz edilebileceği kamsını taşıyorum. Dönem, Avrupa’da daimi elçiliklerin kurumsallaşmaya başladığı 15. yüzyılın sonudur. Osmanlı sultanlarının Dersaadet’e gönderilen daimi elçileri kabul ederek bu harekete katıldıkları46 söylenebilirse de, yurtdışına daimi elçi gönderilmesi 18. yüzyıl sonundan önce gerçekleşmeyecektir. Bununla birlikte sınırlarda yürütülen diplomasinin bir noktaya kadar Avrupa’daki harekete uygun olarak atılmış yarim bir adım olduğunu düşünmek imkânsız değildir.

*

27Şimdi kısaca insanlardan söz edelim.

28Müzakere düzeyine göre statüleri çok değişen pekçok insan geçti gözümüzün önünden. Padişahın kendisinden, adı sanı bilinmeyen önemsiz ajanlara uzanan geniş bir yelpazede yer alan bu insanlar, vezirleri, şehzadeleri, sınırlarda görevli paşaları, başkentten özel misyonla görevlendirilen güvenilir kişileri, ön ya da gayrıresmi görüşmeleri yapmaları beklenen yerel yetkililerin ajanlarını ve nihayet İstanbul’da ya da İtalya’da yaşayan İtalyan aracıları –Cenevizler, Floransalılar, Napolililer vd.– kapsamaktadır.

  • 47 Karakotzis için bkz. Lefort, “Documents...,” a.g.e., s. 31-33; diğer şahsiyetler için yukarıdaki 8, (...)

29Ancak aralarından birkaçının paylaştıkları ortak bir nokta vardır: Jacques Lefort’un çalışmaları II. Bayezid’in casusluk ya da diplomasi hizmetinde Rumların çok önemli bir yer tuttuklarını ortaya koymuştur. Bunlar, Rumca konuşan ve Ortodoks Kilisesi’ne bağlı Osmanlı tebaasındandırlar, ama aralarında kısa bir süre önce Müslümanlığı benimsemiş olanlar da vardır. Hüseyn Bey, tıpkı vezir Mesih Paşa gibi meşhur Bizanslı Paleologos ailesindendir. İskender Bey Andreas Milas’ın kardeşidir, babaları Ceneviz, anneleri de Trabzon kökenlidir. Roma elçisi Mustafa ise, Antonis Rericho ya da 1482’de padişahın bir mektubunu Venedik dojuna götüren sipahioğlan Karakotzis gibi Rum kökenlidir47. Konstantinopolis’in fethini izleyen zamanlarda bu, dış dünyaya doğru bir açılma yolu idi, özellikle de o dönemde Rumca uluslararası diplomasideki önemli yerini hâlâ korumakta olan bir dildi.

  • 48 Bkz. Vatin, “Itinéraire...,” a.g.e., s. 37.
  • 49 Bkz. Babinger, Spätmittelalterlische..., a.g.e., s. 34.

30Bazen bu insanların Katolik Batı ile daha yakın ilişkileri de mevcuttu. İskender yarı İtalyan idi. Odoardo da Sancta Maura ve her halde pek çok meslekdaşı anadilleri ve dinleri ne olursa olsun, Adriyatik’in doğu kıyılarında doğmuş Hıristiyanlar idi. Paleologos Hüseyn Bey’in XI. Louis’nin yanında bir kuzeni vardı ve Fransa’ya gönderilmesini belirleyen bir neden de buydu. Ama hatırlayacağimiz gibi, İstanbul’dayken de Venedik balyosuyla ya da Napoli elçisiyle görüşmeler yapmakla görevlendirilmişti. Belki İtalyanca da konuşuyordu. Aynı tahmini denizci Barak Reis için de yapmak mümkündür. Yeri gelmişken, İsmail Bey’in Floransa ve Milano’da Müslüman Türk kimliğiyle ne kadar hüsnü kabul gördüğünü biraz da bobürlenerek anlatmasına karşılık,48 rehberi Paolo da Colle’nin Bab-ı Hümayun’a bir daha İsmail’in yaşadığı başarısızlığın tekrarlanmaması için temsilci olarak yerlilerin arasına karışmayı kabullenecek birini göndermeleri için yalvardığını da belirtelim49.

