URL originale : https://books.openedition.org/ifeagd/1642

Batıda oryantal zamanlar: Padişahların ve Yahudilerin gücü (16. ve 17. yüzyıllar)
José Alberto Rodrigues da Silva Tavim
Traduit par Şirin Tekeli (trad.)
p. 139-167
Texte intégral
1 - Yahudiler ve imparatorluk: Birkaç perdeli bir dramdan sahneler
1Bir tema etrafında serbest bir gezinti sayılabilecek olan bu yazıda gözlemlerimiz İber Yarımadası’ndan 15. yüzyılın sonunda iki kez kovulan ve Osmanlı İmparatorluğu’na gelen yarımada Yahudileriyle sınırlı olacak. Konuyu örnekler üzerinden incelemeyi öneriyoruz. Olayın kapsamı düşünüldüğünde, bu meseleyle ilgili olarak daha genel bir yaklaşım önermenin doğru olmadığı kanısındayız.
1.1. – Yahudilerin İberya’dan gelişleri: Sayılarla ilgili sorun
2“Sefarad”ı terkederek Osmanlı İmparatorluğu’na gelen Yahudilerin sayısı meselesi, Portekiz’den kovularak 1492’de İspanya’ya gelen Yahudilerle ilgili olarak da gündeme gelmektedir.1 Bu konuyla ilgili bilimsel görüş, genellikle yanlı değildir, fakat tarihçiler araştırmalarını, sürgünlerin sayısındaki değişikliklerin sosyal sonuçlarını ortaya çıkarmak için derinleştirmektedirler. Sosyal ve siyasal “hafıza” ile ilgili konularda geçmişi degerlendirmek için başka parametreler de hesaba katılmalıdır; zira parametreler kovulmuş grupları kabul eden hükümdarların stratejik seçeneklerine bakılarak ve niteliksel ağırlıkları gözetilerek değerlendirilmelidir. Bu konudaki tarih yazını makalemizde ele alınamayacak kadar geniştir. Bu yazın, sorunla ilgili olarak belirli bir “hafızanın,” özellikle Osmanlı topraklarına göç eden Yahudilerle ilgili “hafızanın” kristalleşmesine yol açmış ve yeni bir “eldorado”nun peşine düşen geniş bir İberli Yahudi grubu bulunduğu kanaatının yerleşmesi sonucunu vermiştir. Bunun, 19. ve 20. yüzyıllarda baskı gören Yahudilerin kitle halinde göç etmeleri olgusunun uzak bir geçmişe yansıtılması olduğu anlaşılmaktadır. Başka bir deyişle bu, 20. yüzyıla özgü bir kavram olan galut’un*2 eski zamanlara tercümesidir.
3Bunu örneklemek üzere çağdaş okurların kafasına nakşedilmiş olan üç “klasik tarihçilik” çalışmasına değinmekle yetineceğiz.
41867’de Haham Meyer Kayserling, Portekizli Yahudilerle ilgili ilk kapsamlı tarih çalışmasını yayınladı.3 Eserin olgusallığı örnek olarak gösterilmiştir. “Portekizli Yahudilerin Hac Yolculuğu” adını taşıyan altıncı bölüm, “Yeni-Hıristiyanlar” denilen insanların büyük bölümünün İstanbul’a Selanik’e ve başka Osmanlı şehirlerine anayurtlarından kaçarak gelen ve bu şehirlerde Aragon ve Kastilya’dan gelmiş Yahudi topluluklarının yanına yerleşen kripto-Yahudiler olduklarını ileri süren kesin önermeyle başlar. Kayserling’in Yeni-Hıristiyanları kripto-Yahudilere indirgemesinin ötesinde kitabını iki ilginç önerme daha yapılandırmaktadır. Bunlardan birisi, geçmişi anlatmak için kullanılan terimlerde görülen asimetridir: Stratejik nedenlerle “tirani” terimi, Hıristiyan bir ülkeyi, Portekiz’i anlatmak için kullanılır ama, Osmanlılar için kullanılmaz. İkincisi ise, günümüzün Türkiyesi ve Suriye’sinin Yahudilerin eski yurtları olduğunu ileri sürmektedir ki, bunun anlamı kitlesel göçe ilave bir gerekçe sunmaktır.4
5Bundan yarım yüzyıl sonra, 1921’de Portekizli tarihçi João Lúcio de Azevedo, História dos Cristãos-Novos Portugueses adlı kitabı yazar ve kitapta Yahudileri parya ve ulusa yabancı konumuna sokan milliyetçi teorileri gündeme getirirken5 Osmanlı İmparatorluğu’na yerleşmiş Yahudilerin sayısı meselesini ortaya atar. Ona göre sadece İstanbul’da 40 sinagog ve Adonai’ye tapan 30.000 kişi yaşamaktaydı; Selanik’te ise 5.000 Yahudi teoloji öğrencisi bulunuyordu. Bu istatistikler kısmen, 29 Haziran 1914 tarihli Times’ta yayınlanan “Türkiye’deki İspanyol Yahudileri” başlıklı makaleden alınmıştı; makaleye göre Selanik’te yaşayan Yahudilerin sayısı 90.000, şehrin toplam nüfusu ise 200.000 idi.6
6Geçmişin bugünü istila etmesinin bir başka örneğini Türkiye’de yaşayan Yahudilerin “Türk” kimliğini savunan önde gelen düşünürlerden biri olan Abraham Galanté’de buluyoruz. Bu teori, Haskala hareketi içinde geliştirilmişti.7 Yahudilerin Portekiz’den atılmaları ve “Marrano”ların uğradığı baskı gibi farklı dönemleri gözden geçiren Galanté, daha önce Kayserling’in de yaptığı gibi, Yahudilerin padişah tarafından himaye edilmesi olgusuna olumlu bir anlam yüklemekte ve sonradan Konstantinopolis, Selanik, Edirne ve başka Osmanlı şehirlerinde oluşturdukları “büyük Portekiz cemaatlerini” (grandes communautés portugaises) bununla açıklamaktadır.8
7Bu farklı dönemlerde yaşamış, farklı ve karşıt dünya görüşlerine sahip yazarlar, Sefarad Yahudilerinin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki, özellikle 17. yüzyıldan sonra görünür hale gelen ekonomik, kültürel ve sosyal önemi hakkında hayli muğlak bilgilere sahiptiler, dolayısıyla Sefaradların öneminin ardında demografik verilerin yatıp yatmadığını sorgulamaktaydılar. Örneğin Don Miguel (ya da Daniel Levi) de Barrios 1684’te yazmış olduğu Historia Universal Judayca (Evrensel Yahudi Tarihi) adlı kitapta sadece Konstantinopolis ve “Salamina”da 80.000’den fazla Yahudi yaşadığını, “Büyük Türkiye” nin İsrail dininden olanları kendi içinde konuk ettiğini, onların da padişaha her yıl “birkaç milyon vergi” ödediklerini yazmıştır.9 João Lúcio de Azevedo’nun Selanik’te 5.000 Yahudi öğrenci bulunduğu iddiasının izini sürmek de ilginç olur. Bu veri, Immanuel Aboab’ın Nomologia o discurso legales adlı, 1629’da yayınlanmış eserindeki bilgileri doğruluyor.10 Kendisi aslında 17. yüzyılda Amsterdam’da yaşayan İspanyol kökenli Yahudi cemaati üzerinde çalışmıştı ve bu eserinde “etnik soyluluğun” ekonomik ve sosyal önemini ortaya koyabilmesinde sayısal faktörün önemli bir rol oynadığını (bu eserlerin ikisi de Amsterdam’da basılmıştır) söylemişti. Sayısal faktör 19. ve 20. yüzyıllarda bir kez daha, galut olayının sonuçlarını, belirli bir sosyal grubun evrimini ve Yahudilerin belli bir milletin unsuru olarak oluşturdukları kimliği inceleyen “sosyal bilimciler” tarafından gündeme getirildi. Kamusal alanda yapılan tartışmalar sırasında arşiv bilgilerinin “soğukluğu”na karşı “isyanların” başgöstermesinin nedeni de bu olsa gerek. Günümüzde yapılan arşiv çalışmaları, özellikle Bernard Lewis ve Ammon Cohen’in çalışmaları, 20. yüzyılda Naziler tarafından baskı altına alınan büyük Yahudi kesiminin 16. yüzyılda var olan Yahudilerle aynı olmadığını göstermiştir.11 İstanbul ve daha da önemli olan Selanik12 bir yana bırakılırsa İberli Yahudiler farklı Osmanlı şehir merkezlerine dağılmışlardı ve bu şehirlerdeki sosyo-ekonomik faaliyetlere katılmaktaydılar.13
1. 2. – Kovulmuş Yahudilerin İberya’dan gelişleri: Bir dayanışma öyküsü mü? Çatışmayı besleyen polemik konusu bir vizyon mu?