  • 50 Bkz. Vatin, Sultan Djem, s. 31.

31Bunları gereğinden fazla sistemleştirmemekte yarar vardır. Ama bu insanlardan pek çoğunun sınırın ötesindeki dünyayla kolayca ilişki kurabilmelerinden ayrı olarak, karşımıza sık sık aynı isimlerin çıkması da dikkat çekiyor. Hüseyin’e İstanbul’da, Limnos’ta, Rodos’ta, Fransa’da rastlıyoruz; Hayrüddin birkaç kez Rodos’a gönderiliyor; Kasım Çavuş Rodos’ta, Venedik’te, Fransa yolunda karşımıza çıkıyor ve daha sonra birkaç kez Roma’ya gidiyor; Mustafa, Roma’ya elçi olduktan sonra Adriyatik sahillerinde faaliyetini surdürüyor... Hiç kuşkusuz, patron-yanaşma ilişkilerinin, belli bir hizmetkâra duyulan güvenin de hesaba katılması gerekir. Ama bana göre bu tablodan çıkan asıl sonuç, kökenleri, hayat öyküleri, meslekleri nedeniyle Batılılarla ilişki kurmakta daha başarılı olması mümkün uzmanlara dair ortak profildir. Zaten Caoursin’e bakılırsa, Mesih Paşa’nın 1482’de Gedik Ahmed Paşa’ya karşı savunduğu görüş de buna dayanmaktadır. Görüşünü savunurken şöyle der: “Şövalyelerin karakterini, yüreklerini ve prensliklerinin kurallarını iyi bilirim; bunları eskiden babamın yanındayken öğrendim.”50

*

32II. Bayezid döneminde Batılılara karşı yürütülen Osmanlı diplomasisinin araçlarını kabaca gözden geçirdiğimiz bu yazıyı birkaç cümle ile sonuçlandıracak olsam, söz konusu diplomasinin kalitesini vurgulamakla yetinirdim. Padişah çok iyi bilgilendirilmektedir. Tebaası, hizmetkârları, dostları arasında girişken ve yetkin insanlar vardır. Nihayet, diplomasi oyununu birkaç eylem düzeyinde değişik şebekeleri kullanarak ustaca oynamaktadır.

33Kuşkusuz, o sırada ne bir dışişleri dairesi, ne de bir diplomat topluluğu vardır. Ancak kaynaklara ilk bakıldığında edinilen dağınıklık hissi de yanıltıcıdır. O sırada İstanbul’da kimsenin aklına usulleri belirlemek ya da bir hiyerarşi kurmak gelmemiş olmalıdır ama, pratikte fiilen belli bir mantık hüküm sürmektedir.

34Dolayısıyla II. Bayezid döneminde uygulanan diplomasinin, padişahın zekâsı ve yakınınındaki insanların kalitesi sayesinde oldukça etkin olduğu söylenebilir.

Bibliographie

Babinger (Franz), Spätmittelalterlische fränkische Briefschafien aus dem grossherrlichen Seraj zu Stambul, Münih, R. Oldenburg, 1963, s.18-42.

Biegman (N. H.), “Ragusan spying for the Ottoman Empire. Some XVIth century documents from the State archive at Dubrovnik,” Belleten XXVII (1963), s. 237-255.

Charrière (E.), Négociations de la France avec le Levant, Paris, 1868.

Ertaylan (İsmail Hikmet), Sultan Cem, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1951.

Flemming (Barbara), “Zwei türkischer Herren von Avlona,” Der Islam XLV (1969), s. 310-316.