8Çok sayıda Yahudinin Osmanlı Türkiye’sine gelişi, göçmelerine yol açan nedenlerin gerçekten de vahim olduğunu düşündürüyor. Fakat Yahudilerin kitle halinde Osmanlı İmparatorluğu’na gelmeleri, orada onlara kucak açılmasından da kaynaklanıyordu. Ancak Hıristiyanlar, Yahudilerin İberya’dan kovulmalarının öcünü almak için Osmanlı’ya sığındıkları yorumunu benimsediler. Bu paranoyakça yorum uzun bir tarihi süreçte kurgulanan “Carta de los Iudios d’Espagna a los de Constantinopla” (İspanya Yahudilerinin Konstantinopolis Yahudilerine mektubu [carta]) ve buna yanıt veren “Respuesta de los Iudios de Constantinopla a los Iudios d’Espagna” (Konstantinopolis Yahudilerinin İspanya Yahudilerine cevabı) üzerine temellendirilmekteydi. Buradaki sahtekârlığın ortaya çıkarılması hayli eskiye gider. 1887’de, Ísidore Loeb, ilk kez Paris’te 1583’te yayınlanan Julian Medrano’nun Silva curiosa adlı eserini yeniden yayınladı. Buradaki mektupların başında, sözde “kökenlerini” aydınlatan bir önsöz yer almaktaydı. Önsözde, Salamankalı bir keşişin Toledo’daki arşivde kadim İspanya ile ilgili belgeler ararken mektupları tesadüfen bulduğu ileri sürülüyordu.
9İspanya Yahudilerinin prensi Chamorra tarafından yazılan ilk mektup, Konstantinopolis’teki biraderlerini bir kraliyet kararnamesinin onları Hıristiyan olmak zorunda bıraktığı, hayatlarının ve mallarının tehlikede olduğu, sinagoglarının yıkıldığı ve başka incitici muamelelere maruz kaldıkları konusunda bilgilendiriyordu. Mektup Musa Yasası hatırlatılarak, Konstantinopolis Yahudilerinden yardım istenerek ve acilen cevap verilmesi için yalvarılarak bitiyordu. Cevap mektubu, Konstantinopolis Yahudilerinin prensi Ususff’ un imzasını taşıyor ve “Musa’ya inanan sevgili biraderlerimiz” şeklinde bir hitap tarzı benimseniyordu. Ususff, “büyük Satrap”ların ve hahambaşının İspanyol cemaatine İspanyol kralına itaat etme tavsiyesinde bulunduklarını, zira başka bir seçenek bulunmadığını yazmaktaydı. Ancak onlara yapılan her hakarete aynen karşılık vermeliydiler. Hıristiyanlar onların mallarına el koyduysa, onları geri almak için oğullarını tacir yapmalıydılar. Eğer canlarına kastedildiyse, oğullarını hekim ve eczacı olmak üzere yetiştirmeliydiler ki, Hıristiyanlar borçlarını onlara ödesinler. Eğer sinagogları yıkıldıysa oğulları din adamı ve din bilgini olmalıydılar. Oğullarını avukat, savcı, noter ve danışman yaparak onları incitenler üzerinde hâkimiyet kurmalıydılar.14
10Ísidore Loeb bu iki mektubun içerden bir bakışla eleştirisini yapmıştır. Vardığı sonuç bu mektupların özgün olamayacakları yolundadır. Sonucunu mektubun niteliğine dayandırmaktadır: Üzüntü, duruma çok daha uygun olacakken mektupta, soğuk, olgusal bir dil kullanılmıştır; ayrıca içeriğinde de sorunlar vardır. O dönemde Yahudiler arası yazışmalarda bol bol Tevrat’tan alıntılar yapılırken burada bunlara hiç rastlanmamaktadır. Ayrıca, İber Yahudilerinin geldikleri sırada İstanbul’daki cemaatin prestiji fazla yüksek değildi ve hahamlarının da fazla bir otoritesi ya da önemi yoktu. Nihayet, İstanbullu Yahudilerin İspanyol biraderlerine Hıristiyanlığa boyun eğmelerini söylemeleri düşünülemezdi. Kaldı ki, İstanbul Yahudi cemaatinin İspanya’da olup bitenler hakkında bu kadar bilgili olmaları da şaşırtıcıdır. Loeb’in dikkat çektiği başka tutarsızlıklar da vardır: İspanyol Yahudilerinin prensi diye bir şey mevcut değildi ve Chamorra bir Yahudi ismi değildi. İstanbul’daki Yahudi cemaatinin başı da o sırada, Ususff değil, ünlü Moses Capsali idi. Loeb’e göre mektupların bir Yahudi değil, bir Hıristiyan tarafından yazıldığı açıktı ve muhtemelen Yahudilerin İspanya’dan kovulmalarından yirmi ya da otuz yıl sonra yazılmışlardı. İstanbul’da çok sayıda İspanyol Yahudisinin yerleşmiş bulunduğu 1512-22 yıllarına tarihlenmeleri daha akla yakındı; Loeb’e göre 1490’larda İstanbul’daki küçücük ve üstelik çoğunluğu İspanyolca bilmeyen, Rumca konuşan Yahudi topluluğunun Kastilya dilinde yazışma yapması olanaksızdı.15
11Mektupların özgün olup olmadıklarından bağımsız olarak başka anlamlı işaretler de vardır. Bunlardan birisi, Loeb’in de belirtmiş olduğu gibi, mektupların inanılmaz sayıda çok kopyasının günümüze erişmiş olmasıdır. Bu kopyalardan birini José Amador de los Rios, Estúdios Históricos, Politicos y Literários sobre los Judíos de España (İspanya Yahudileri Üzerine Tarihi, Siyasi ve Edebi İncelemeler)16 adlı eserinde yayınlamıştır. Başka kopyaları da Fransa Bibliothèque Nationale’inde,17 Madrid Biblioteca Nacional’inde18 ve Porto’daki Biblioteca Pública Municipal’de19 bulunmaktadır. Portekiz Yeni-Hıristiyanları konulu kitabında mektupları yayınlayan João Lúcio de Azevedo’ya göre, Loeb’in çalışması anlamsızdır, zira metinlerin sahte oldukları ve Yeni-Hıristiyanlara çağdaşları tarafından yöneltilen temelsiz suçlama ve şüphelerin bir derlemesi olduğu açıktır.20
12Azevedo’nun görüşü Yeni-Hıristiyanlara yöneltilen suçlamalara yer veren benzer metinleri çok iyi bilmesine dayanmaktadır. Fakat, Lúcio de Azevedo’nun kullandığı ifadeyle söylersek bu “sapık sentez,” hayal safhasının ötesine nasıl geçebildi? Asıl sorulması gereken soru budur. Yahudi karşıtı büyük polemikçiler nasıl olup da bu yalanı doğruymuş gibi dayatabildiler? Örneğin, Vicente da Costa Matos, Madrid’deki Portekiz çevrelerinde etkindi; Breve Discurso contra a herética perfídia do Judaísmo (Judaizmin Heretik Kötücülüğüne Karşı Kısa Söylev, 1622) adlı bir kitap yazmıştı ve bu kitapta sadece, İstanbul Yahudilerinin cevabını, Yeni-Hıristiyanların şeytani amaçlarını sürdürdüklerinin bir kanıtı olarak çevirmişti. “Ulusun hekimlerini ve eczacılarını örnek göstererek onları mektupta belirtilen suçlarla itham etmekteydi.21 Mektup bir kez daha, Honras Christãs nas afrontas de Jesu Christo, e Segunda Parte do primeiro discurso contra a herética perfídia do Judaísmo, adıyla 1625’te yayınlanan Yahudi karşıtı kitabının kuramsal temelini oluşturmak üzere kullanıldı.22
13Matos’dan esinlenerek, Fransisken rahip Francisco de Torrejonsillo, Centinella contra Judeos23 kitabını yazdı; kitap 1684’te Pedro Lobo Correia tarafından Portekizceye çevrildi. İstanbul mektubuna, anlamlı şekilde, “Yahudilere neden güvenilmemeli ve çalışmalarına neden itibar edilmemeli” başlığını taşıyan altıncı bölümde değinmektedir. Torrejonsillo mektubun kaynağı olarak, Ignacio Maldonado de Villar’ın, kötücül Yeni-Hıristiyan hekimlerin Eski-Hıristiyan hastalarını İstanbul’dan aldıkları tavsiyeye uygun olarak öldürmeye çalıştıklarını öne süren metnini gösterir.24 Bu metinleri anlamak için daha geniş bağlama bakmak gerekir. O bağlamda da, Yeni-Hıristiyanların Kutsal Kiliseye sistemli biçimde saldırdıkları yollu suçlamalardan korunmak için sürekli büyük af talebinde bulunmaları vardır. Çok ayrıntılı olarak anlatılan bu sözde sapıklıklar, Yeni-Hıristiyanların Portekiz’den de, Tomar cuntası tarafından 1629’da alınan karar gereğince atılmalarını sağlama amacına yöneliktir.25
14Bize kalırsa, İstanbul’daki – İspanya kökenli– Yahudilere atfedilen Katolik İspanya’da Yahudi sapkınlığını “başlatanlar” olarak atfedilen öncü rolü vurgulamak çok daha ilginçtir. Bu grup, korkulması ve mücadele edilmesi gereken bir güç merkezi oluşturmaktaydı. Örneğin, Ferraralı bir Yahudi olan João Baptista d’Este, Hıristiyanlığa dönmüş ve Evora’da 1600 yılında vaftiz edilmişti. İflah olmaz bir polemikçiydi ve Yahudi karşıtı bildiriler kaleme almaktaydı.26 21 Ağustos 1619’da, Yeni-Hıristiyanların neden Portekiz’de yasaklanmaları gerektiğini savunan bir metin (papel) yazdı. Burada İstanbul mektuplarındaki temalar az çok aynen tekrarlanmaktaydı: Yeni-Hıristiyanlar, Hıristiyanları tefecilik yoluyla servetlerinden ediyor, onlara, Yeni-Hıristiyan hekimlerin, eczacıların ve “berber-cerrahların,” “çağdaş sağlık” adı altında uyguladıkları tedavi suçlarıyla zarar veriyorlardı.27 1622’de, d’Este, Kral IV. Felipe’ye ithaf edilen bir rapor yazdı; burada “Yahudi kötücülüğü” ne yönelik olağan suçlamaları daha da ileri götürüyor ve Yeni-Hıristiyan din bilginlerini, rahipleri, hekimleri ve avukatları suçlamaktan geri durmuyordu.28
15Elimizde dönmeliğiyle ilgili bir rapor bulunduğu için João Baptista d’Este hakkında epeyce bilgimiz var. Yahudi iken Abraham Bendanan Serfatim olarak bilinmekteydi; değerli taşlar ve ıvır zıvır ticaretiyle meşgul, İtalya, Almanya ve Fransa’da olduğu gibi, dinlerini gizledikleri Selanik, İstanbul ve İber Yarımadası gibi yerlerde de ticari bağlantıları olan Benveniste ailesine mensup idi. Ayrıca Ferrara’da yaşadığı sırada Portekizce yazılmış Yahudi takvimleri sattığı da bilinmektedir.29 D’Este Ferrara’da, İstanbul’da ve başka yerlerde takvim üreten tacirlere karşı şahitlik yapmış, İspanya ve Portekiz’deki gizli dönme çevrelere gizlice mal göndermişti.30 Abraham Bendanan kimliğiyle İstanbul’un Yahudi çevrelerine de girmişti, oradaki normal ikametgâhı Kuruçesme’deki,31 Dona Gracia Nasi zamanından beri Osmanlı başşehrinde aileye ait olan geleneksel Benveniste malikânesiydi.32 D’Este Portekiz’i terkederek Yahudiliğe geri dönenlerin ticaret yapma, piyasaya takvim sürme ve biraderlerinin kaçmasına yardımcı olma gibi amaçlar peşinde koştuğunu da belirtmişti. Bunlardan birisi de, Abraham’ın Konstantinopolis’ten Portekiz’e Venedik üzerinden giderken yol arkadaşı olmuş olan Jacob Benasot idi. Abraham “Karadeniz sahilindeki” Kuruçeşme’de kalmış ve Aaron Machorro aracılığıyla Portekizli tutuklular için kefalet paralarını ödemişti. Türkiye’den mahkemesiyle ilgili kayıtlardan dolayı söz eder. Ancak bilindiği gibi, Engizisyon zaman zaman bu bilgileri baskı yaparak elde etmekteydi. Bu vesileyle Selanik’e yaptığı bir ziyareti gündeme getirir, orada Kuzey Portekiz’deki Vila Flor’dan gelmiş, oraya karısı ve oğullarıyla birlikte yerleşmiş biriyle konuşur. Hıristiyanlık yanlısı bir polemikçi haline gelmeden önce, bu dinin abc’sini bilen biri olarak, Portekiz’in en tanınmış dönmelerinden olan Don Salomon ibn Ya’ishe, ya da Álvaro Mendes hakkında şahitlik yapmıştır. Mendes, Hindistan’da kuyumcu olarak şöhret yapmıştı ve Portekiz Kralı Don III. João verdiği hizmetlerden dolayı onu Santiago Şövalyesi olarak taltif etmişti. 1580’de gerçekleşen hanedan birleşmesinden sonra Madrid’e, oradan Fransa’ya gitti ve en sonunda da Osmanlı İmparatorluğu’nda yerleşti. Orada Mytilene (Midilli) Dükü ve Tiberias Lordu33 (her ne kadar Osmanlılar bu unvanları kullanmasalar da) olarak tanınmaktaydı. Abraham Bendanan Serfatim kendisiyle ilgili olarak şunları söyler:
Konstantinpolis’te Şövalye Álvaro Mendes’i, tüm ailesi ve erkânıyla birlikte tanıdım. Kendisi Madrid’den iki milyon altın ile ayrılmıştı, Algarveliydi. Orada ona Don Salomão Benyaes derlerdi, yanında pek çok akrabasını getirmişti. Bunların arasında iki yeğeni vardı ve bunlardan biri (ya da ikisi birden) buraya [Portekiz’e] geldiler. Adlarını bilmiyorum. Ama biri bana Chaves’te bulunduğunu söyledi.34
16Bu suçlama ağırdı, zira İngiliz hükümeti aracılığıyla dükün Padişah III. Murad’a İspanya’yı mahvedebilecek, saldırıya açık dört mevkiyi bildirdiği öğrenilmişti.35 Aynı dönemde Don Salomon’un İspanya kralını hizmetkarı Juda Serfatim aracılığıyla bilgilendirdiğini de biliyoruz. Kendisi Hıristiyan ülkelerine yaptığı seyahatlarda Álvaro Rodrigues adıyla bilinmekteydi.36
17Bu mektuplar Yeni-Hıristiyanlar ile sürgündeki Yahudi akarabaları arasındaki ilişkileri araştıran soruşturmalar sırasında, özel bir bağlamda yazılmıştı. Mektuplar yazarlarının Yeni-Hıristiyanların kalben Yahudi kalmaktaki, dolayısıyla sadık Katoliklerden öç alma isteğindeki inatlarını teşhir etme arzusunu gözler önüne sermekteydi. Mektuplarda İstanbul’dan söz edilmesi tesadüf değildi. Yazıldıkları sırada, Loeb’in işaret ettiği gibi, Osmanlı İmparatorluğu’nda güçlü bir Sefarad cemaatinin varlığıyla ilgili bilgiler İber Yarımadası’na kadar ulaşmıştı. Engizisyon da İspanya ve Portekiz dönmeleriyle Türkiye’deki eski biraderleri arasında düzenli ilişkiler kurulduğuna dair sağlam deliller elde etmişti. Temaslar insan, mal ve din eğitimi konusundaki değiştokuşlar biçimini alarak eski dini kimliğin direnmesine imkân veriyordu. Bütün bunlar Yahudi karşıtı yazının neden bu kadar sert bir tonda olduğunu açıklamaktadır. Yeni-Hıristiyanlar inatla genel af çıkarılmasını talep etmekteydiler. Böyle bir bağlamda sözde İstanbul’daki Yahudi cemaati tarafından yazılmış bir mektup özel bir anlam kazanıyordu.
2- İktidarların karşılaşması: Padişahlar ve Yahudiler
181542 dolaylarında yazılmış, ama ancak 1950’de Israel Salvator Révah tarafından yayınlanmış olan, Diálogo evangélico sobre os artigos da Fé contra o Talmud dos Judeus (Yahudilerin Talmud’una karşı Evangelik İmanla ilgili Diyaloglar) adlı eserde João de Barros, Talmud’u cisimleştiren kişidir ve onu kinayeli biçimde Türkiye’ye gönderir; yolculuk sırasında Gospel (İncil) şu uyarıyı yapar:
Seni burada bulduğuma ve beni dinleyebildiğine ne kadar sevindim! Sana Türkiye’ye yolculuğa çıkmamanı, hakikat yolunu arayıp onu izlemeni tavsiye ediyorum. Tilmizlerini götürdüğün her yerde ruhunuzu ve hayatınızı (kaybetme) tehlikesiyle karşılasacakşınız. Ebedi ateşlerde yanma tehlikesi ve hayatın gerçek yangınlarda yitirilmesi tehlikesi, senin sapkın doktrinini izleyen başka kişilerin başına geldi.37
19Loeb’in ileri sürdüğü, İspanya Yahudilerinden gelen mektup ile ona İstanbul’dan gönderilen cevabın sahte olduğu iddiasını kanıtlayan anahtarlardan biri, 1490’da İstanbul’daki Yahudi cemaatinin mektupları Kastilya dilinde yazmalarının mümkün olmadığıdır. Cemaat o tarihte küçük ve etkisizdir. Buna karşılık Barros 1542’te, Diyalog’unu yazdığında durum tamamen değişmişti. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Portekiz çevreleri, Portekiz’de Yeni-Hıristiyanların dikkatini çekmekte devam eden “Yahudi direnişinin” en önemli merkeziydi.
20İber Yahudilerinin İstanbul’un Osmanlılar tarafından 1453’te fethedilisşni, Yahudilerin zorla din değiştirmek, hatta yok edilmek tehlikesiyle karşı karşıya kaldıkları bir dönemde “iyi bir alamet” olarak gördüklerini biliyoruz.38 Bunun delillerini, son dönem dönmelerinin Engizisyon raporlarında bulmak mümkündür. Raporlarda söz konusu dönmelere yeni bir Mesih’in göründüğü ve orada pek çok iyi şey olduğu haberlerinin geldiği yazmaktadır. Valencialı bazı dönmelerin Osmanlı İmparatorluğu’na gitmelerinin nedeni bu bilgilerdi ve orada resmen Yahudiliğe geri döndüler.39 Aslında bu, Osmanlı padişahlarının 1453’ten bile önce uygulamaya başladıkları yerleştirme politikasıyla ilgili olarak düşlenen bir yorumdu. Osmanlılar millet sistemi yoluyla İmparatorluk içinde yaşayan gayrimüslim cemaatlere önemli bir özerklik tanıyorlardı.40 Osmanlı İmparatorluğu’na göç etmek, İspanya ve Portekiz’de, Yahudilerin bu son ülkeden 1496’da kovulmalarından sonra da etkisini sürdüren bir idealdi. Padişahın hoşgörülü politikası hemen her yerde biliniyordu. Bu konuda bizi bilgilendiren kişilerden biri, Madrid’de 16 Ekim 1516’da tutuklanan Ginés de Moya’dır. İfadesinde şöyle diyor:
Portekiz’de krallık prensesi evlendiği zaman –hep şanlı kalsın–[1496], Engizisyondan korkan pek çok İspanyol Portekiz’e sığınmıştı, pekçoğu Roma’ya giderek [Kilise ile barışmaya çalıştı], bu ifade [onlardan biri] adı geçen krallığa [İspanya] döndüğünde verildi ve pekçok başkası zevceleri ve ev halkıyla birlikte Konstantinopol’e giderek orada Yahudi oldu.