İnalcık (Halil), “A case study in Renaissance diplomacy: the agreement between Innocent VIII and Bàyezîd II on Djem Sultan,” Journal of Turkish Studies III (1979), s. 209-230. URL: http://www.inalcik.com/images/pdfs/27891214ACASESTUDYiNRENAiSSANCEDiPLOMACY.pdf. Makalenin yeni baskısı için bkz. H. Ïnalcık, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire. Essays on Economy and Society, Bloomington, Indiana Un. Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture, 1993, s. 342-368.

Kissling (Hans Joachim), Sultan Bâjezîd’s II Beziehungen zu Markgraf Francesco II. von Gonzaga, Münih, Max Hueber Verlag, 1965.

Kissling (Hans Joachim), “Quelques problèmes concernant İskender pacha, vizir de Bayezid II,” Turcica II (1970), s. 130-137.

Lamanski, Secrets d’État de Venise, Saint-Pétersbourg, 1884.

Lefort (Jacques), Documents dans les archives de Topkapı Sarayı. Contribution à l’histoire de Cem Sultan, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1981.

Ménage (Victor L.), “The mission of an Ottoman secret agent in France in 1486,” Journal of the RoyalAsiatic Society (1965), s. 112-132. URL: http://www.jstor.org/stable/25202862.

Reindl (Hedda), Männer um Bâyezîd. Eine prosopographische Studie über die Epoche Sultan Bâyezîds II (1481-1512), Berlin, Klaus Schwarz Verlag, 1983.

Römer (Claudia), “À propos d’une lettre de Soliman le Magnifique à Federico Gonzaga II (1526),” G. Veinstein (der.), Soliman le Magnifique et son temps, Paris, La Documentation française, 1992, s. 455-463.

Setton (Kenneth M.), The Papacy and the Levant II, Philadelphia, American Philosophical Society, 1978.

Thuasne (Louis), Djem-Sultan. Étude sur la question d’Orient à la fin du xve siècle, Paris, Ernest Leroux, 1892.

Turan (Şerafettin), “Barak Reis’in, Şehzade Cem mes’elesiyle ilgili olarak Savoie’ya gönderilmesi,” Belleten XXVI (1962), s. 539-555.

Uzunçarşılı (İsmail Hakkı), “Cem Sultan’a dair beş orijinal vesika,” Belleten XXIV (1960), s. 457-475.

Vatin (Nicolas), “La traduction ottomane d’une lettre de Charles VIII de France (1486),” Turcica XV (1983), s. 219-230.

Vatin (Nicolas), “À propos du voyage en France de Hüseyn, ambassadeur de Bajazet II auprès de Louis XI (1483),” Osmanlı Araştırmaları IV (1984), s. 35-44. URL: http://dergipark.ulakbim.gov.tr/oa/article/viewFile/5000116822/5000108751.

Vatin (Nicolas), “Itinéraires d’agents de la Porte en Italie (1483-1495). Réflexions sur l’organisation des missions ottomanes et sur la transcription turque des noms de lieux italiens,” Turcica XIX (1987), s. 29-50. DOI: 10.2143/TURC.19.0.2014269.

Vatin (Nicolas), “Macabre trafic: la destinée post mortem du prince Djem,” J.-L. Bacqué-Grammont ve R. Dor (der.), Mélanges offerts à Louis Bazin par ses disciples, collègues et amis, Paris, L’Harmattan, 1992, s. 231-239.

Vatin (Nicolas), L’Ordre de Saint-Jean-de-Jérusalem, l’Empire ottoman et la Méditerranée orientale entre les deux sièges de Rhodes (1480-1522), Paris-Louvain, Peeters, 1994.

Vatin (Nicolas), Sultan Djem. Un prince ottoman dans l’Europe du xve siècle d’après deux sources contemporaines: Vakı‘ât-ı Sultân Cem, Œuvres de Guillaume Caoursin, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1997.