21Osmanlı İmparatorluğu’na göç etme kararı için gösterilen gerekçelerden biri, imparatorluğun bir süre önce Kudüs’ü fethetmiş olmasıydı. Alonso de Espina, Fortalitium fidei adlı eserinde Medina del Campo’da komşusu olan bir Fransisken Usta’yı Kudüs’e gitmek için bütün malını mülkünü satmakla suçlamaktaydı.41
22Bu konudaki Hıristiyan yazınının aksine, Yahudi metinleri İslam karşıtı değildi ve padişahların Yahudileri konuk ederken ki hayırseverliğinden söz etmekteydiler. En iyi bilinen sözcülerden biri, Samuel Usque’dır. Consolação às Tribulações de Israel adlı 1553’te Ferrara’da yayınlanan eserinde Kanuni Sultan Süleyman’ın hekimi olup efendisinin uygulamalarını etkilemek için çaba harcayan Moses Hamon’dan övgüyle söz eder.42 Anonim bir Yahudi yazar ise, Osmanlıların hayırseverliği ile ilgili olarak daha basit bir açıklama önermektedir: Yahudiler iyi ağırlandılar, çünkü işlerini iyi yapan zanaatkârlar idiler.43 Bu, Yahudilerle padişah arasındaki ilişkinin merkezi teması oldu ve bu imaj sık sık kullanıldı.
23Giritli Yahudi yazar Elijah Capsali, yasaklı Yahudilerin Türkiye yolunda Girit’ten geçişlerine tanık olmustu –o sırada Girit Venedik hâkimiyeti altındaydı– ve bu konuda en dokunaklı metinlerden birini yazdı. 1532’de veba salgını ortalığı kasıp kavururken yazdığı Seder Eliyahu Capsali adlı eserinde Sultan II. Bayezid’in (hükümdarlığı 1481-1512) Yahudilerin İspanyol kralının elinde maruz kaldıkları baskıları öğrenince imparatorluk genelinde valilerin Yahudileri sınırdışı etme ya da cezalandırmalarını yasaklayan fermanlar çıkardığını ve resmi görevlilere onlara şefkatle davranma emrini verdiğini (aksi halde kafaları uçurulacaktı) yazar. Capsali, bu politikanın bir sonucu olarak Türkiye’deki Yahudi cemaatinin binlerce kişi arttıgını da belirtir.44
24Aryeh Shmuelevitz, Capsali’nin anlatısında Bayezid’in Yahudilere karşı hayırseverliğini görelileştiren başka bilgiler bulunduğuna da dikkat çekmiştir; sonradan yazında öne çıkarılacak olanlar daha çok bilgilerdir. Örneğin Capsali, mümin bir Müslüman olan padişahın İstanbul’daki yeni sinagogları kapatarak Yahudileri Müslümanlığa dönmeye zorladığını yazar ki, bu uygulama İslam yasasınca yasaklanmıştır. Capsali ayrıca, I. Selim’in (hükümdarlığı 1512-20) bu dönmelerin yeniden Yahudiliğe geçmelerine izin verdiğini de belirtmiştir. Oysa bilindiği gibi şeriata göre Müslümanlığı inkâr etmek ölümle cezalandırılırdı. Capsali son olarak Safed’de, I. Selim’in Memlûklara karşı yürüttüğü sefer sırasında “pogrom” (etnik baskı) yapıldığından da söz eder.45
25Osmanlıların İber Yahudilerine kucak açma ve iyi davranma politikalarıyla ilgili imgeler imparatorluğun her yanında Yahudi cemaatlerinin yerleşmesi sonucunu doğurdu. Capsali de, çözümlemesindeki tutarsızlıklara rağmen, bunu doğrulamaktadır. Bütün bunlar Yahudi yazarların (Hıristiyan yazarların aksine) Osmanlı İmparatorluğu’nda Yahudi cemaatini, özellikle Sefarad’dan gelmiş olanları koruyan idealleştirilmiş bir padişah portresi çizmeleri sonucunu verdi. Capsali ve daha önce andığımız anonim yazar, Osmanlı padişahlarının İber Yahudilerinin göçünden yararlandıklarını da gözler önüne sermektedirler. Özellikle silah teknolojisinde Yahudi göçmenler Osmanlı ateşli silahlarının modernleştirilmesine katkıda bulunmuşlardir. Capsali, padişahın onlara şükran duyduğunu belirtir. Özetlemek gerekirse, I. Selim’in Memlûklara ve Safevilere karşı yürüttüğü askeri harekâtlarda Yahudilerin teknik ustalıklarına ihtiyacı vardı; Yahudi cemaatini korumasının asıl nedeni de bu idi.46
26Yeni gelenlerin imparatorluğun teknolojisinin, özellikle silahların yenilenmesinde oynadığı rol o kadar abartıldı ki, neredeyse hikâye kitaplarına bile girdi. Sefarad göçmenler sık sık Osmanlı modernleşmesinin en iyi yatırımcıları olarak gösterildiler. Bu yaygın şekilde benimsenen düşüncenin izlerine Türkiye’ye gelen ya da orada yerleşmiş Avrupalı seyyahların yazdıkları kitaplarda da rastlanır. Bunlardan en iyi bilineni 16. yüzyıl ortasında Türkiye’ye seyahat eden bir Fransız olan Nicolas de Nicolay’dır:
Başka bir konu da, onların [Yahudiler] arasında her meslek ve zanaat dalında çok iyi ustalar bulunmasıdır; özellikle bir sure önce İspanya ve Portekiz’de yasaklanarak kovulan “marranolar” Hıristiyanların kayıp ve zararı pahasına Türklere pek çok yeni icadı, savaş makinalarını ve savaş yöntemlerini, ateşli silah yapımını, çakmaklı tüfeği, top için gereken barutu, mermiyi ve başka silahları öğrettiler.47
27Nicolay’ın değerlendirmesi, Fransızların Avrupa’da marrano’ların faaliyetleri hakkında olumsuz bir görüş yaymak gibi bir niyetleri olabileceği düşünüldüğünden, pek çok tartışmaya yol açmıştır. Stephen Christensen, Osmanlı İmparatorluğu’na teknoloji aktarımında Yahudilerin ve Yeni-Hıristiyanların rolü olduğu yollu bu iddianın Bâb-ı Hümâyun ile iyi ilişkileri olan ve işbirliği yapan Fransızların İspanya’ya karşı yürüttükleri kampanyanın bir parçası olduğunu ileri sürmektedir. İspanyol yöneticiler Yahudileri kovmakla Avrupa’dan Türkiye’ye teknoloji aktarımına neden oldukları için zımnen güvenilmez olmakla suçlanmaktaydı. Ancak Christensen Doğu Akdeniz’de yaşayan Hıristiyan zanaatkâr ve tacirlerin Sefarad göçünden çok önce teknoloji aktarımına başladıklarını belirtir.48
28Dolayısıyla İspanya karsıtı “Kara Efsane” sağlam bir temelden yoksundu. Kaldı ki, benzer iddialar dönemin İtalyan ve İspanyol kitapçıklarında da ileri sürülmekteydi. Örneğin, 1545’te Venedikli Josaphat Barbaro İspanya’dan kovulmuş “marrano”ların Osmanlılara “artifici” (havai fişek) yapmayı öğrettiklerini yazıyordu.49 Ertesi yıl 1546’da, bir Sevilla yurttaşı, Hernán Alvarez, Barbaro’nun çalışmasını Kastilya diline çevirdi ve ona Comentários del Venecian adını verdi; kitap Don Álvaro de Fuentes y de Guzman’a ithaf edilmişti. Burada “marrano”lar, “Türklere her tür mekanik zanaatı oğretiyorlar”50 diye yazmaktaydı. Bu görüş İspanya’da yalnız çeviriler yoluyla değil, fakat Kastilya dilinde yazılmış, örneğin 1557-1558 tarihli Viaje de Turquia gibi kitaplar yoluyla da yayıldı. Kitabın iki karakteri “Mata” ve “Pedro” arasında geçen bir konuşmada maksat açıkça ortaya çıkıyordu:
Mata – O [Büyük Türk] ateşli silahlar yönünden donanımlı mı? Pedro – Eskiden değildi, bunları onlara öğretecek ustaları yoktu, özellikle topları top arabasına koymayı bilmezlerdi. Ama, İspanya’dan kovulan Yahudiler onlara bütün bunları öğrettiler, ayrıca tüfekle ateş etmeyi, kale yapmayı, siper kazmayı ve başka savaş sanatlarını ve araçlarını öğrettiler. Aslında [Osmanlılar, onların gelmesinden önce] yırtıcı hayvanlar gibiydi.51
291520’lerde Capsali de yasaklı Yahudilerin teknoloji aktardıklarından söz etmisti; ama o kuşkusuz bunu olumlu bir gelişme olarak belirtmekteydi.52
30Gilles Veinstein’ın işaret ettiği gibi, bu iddialar bağlama ve yazara göre değişmektedir. Örneğin, Vicente Roca, bu konudan 1556’da söz ederken İspanya’dan kovulmuş Yahudilerin Osmanlılara askeri sanatlarla ilgili olarak bildikleri, örneğin çakmaklı tüfekler, bronz toplar ve barut gibi kötü şeyleri öğrettiğini anlatır ve İstanbul’a erişemeden yolda boğulmadıklarına üzüldüğünü söyler.53
31Acaba elimizde Sefarad Yahudileriyle askeri teknoloji aktarımı arasındaki bağı ortaya koyabilecek daha sağlam belgesel veriler var mıdır?
32Gábor Ágoston, İstanbul’daki Tophane-i Âmire’de Yahudi dökümcülerin varlığından 1517 ve 1518 arasında söz edildiğini göstermiştir.54 Aynı şekilde Gilles Veinstein, Osmanlı kaynaklarını kullanarak döküm demirden top imal eden bir Yahudi imalatçının varlığını ortaya koymuştur. Ancak o, Müslümanların –ki bazıları dinlerini inkâr etmişlerdi– hâkim oldukları ve Hıristiyanlarla işbirliği yaptıkları bu alanda Yahudilerin rolünü azımsamaktadır. Veinstein ayrıca, adlar? etnik kimliklerini ortaya koymayan birçok başka insanın da bu sektörde çalıstığının altını çizmektedir.55
33Padişahların Yahudilere ve “marrano”lara kucak açma isteği ve göçmenlerin yeni teknolojinin aktarılmasında oynadıkları bir tür “şükran işareti” olan rolü bir yana bırakırsak, iktidarların bu karşılaşmasında başka ne gibi asimetrilerden söz edebiliriz? Yasaklı Yahudilerin bu ilişkiden pek çok kazanç elde ettikleri de ihmal edilmemelidir.
2. 1. – Mutsuz Yahudiler: gezgin lanetliler
34Jean Delumeau’nun ifadesiyle söylersek56 iki “mutlak şeytan” –Yahudiler ve Türkler– arasındaki ittifak, şaşırtıcı görünse de, Avrupalı yazarlar tarafından gerektiği gibi istismar edilmiş değildir.
35Çok zararlı olduğu söylenen teknoloji aktarımı alanında bile, Yahudilerin matbaayı İslam dünyasına getirme yolunda gösterdikleri çabanın sonuçsuz kalması, iyi bir örnektir. 1682’de Ceneviz Gian Paolo Marana Paris’te, “millet olarak Arap” olan, Cenova’da kırk beş yil gizli yaşayan ve Bâb-ıHümâyun hesabına casusluk yapan Mahmud adlı birinin tuhaf hatıratını yayınladı. “Önsöz”de Marana, İstanbul´a “yanında getirdiği pek çok makina ve her dilden, özellikle Arapça, Türkçe, Rumca ve Acemce hurufatla, bu şehirde soylu baskı sanatını başlatmak üzere gelen” Hollandalı Yahudi matbaacının öyküsünü anlattı. Matbaacının niyetlerini öğrenir öğrenmez vezir derhal tutuklanmasını, matbaa makinasının ve milyonlarca hurufat parçasının imha edilmesini emretti. Vezire göre, tek bir kişinin, İstanbul’da kalemleriyle yaşayan on iki bin kâtibin işsiz kalması pahasına zengin olması kabul edilemezdi.57
36Bernard Lewis’e göre ise, vezirin gerçek nedeni başkaydı. Osmanlı İmparatorluğu’na 1504’te matbaa makinasını ilk getirenler Yahudiler olmuştu;58 onların ardından Rumlar ve Ermeniler de matbaa makinasıyla tanıştılar, ancak onlara yanlız kendi dillerindeki metinleri basma izni verilmişti ve Kuran’ın kutsal dili olan Arapçada tek bir kitap ya da sayfa basmaları yasaktı. Arapça harfler kullanılan ilk kitabın baskısı ancak 1729’da yapılabilecekti.59 Demek ki, modernleşmeye yaptığı katkı ne olursa olsun, Osmanlı İmparatorluğu’na Yahudilerin getirdikleri bütün teknolojik yenilikler kabul görmüş değildi.
37Tuhaf bir konu da, Yahudilerle Türkler arasındaki farklardan söz açıldığında daima Osmanlı İmparatorluğu’nda Yahudilerin sefalet içinde yasadıklarının vurgulanmasıdır. Örneğin, Nicolas de Nicolay, Yahudilerin Türkiye’de, Hıristiyan Avrupa’daki temel faaliyetleriyle karşılaştırılabilir “kurnazlığının” Tanrının ve insanların onlarla ilgili olarak gönülsüz olmasına yol açtığı ve onların da bunun bedelini ödedikleri kanaatine varmaktadır. Buradan giderek, Osmanlıların onları başka milletlerden daha fazla baskı altına aldıkları, onlarla birlikte yemek yemeyi reddettikleri ve kadınlarının onlarla evlenmesine karşı çıktıkları sonucunu çıkarıyor.60 Viaje de Turquia adlı eserde karakterlerden biri, Pedro, bir başka karakter Juan’a, Dona Grácia de Luna ya da Nasi’nin,61 padişahtan hizmetçilerinin başka Osmanlı Yahudilerinin giydikleri kıyafet ve serpuşlar yerine İspanyol kıyafetleri giymeleri için izin istediğinde öne sürdüğü gerekçe hakkında şunu söyler:
“[Türkiye’de] Yahudiler, Hıristiyanlara kıyasla daha fazla küçümsendikleri için Hıristiyan kıyafeti giyerek sanki Hıristiyanmış gibi muamele göreceklerdir.62
38Ne var ki, Yahudilerin aşağılanması –ki, Osmanlı’daki öbür etnik azınlıklarla karşılaştırıldığında da geçerliydi– Avrupa’da tam bir tırmanış halindeydi. 1611’de rahip Gaspar de San Bernardino’nun yazdığı, Itinerário da India por terra ate este reyno de Portugal com descriçã de Hierusalem (Portekiz’den Hindistan’a Kudüs’ten geçerek yapılan Yolculuk) kitabında Halep Yahudilerinin borç parayla yaşadıklarını, Osmanlıların onlara yaptıkları kötü muamele sonucunda Avrupa’daki Yahudilerden daha yoksul olduklarını63 yazar. Hıristiyanlara ve Yahudilere yapılan muameleyle ilgili ürkütücü imajlar 1600’ler dolayında Avrupa’da yayınlanan kitapçıkların başlıca teması olmuştu; bunlarda “Kötülük İmparatorluğu” denen şeyin nerelere düştüğünü gösteren uyarıcı öyküler anlatılmaktaydı. Bu kitapçıklardan biri, Lizbon’da 1686’da basılan anonim bir yazara ait, Relaçam das Rogaçoes, e Jejuns, que se fizeram em todo o Império Otomano adlı yayındı ve Sultan “Ameth Zelin”in Tanrı ve “peygamberi Muhammed” adina yaptığı vahşetlerden, sonradan karada ve denizde Hıristiyan güçleri tarafından nasıl dize getirildiğinden söz etmekteydi. Bu özel durumda “Sultan” hayali bir kişiydi, o sırada tahtta olan IV. Mehmet (1648-87) ile hiç alakası yoktu. Yapılan gönderme belki de, 1683’teki Hıristiyan güçlerinin oluşturdukları ittifak karşısında başarısız kalan Viyana kuşatmasına idi; yenilgi Osmanlıların önemli toprak kayıplarına uğramasına ve son kertede padişahın tahttan indirilmesine yol açmıştı.64 Kitapçığın hayali sultanı yenilgiyi unutturmak için her cuma günü oruç tutulmasını buyurmaktaydı; orucun son günü (kaynak bunun tam ne zaman olduğunu belirtmemektedir) her otağda bir Hıristiyan ve bir de Yahudi kölenin kurban edilmesi, kanlar içinde yerde bırakılması gerekiyordu. Tören yürüyüşüne otuz paşa katılmakta ve başlarına [olağan] mor türbanlar yerine, Yahudilerin kanına bulanmış siyah kumaştan yapılma sarıklar sarmaktaydılar.65
39Bu tür, Osmanlı Türklerinin Yahudi yurttaşlara karşı benimsedikleri iddia edilen olumsuz tavır –ki, zaman zaman ucu vahşete varmaktadır– anlatıları genellikle belgeler tarafından doğrulanmamaktadır.66 Yahudi karşıtı açık şiddet gösterilerine çok ender rastlanılmıştır.67 Batılı yazarların Osmanlılara atfettikleri Yahudi karşıtlıgı gerçekte, Yahudileri Hıristiyan topraklarından söküp atmak için Hıristiyanların kullandıkları basmakalıp gorüşlerin bir tekrarı idi. Avrupa metinlerinde anlatılan Osmanlı İmparatorluğu, Osmanlıları değil, Batılıların Yahudi azınlığa karşı benimsedikleri gorüşleri yansıtıyordu. Bu bir paradoks muydu? Belki, ama sadece görünüşte: Zira amaç, “kurnazlıkları bal gibi tatlı olan [bu] halka” karşı beslenen itici duyguları abartmak ve evrensel olduklarını, hatta yasaklı Yahudilere kucak açanlar tarafından bile benimsendiklerini göstermekti. Buna parallel bir başka amaç da kuşkusuz, sultanın ve imparatorluğunun imajını karartmaktı: Osmanlı, akılcı ve insancıl dünyaya sırtını dönmüş, şiddetli tutkuların esiri, acınası ve izlediği siyaset medeni olmaktan uzak bir imparatorluktu.