Vatin (Nicolas), “L’affaire Djem (1481-1495),” M.-T. Caron et D. Clauzel (der.), Le banquet du faisan. 1454: l’Occident face au défi de l’Empire ottoman, Arras, Artois Presses Université, 1997, s. 85-96.

Veinstein (Gilles), “Les missions diplomatiques ottomanes en Europe avant l’instauration des ambassades permanentes,” Cours et travaux du Collège de France. Résumés 2006-2007. Annuaire 107e année, s. 749-773.

Notes

1 Cem Sultan üzerine yazılmış pek çok eser vardır. Burada birkaç genel başvuru kitabına değineceğim (daha ayrıntılı çalışmalar ilerde yeri geldikçe belirtilecektir). Ertaylan, Sultan Cem; Lefort, Documents grecs; Thuasne, Djem- Sultan; Vatin, Sultan Djem; Vatin, “L’affaire Djem.”

2 Cem’in na’şının başına gelenler için bkz. Vatin, “Macabre trafic.”

3 En azından Rodos Tarikatının Şansölye Yardımcısı Guillaume Caoursin’in bize aktardığı bilgi bu yönde: “Onları oturttuktan sonra bir tercüman yardımıyla kardeşinin kaçışı konusunda dostane bir biçimde bilgi aldı ; şehzade neredeydi, sağ salim miydi? Bu sorulara elçiler ihtiyatlı cevaplar verdiler.” Vatin, Sultan Djem, s. 313.

4 Bkz. Vatin, “Macabre trafic,” s. 231-232.

5 Bkz. Kissling, Sultan Bâjezîd’s II Beziehungen zu Markgraf Francesco II; Römer, “À propos d’une lettre de Soliman le Magnifique.”

6 Bkz. Setton, The Papacy and the Levant, s. 454, 480; Vatin, “Macabre trafic,” s. 235 not 35. Bkz. aynca Kral Ferrante’nin II. Bayezid’e gönderdiği 27 Temmuz 1486 tarihli mektup, F. Babinger, Spätmittelelalterlische fränkische Briefschaften, içinde, s. 91-92.

7 Bkz. Biegman, “Ragusan spying.”

8 Bkz. Vatin, L’Ordre de Saint-Jean, s. 173, 391-395. Hüseyn Bey için bkz. A.y, indeks, s. 563; Lefort, Documents grecs, s. 38-39; Vatin, “La traduction ottomane,” a.y., “À propos de voyage en France de Hüseyn.”

9 Barak Reis’in Fransa misyonu hakkında bkz. Turan, “Barak Reis’in (...) Savoie’ya gönderilmesi”; Ménage, “The mission of an Ottoman secret agent”; Vatin, “Itinéraires d’agents de la Porte,” s. 30-32.

10 Bu şahısla ilgili olarak bkz. Lefort, Documents grecs, s 18-19.

11 Bkz. A.y., s. 51, 56-57.

12 Paolo da Colle için bkz. Babinger, a.g.e., s. 18-42.

13 İsmail’in misyonu için bkz. Uzunçarşılı, “Cem Sultan’a dair,” s. 459-463; Babinger, a.g.e., s. 23; Lefort, a.g.e., s. 61-66.

14 Babinger, a.g.e., s. 60; İnalcık, “A case study.”

15 Andréas Milas’la ilgili olarak bkz. Lefort, a.g.e., s. 20-85.

16 İskender Bey için bkz. Kissling, “Quelques problèmes ;” Lefort, a.g.e., s. 48-49.