2. 2. – Mutlu Yahudiler: Sefarad’ın (yeniden) doğuşu
40Şimdi de İber Yarımadası’ndan gelme Yahudilerin kendi haklarında ne düşündüklerine ve sarayın koruyucu gölgesi altında hayatlarını nasıl idame ettirdiklerine bakalım. Gerçekte onlara İber Yarımadası’nda yaşarlarken pek sahip olmadıkları birlik duygusunu bu koruyucu gölge sağlamaktaydı. Pek çoğu kendilerine dönüp baktıklarında –başkalarının onlara baktığı gibi– uzak bir toprağa göç eden ve orada atalardan kalma kimliklerini ve dillerini korumaya kararlı (pek çok özelliği olan) bir beden gördüler.
41Bu vizyonu kovulmaları ve dağılmaları üzerinde kafa yoran bir yazarın satırları açıkça ortaya çıkıyor. Kovulmalar ve diasporalar konusunda birçok kitap yazan Yahudi yazar Selomoh ibn Verga, Sefarad kelimesini Sefer Sebet Yehudah adlı, 1550’de Edirne’de yayınlanmış eserinin yirmi altı bölümü boyunca hep “İspanya” karşılığı olarak kullanmaktadır. Örneğin altıncı bölümde “Sefaradların kralları” ile ilgili yazılanları ele alır. Portekiz’i dışarda bırakmış görünse de, iki bölümün başlıklarında Portekiz’e de atıf vardır: 65. Bölüm, “Portekiz Kralı V. Don Alfonso ile Don Yosef ibn Yahya arasındaki Konuşma,” 70. Bölüm ise, “[Kastilya] Kralı XI. Don Alfonso’nun Düşleri” başlığını taşır.68 Aynı konuda yazan başka bir Yahudi yazar ise, Sefarad kelimesini hiç kullanmaz: Yosef ha-Kohen. O, İber Yarımadası’nın dışında, ebeveyninin 1492’de İspanya’dan ayrıldıktan sonra sığındığı Papalık şehri Avignon’da doğmuştur, onlarla birlikte İtalya’ya gider, hayatının büyük bölümünü geçirdiği Cenova’da, 1572’de ‘Emeq ha-Bakha, adlı eserini tamamlar. Bu, yarımadalı Yahudilerin kovulmalarının ardından yaşadıkları çileler üzerine yazılmış bir anlatıdır.69 Aynı şekilde Giritli yazar Elijah Capsali de hiçbir zaman Sefarad terimini kullanmamıştır.
42Yosef Hayim Yerushalmi’nin işaret ettiği gibi, 16. yüzyılda Yahudi tarihçiliğinin ortaya çıkması ancak bir facianın sonucu olarak açiklanabilir. Bu facia da, Yahudiliğin İber Yarımadası’nda kamu hayatından silinmesidir. Capsali gibi yarımadalı olmayan Yahudiler bile, dağılmanın dramına tanık olduklarından, kendilerini bu “entelektüel dalga”nın parçası olarak gormüşlerdir.70
43Sadece, Toledolu bir aileye mensup, 1492’den sonra vaftiz edilmiş, 1507’ye kadar Portekiz’de yaşamış, sonra Türkiye’ye gelmiş olan Selomoh ibn Verga, “Sefarad” kelimesini İspanya ile eşanlamlı olarak kullanmaktadır. Acaba bu sürgündeki hayatının bir sonucu mudur? Kısa bir süre önce David Graizbord, Abraham Ibn-Ezra (1089-1164) tarafından kullanılan bir lakaba dikkatimizi çekmiştir. Kendisi Muvahhidlerin saldırısına uğramış ve sonradan “Ibn-Ezra ha-Sefardi,” yani “Sefarad Ibn-Ezra” olarak tanınmıştır, ki bu, zorunlu sürgüne ve kültürel mirasa sahip çıkma tavrına işaret eder.71 Sürgünün travma yaratan etkisine maruz kalan bir “İspanyol” Yahudisi de benzer bir “geçmiş özlemi” ni ifade etmek istemiş olabilir pekâlâ.
44Jonathan Ray, son zamanlarda, 1492’den önce yarımadalı Yahudilerin bir hayli dagınık yaşadıklarını, kendilerini yarımadanın krallarından ziyade, doğdukları ya da yaşadıkları yerel birimle özdeşleştirdiklerinı yazmıştır. Her yerel birimde bireyin yerel cemaatlerle, dolayısıyla Yahudi yetkilileriyle olan ilişkileri oldukça esnekti. “Sürgüne giden ilk yarımadalı Yahudi kuşakları için “ha-Sefardi” (Sefarad) deyişi tanımlanmamıştı ve muğlaktı. Bunu örneğin, Türkiye’deki Yahudi cemaatlerinin yerleştikleri şehir ya da bölgeyle adlandırılmaları ve ulusal birliğe gönderme yapan bir terimle tanımlamış olmamaları kolayca ispatlamaktadır. Bununla birlikte Ray, aynı zamanda 1492’yi izleyen birkaç on yıl boyunca başka ülkelerde yaşayan İberli Yahudilerin ve dönme sığınmacıların yavaş yavaş yeni cemaat sınırları oluşturup etnik-dini kimliklerini yeniden tanımladıklarını söylemektedir.72
45Her ne kadar Verga Sefarad’ı İspanya ile özdeşleştirse de, Lizbon Katolik Kilisesi’nin mahkemesi tarafından tutulan engizisyon kayıtları, Portekiz’den Osmanlı İmparatorluğu’na gitmek üzere ayrılan Yahudilerin kimliklerine sonuna kadar sahip çıktıklarını göstermenin yanı sıra, geride bıraktıkları aileleri ve dostlarıyla olan ilişkilerini korumaya çabaladıklarını da ortaya koymaktadir. Bazı sürgünler ise dış dünyaya bir “güç imgesi” yansıtmak istemişlerdir ki, buna düşmanları bile kayıtsız kalamamışlardır.
46Nasi ailesi, bazı üyelerinin ekonomik ve sosyal önemi nedeniyle bu “güç imgesi”ni yansıtan en iyi örneklerden biridir.73 Türkiye’de, bir Yahudi ismi olan Dona Grácia Nasi adını alan Beatriz de Luna, sonunda (1560?) Yahudilik için büyük sembolik önemi olan bir Celile yerleşimi olan Taberiye’yi satın aldi; adı Ortadoğu’nun her yanında duyuldu ve Portekizli Yahudiler bölgeye yerleştiklerinde, 1560’larda, onunla temas kuran Rahip Pantaleão de Aveiro, kendisinden “Senhora” olarak söz etti.74 Ünlü yeğeni João Micas ise, –ki Osmanlı çevrelerinde daha çok Don Josef Nasi olarak bilinirdi– 1561’de Kanuni Sultan Süleyman’dan Taberiye’yi, 1566’da da Sultan II. Selim’den Naxos dükalığı ile Kiklades adalarını (Cyclades) aldı. 1559’da, Veliaht Selim için yerine getirdiği basarılı bir misyonun ardından babası Kanuni Sultan Süleyman Don Josef’e “Müteferrika” ve “Frenk bey oğlu” unvanlarını verdi. Bütün bunlar padişahın 1565’te Fransa Kralı IX. Charles’a gönderdiği mektupta anlatılmaktaydı.75 1577’de Don Josef kendisine “Josephus Naci Dei Gratia Dux Segi Pelagi, Dominus Andrei” unvanını atfetti.76
47Sultanlarla güçlü Yahudiler arasındaki bu temaslar Portekiz’den bakıldığında nasıl görünüyordu? Yahudilerin gücü Bâb-1 Hümâyun hizmet ettikleri ve onun korumasından yararlandıkları ölçüde nasıl her yerde duyulur oldu? Bu imgenin Portekiz’deki etkisi nasıldı?
48Bu soruları cevaplayabilmek i çin bazı ilave verileri dikkate almamız gerekiyor. Pêro Dias, Lizbon Engizisyonu’nun Tomé Pegado da Paz mahkemesine, 1578’de, Türkiye’de iken Don Josef’e hizmet verdigi yolunda ifade vermişti77 ve ondan “João Micas,” “Büyük Yahudi” olarak söz etmişti.78 Aynı davadaki başka bir tanık, João Fernandes ise, Dona Grácia’dan söz ederken “Konstantinopolis’in Büyük Yahudisi” ifadesini kullanmıştı.79 Daha önce de belirttiğimiz gibi, bu ifade benzerliği bu büyük Yahudiler ile “Hıristiyanlığın Büyük Düşmanı” Osmanlı sultanı –ki, o dönemin Portekizcesinde kendisinden “Büyük Türk” olarak söz edilirdi– arasında bir yakınlık kurmaktaydı.80 Bu bir güç imgesiydi ve korkunç Yahudiyi sultan ile eşdeğer kılmaktaydı. Bu Yahudiler Hıristiyanlığa ve özellikle Portekiz’e nasıl bir “kötülük” yapabilirlerdi?
49Burada mesele biraz karanlıkta kalmaktadır...Tomé Pegado da Paz Engizisyon yargıçlarına João Micas’ın “Portekiz Hindistan’ına” karşı, eğer “Türk” ona seferin denetimini teslim ederse büyük bir armada göndermeyi planladığını itiraf etmişti.81 Gene 1566’da, ayni Tomé Pegado da Paz, [António] Teixeira de Azevedo ve bir Rum, Niccolo Petrocochino arasında yapılan pazarlıklara tanık olmuştu; pazarlıklar devreye sultanla yakınlasan Micas girdiği için başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Bu ifade, Portekiz Hindistanı’nı fethetmesi için sultan üzerinde baskı yapan Sem Tob Espanha’nın oğlunun “Hindistan Yahudileriyle” yaptığı yazışmalar ışığında doğru gibi gorünmektedir.82 Bütün bu faaliyetler sayesinde –ki, Bâb-ı Hümâyun yararına çalışan bir casuslar ağı da vardı– Micas İspanyol yetkililerinin haklı olarak çekindikleri tehlikeli bir şahsiyet haline gelmiş olmalıdır. 1569’da İspanya Kralı II. Felipe’nin (hükümdarlığı 1556-98) Pescara Markisine gönderdiği şifreli bir mektupta, “Nakşa Dükü” João Micas’ın Hıristiyanlara, özel olarak da İspanya dominyonlarına karşı genel bir husumet yarattığını bildirmekte, bu istihbaratı kendi sarayında ve başka yerlerde nasıl edindiğini anlatmakta ve “onu (...) canlı ya da ölü olarak ele geçirmenin büyük bir hizmet olacağı” sonucuna varmaktaydı.83
50İber Yahudilerinin Türkiye’de hayatta kalmayı başarmalarıyla ilgili bilgiler Portekiz’e yalnız sultanlar için toplanan “istihbarat” ya da tavsiyeler yoluyla değil, aynı zamanda yorulmak bilmez Engizisyon’un keşfettiği gizli bir “istila” biçiminde de ulaşıyordu. Örneğin, Don Josef Nasi’nin İstanbul evindeki sinagogda hazan*84 olan João Bezerra –ki Kahire’de doğup büyüdüğü söylenirdi ama, gerçekte Lamego’da doğmuştu– Türkiye’de akrabaları olan Portekiz’deki Yeni-Hıristiyanlarla temas kurmuş ve onlardan Osmanlı İmparatorluğu’nda inşa edilecek sinagoglar için para toplamıştır. Bu paralar Selanikli David Cohen ve David Pimoslino aracılığıyla gönderilmiştir. Her ikisi de aynı yol üzerinde yolculuk yaparlar ve bir tanığın ifadesine göre “her yıl biri giderken öbürü döner” ve toplanan fonları getirirlerdi. Lizbon Engizisyonu tarafından 1574’te yargılanan Bezerra, bir Yeni-Hıristiyan olan Abraão Arrobas’ın –ki, Selanikli Isaac Arrobas’ın kardeşiydi– sakalını tıraş et-tikten sonra Portekiz’den Türkiye’ye 300 cruzados gönderdiğini, bu miktarın iki yüzünün yoksullar için sedaca’ya, geri kalan yüzünün de evlenebilmeleri için harcanmak üzere yetimlere verileceğini söylemiştir. bağışlar “Tafila” [Tefillah ya da Shah’rit] duasını söyleyebilen, sinagogu temizleyen, lambalarını yakan ve tanrıya “João Micas’nın kayınvalidesi Dona Grácia’nın İstanbul’daki sinagogunda” dua eden kişiye emanet edilirdi. João Bezerra ise okulun “cazam’ıydı [hazam] ve Tafila [Tefillah] duasını o söylerdi.”
51“Joam Micas’ın evindeki sinagogu ziyaret eden Portekizli Yahudiler,” Bezerra tarafından, Abraão Arrobas’ın Portekizcedeki Hıristiyan adı konusunda sorguya çekilirler, ona cevap vermezler, ama ona, Arrobas denen kişinin “kralın ona bagladığı maasla yaşadığını” bunun “hayli yüksek bir meblağ” olduğunu ve bir bölümünün her yıl sinagoga gönderildiğini anlatırlardı. Bezerra bir kez sinagogda, Selanik ve Safed’deki yoksullar evine sedaca’ya verilmek üzere bir Lizbon yurttaşı José Lindo tarafından kendisine 100 cruzados verildiğini, parayı onun adına Türkiye’de yerleşmiş kardeşi Isaac Lindo’nun teslim ettiğini söylemişti. Bu yoksul evlerinin bir bağışçısı da José Aboab adlı bir şekerlemeciydi; o da aracı olarak Türkiye’ye João Micas’ın sinagogunda sünnet olmak için giden kardeşi Isaac Aboab’ı kullanmıştı. Ancak “dük,” bu bagışları İstanbullu yoksul bir Portekizli Yahudi yetime vermek istiyordu. Bütün tanıklıklarda Don Josef sarayla bağlantıları olan güçlü bir adam olarak anlatılmaktaydı. Bunun bir örneğı de, zenginliklerini ve alçakgönülülüklerini göstermek için yanlarında yirmi yoksullaşmış Yeni-Hıristiyan aile getiren Lizbonlu iki kardeşin, Salomão ve Isaac Sahadia’nın sünnet düğünlerindeki göz kamaştıran şaşaa idi. Bu vesileyle Micas büyük bir ziyafet vermiş, oraya “Türk’ün damadı olan” Kapudan-ı deryâ Piyale Paşa’yı davet etmişti. Lizbon’un en büyük alışveriş caddesi “Rua Nova” üzerinde dükkân sahibi zengin bir tacir olan üçüncü kardeşleri Abraão Sahadia, bu seyahate çikmamış ve Lizbon’da kalmıştı ama, bunun kefareti olarak Selanik ve Safed’deki secada’lara 200 cruzados göndermişti. Bu hediyeyi João Bezerra, “Portekiz’de esaret altında yaşayan zoraki bir Hıristiyan olan “Abraão Sahadia...” tarafından bağışlanmıştır şeklinde duyurmuştu.85
52Portekiz’de Türkiye’ye doğru sürekli bir Yeni-Hıristiyan göçü vardı. 1560’ta António Pais ailesiyle birlikte Portekiz’den ayrıldı ve önce Ferrara’ya , sonra Kudüs’e gitti, en sonunda da İstanbul’da yerleşti.86 1563’te Lizbon Engizisyonu dar imkânlı iki genç adama karşı Türkiye’de alenen Yahudilik öğrettikleri için dava açti: Henrique Lopes, Alcácer do Sal’dan gelen bir askerdi, Selanik’te ve İstanbul’da yaşamıştı,87 Nuno Álvares ise, Elvaslı bir terziydi ve Selanik’ten ayrıldıktan sonra Engizisyon mahkemesine kendiliğinden teslim oldu.88
3 - Sultanlar ve Yahudiler: İktidarlar buluştular mı?
53Yahudilere Osmanlı İmparatorluğu’nda uygulanan incitici davranışları örneklemek üzere Hıristiyan Avrupa’sında sık sık karşımıza çıkan metinler, her ikisi de Hıristiyanlığın düşmanları olarak görülen Yahudiler ve Türkler hakkında iki konuyu ön plana çıkarmaktadır. Yahudilerin, özlerinden kaynaklanan iğrençlik nedeniyle herkes tarafından aşağılandıkları söylenir. “Sultanlarına” sorgusuz sualsiz biat etmelerinden medeniyetten yoksunlukları anlaşılan şıddet düşkünü Türklerin onları küçük gördükleri teması da, Osmanlılar ile ilgili Batı yazınında enine boyuna işlenmiştir.
54Oysa aynı sultanlar Yahudi yazarlar tarafından örnek yönetilciler olarak anlatılır ve erdemleri sayılmakla bitmez. Sözde İstanbul Yahudileri tarafından gönderilen ve biraderlerine uğradıkları mezalimin öcünü almalarını tavsiye eden mektupları Batılıların yazdıkları aşikâr ise –ki, Portekiz Yahudi karşıtı yazında sonuna kadar kullanılan bir tema olduğunu biliyoruz– o zaman bu sahtekârlığın ardındaki João de Barros’a atfedilen Talmud’u Kudüs yolunda kaçırmaya teşebbüs etme düşüncesinin de benzer bir sahtekârlığın ürünü olduğu düşünülmelidir. Bunların ardında da Sefarad Yahudilerinin Osmanlı İmparatorluğu’nda hayatta kalmayı başardıklarına dair muğlak, ama birinci elden alınan bilgiler yatmaktadır. Aynı şekilde Türkiye’ye yerleşen Portekizli Yahudiler ile Portekiz’de kalan Yeni-Hıristiyan akrabaları arasında temasların sürdüğü bilgisi de alınmaktaydı. Bu temaslar, insan ve mal taşıyan bir tür “boru hattı” oluşturmakta ve hem Portekiz kökenli Yahudi halkını, hem de İslam imparatorluklarının en tehlikelisini güçlendirmekteydi.