17 Bkz. Vatin, l’Ordre..., a.g.e., s. 411-413.

18 Bkz. Vatin, “Itinéraires d’agents de la Porte en Italie.”

19 Bkz. Ménage, “The mission of an Ottoman secret agent,” s. 113.

20 Kaynakların iki farklı Mustafa’ya mı yoksa tek bir Mustafa’ya mı gönderme yaptığı konusunda tartışma vardır: Bkz. Kissling, Sultan Bâjezîd’s II, a.g.e., s.32; Flemming, “Zwei türkischer Herren,” Vatin, “Itinéraires...,” a.g.e., s. 39 ve not 34. Bu şahsiyetin biyografisi için bkz. Reindl, Männer um Bâjezîd, s. 302-318 (1494-95 için s. 306-308).

21 Bkz. Lamanski, Secrets d’État de Venise, s. 291.

22 Bkz. Vatin, “Itinéraires...,” a.g.e., s.32.

23 Bkz. Vatin, “Macabre...,” a.g.e., s. 233.

24 Bkz. Vatin, Sultan Djem, a.g.e., s. 310.

25 Bu temsilcilik ve burada sözü edilen müzakereler Caoursin’in anılarında anlatılmaktadır. Bkz. Vatin, Sultan Djem, a.g.e, s. 305-319; Vatin, L’Ordre...a.g.e., s.161-178.

26 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 397-399.

27 Bkz. Yukarıdaki 8 numaralı not.

28 Bkz. Babinger, Spätmittelalterlische...a.g.e., s. 60 ve d.

29 Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 150.

30 Bu şahsiyet için bkz Vatin, “Itinéraire...,” a.g.e., s. 33; Babinger, Spätmittelalterlische..., a.g.e., s. 68. (Zımmî, Müslüman olmayan Osmanlı tebaasına verilen addır, –ç.n.)

31 Bkz. Yukarıdaki 13 numaralı not.

32 Bkz. Yukarıda 8 numaralı not.

33 Kasım Çavuş için bkz. Kissling, Sultan Bâjezîd’s II, a.g.e, s. 19- 32, 53; Lefort, a.g.e., s. 79-84, 87-93; Setton, a.g.e., s. 425, 442, 454; Thuasne, a.g.e., s. 301-302, 334-335.

34 Bkz. Vatin, L’Ordre, a.g.e., s. 251.

35 Bkz. Thuasne, a.g.e., s. 216 ve d. Bu elçinin görev belgesi için bkz. Charrière, Les Négociations de la France avec le Levant, c. I, s. CXXIV, no 1.

36 Mustafa için bkz. Yukarıdaki 20 numaralı not. Roma’daki sefirliği ile ilgili olarak bkz. Halil İnalcık, “A case study”; Setton, The Papacy, a.g.e., s. 418-422; Thuasne, a.g.e., s. 276-284.

37 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 223.

38 Bkz İnakcik, “A case study,” s. 350.

39 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 251, not 16.

40 Hayli gürültü koparan bu olayla ilgili olarak bkz. Kissling, Sultan Bâjezîd’s, a.g.e., s. 37 ve d.; Setton, The Papacy, a.g.e., s. 454-458.

41 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 156-157, 164-165.

42 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 203, 417.

43 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., 229-231.

44 Bkz. Vatin, L’Ordre..., a.g.e., s. 279-283 ve s. 38o-383’teki Osmanlı diplomasisinin çeşitli düzeyler-deki teması üzerine Rodos Şövalyeleri ile ilişkilerden giderek yapılan çözümleme.

45 Bkz. Vatin, “Macabre...,” a.g.e.,

46 Gilles Veinstein, Collège de France’ta verdiği “Les missions diplomatiques” konulu derslerinde bunun üzerinde ısrarla durmaktadır, s. 750.

47 Karakotzis için bkz. Lefort, “Documents...,” a.g.e., s. 31-33; diğer şahsiyetler için yukarıdaki 8, 15, 16, 20 ve 35 numaralı notlara bakilabilir.

48 Bkz. Vatin, “Itinéraire...,” a.g.e., s. 37.

49 Bkz. Babinger, Spätmittelalterlische..., a.g.e., s. 34.

50 Bkz. Vatin, Sultan Djem, s. 31.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search