55Daha önce gördüğümüz gibi Avrupa’daki yaratıcı yazın, kötülük ile iktidar arasındaki ürkütücü ittifak yerine, Yahudilerin “kötülügü” teması üzerine kurulmuştu ve zaman zaman bunun somut örnekleri verilir, sultanların “çürümüş” iktidarı tarafından baskı altına alındıkları anlatılırdı. Sosyal ya da ekonomik açıdan güçlü Yahudiler, geliştirilip kullanılabilecek bir iktidar imgesi yaratmaktaydı. Don Josef Nasi kendini dünyaya bir dük olarak tanıtmakta, Babıâli ile olan ilişkilerini gözler önüne sermekte ve her şeyden önemlisi, Yeni-Hıristiyanları Yahudiliklerini uygulayabilecekleri Türkiye’ye kaçmaya teşvik etmekteydi. Bu arada Portekiz’de kalmış olan Yahudiler de Osmanlı İmparatorluğu’ndaki biraderlerini desteklemek üzere bağiş toplayıp gönderiyorlardı.
56Bazı durumlarda –ki, Don Josef Nasi iyi bir örnektir– etkisi Avrupa’ya kadar yayılan ürkütücü Yahudi etkisinden söz edilmesine şaşırmamak gerekir. Engizisyon kayıtlarında sık sık rastlanan João Micas’ın kurnazca edindiği gücü ve hainliği edebiyata bile girmişti. Örneğin, Manolo Blessi adlı biri (aynı zamanda “il Burchiella” olarak da bilinen Antonio Molin’in takma adıydı) Osmanlıların Kıbrıs’ı ele geçirdikleri ve Leponte’de [Inebahtı] yenilgiye uğradıkları yıl (1571) Venedik’te, Dialogo de Selin con Giosuf ebreo adlı bir “oyun” yazdı. Buradaki diyalogda Selim, “Sadrazam Sokollu’nun tavsiyesini dinlemeyerek Kıbrıs’ı ele geçirmesinin sonucu olarak donanmayı kaybettiği için Giosuf’u azarlamaktadır. “Giosuf”a dönüşmüş olan Don Josef ise Selim’e Kıbrıs’ın fethinin Osmanlı hanedanını daha büyük ve güçlü yaptığını, dolayısıyla kaybedilen donanmanın kolayca telafi edilebileceğini hatırlatır.89 Ne var ki, Benjamin Arbel’in işaret ettiği üzere, D. Josef gibi bir “simsar” (courtier) Osmanlı İmparatorluğu’nun dış politikasını ancak dolaylı yoldan etkileyebilirdi, zira bu kararlar genellikle küçük bir üst düzey bürokrat çevresinin içinde alınırdı. Christopher Marlowe’un 1592’de Londra’da sahnelenen Malta Yahudisi (The Jew of Malta) piyesinde de,90 Don Josef Nasi benzeri bir karakter olan makyavelci “Barabas” uğradığı baskıya çok kızarak düşmanlarından öç almak için Türkle ittifak kurmaya çalışır.
57Elizabeth çağı oyun yazarının kaleminden Batı Avrupa’da pek çok kişinin en fazla korktuğu şeyin ne olduğunu anlamış oluyoruz: Varlıklarını tehdit eden iki iktidarın bir birlik oluşturması.
Notes de bas de page
1 Başka ayrıntılar için bkz. François Soyer, The Persecution of the Jews and Muslims from Portugal. King Manuel I and the End of Religious Tolerance (1496-7), Leyden, Brill, 2007, s. 103-116.
* Yahudi diasporasına verilen ad –ç.n.
2 Bu konuda bkz. Jonathan Ray, “New Approaches to the Jewish Diaspora: the Sephardim as a Sub-Ethnic Group” Jewish Social Studies: History, Culture, Society, cilt 15, no. 1, 2008, s. 10-31. URL: http://www.jstor.org/stable/40207032.
3 Meyer Kayserling için bkz. Anita Novinsky, “Introdução,” Meyer Kayserling, História dos Judeus em Portugal, São Paulo, Livraria Pioneira (der.), 1971 [ilk baskı 1867]; ayrıca bkz. A. Novinsky, “Kayserling, Meyer,” Dicionário do Judaísmo Português, (der.) Lúcia Mucznik ve d., Lizbon, Presença, 2009, s. 303.
4 M. Kayserling, a.g.e., s. 221.
5 João Lúcio de Azevedo, hakkında bkz. Lívia Parnes, “Azevedo, Lúcio de,” Dicionário do Judaísmo Português, s. 67-68.
6 J. L. de Azevedo, História dos Cristãos Novos Portugueses, Lizbon, Livraria Clássica Editora, 1975 [ilk baskı 1921], s. 360.
7 Abraham Galanté, bkz. Albert E. Kalderon, Abraham Galante. A Biography, New York, Sepher-Hermon Press Inc., 1983.
8 A. Galanté, Histoire des Juifs de Turquie, Istanbul, İsis yayınları, cilt 9, [ilk baskısı 1926], s. 46-48.
9 Ets Haim/Livraria Montezinos (Amsterdam), 2F9, Don Miguel de Barrios, Historia Universal Judayca, Amsterdam, ilk baskı [circa 1684] s. 3.
10 Amsterdam, 1727, s. 330.
11 1535’ten sonra İstanbul’daki Sefarad Yahudilerinin sayısı hakkında bir tahmin için bkz. Minna Rozen, A History of the Jewish Community in Istanbul. The formative years, 1453-1566, Leyden, Brill, 2002, s. 50-54. DOI: 10.1163/9789004215726.
12 Dejanirah Couto’nun kaleme aldığı “Istambul” ve “Salonica” maddeleri için bkz. Dicionário do Judaísmo Português, s. 285-289, 484-486.
13 Bkz. Amnon Cohen, Ottoman Documents on the Jewish Community of Jerusalem in the Sixteenth Century, Kudüs, Ben-Zvi Publications, 1976; aynı yazar, “On the Realities of the Millet System: Jerusalem in the Sixteenth Century,” Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society (der.), Benjamin Braude ve Bernard Lewis, New York, cilt 1, 1992, s. 7-18; A. Cohen ve B. Lewis, Population and Revenue in the Towns of Palestine in the Sixteenth Century, Princeton, Princeton University Press, 1975 ve B. Lewis, Studies in Classical and Ottoman Islam (7th-16th Centuries), Londra, Variorum yeniden-baskılar, 1976, makale 13 ve 20.
14 Isidore Loeb’in, Medrano’nun Silva Curiosa’una dayanarak yaptığı yayın için bkz. “La Correspondance des Juifs d’Espagne avec ceux de Constantinople,” Revue des Études Juives, no. 15, 1887, s. 263-264.
15 A.y., s. 264-276.
16 Madrid, Imprensa de D.M. Diaz y Comp., 1848, s. 203-204, özellikle not 1.
17 Bibliotèque Nationale de France, Paris, Manuscrits Occidentaux, Elyazmaları. Espagnoles 354, yap. 22iv no. ve 372, yap. 264v no. 265.
18 Biblioteca Nacional, Madrid, Manuscrito 721, yap. 73. Acaba bu, Amador de los Rios’un gördüğü metin midir?
19 Biblioteca Pública Municipal do Porto, Rezerv, elyazması. FA37, yap. 201-202.
20 J. L. de Azevedo, a.g.e.., s. 166-167; kendisi Loeb tarafından Kastilyancada yayınlanan özgün metni Portekizceye çevirmiştir, s. 464.
21 Vicente da Costa Matos, Breve Discurso contra a heretica perfidia do Judaísmo..., Lizbon, Pedro Craesbeek, 1622, yap. 55-56v.
22 V. da Costa Matos, Honras Christãs nas afrontas de Jesu Christo, e Segunda Parte do primeiro discurso contra a herética perfídia do judaísmo, Lizbon, Pedro Craesbeeck, 1625, “Aos fidelíssimos e bem nascidos Christãos.”
23 Bkz. Michèle Escamilla-Colin, “Recherches sur les traités judéophobes espagnols des xvie et xviie siècles,” Les textes judéophobes et judéophiles dans l’Europe chrétienne à l’époque moderne, (der.) Daniel Tollet, Paris, PUF, 2000, s. 35.
24 Rahip Francisco de Torregonsillo, Centinella contra Judeos..., Portekizce’ye Pedro Lobo Correa tarafından çevrilmişti, Lizbon, Oficina de João Galrão, 1684, s. 86-89.
25 Daha önce not 23’te anılan M. Escamilla-Colin’in çalışmasının yanı sıra, Maria Idalina Resina Rodrigues, Literatura e Anti-Semitismo. Séculos xvie xvii, Lizbon, Revista Brotéria, 1979. Tomar Junta’sryla ilgili olarak bkz. Juan Ignacio Pulido, Os Judeus e a Inquisição no Tempo dos Filipes, Lizbon, Campo da Comunicação, 2007, s. 160-164.
26 Bkz. I. Resina Rodrigues’in yukarıda zikredilen makalesi.
27 Arquivo Nacional da Torre do Tombo (Lizbon) (ANTT), Conselho Geral do Santo Oficio, kitap 301, yap. 94-97v.
28 Biblioteca da Ajuda (Lizbon), 50-V-35, yap. 1-14.
29 ANTT, Inquisição de Évora, kitap 563, yap. 285-287.
30 Hayatı ve kariyeri konusunda bkz. Michèle Janin-Thivos, “Entre développement des affaires et convictions personnelles : la conversion des marchands étrangers devant l’Inquisition portugaise à l’époque moderne,” Commerce, voyage et expérience religieuse, xvie-xviie siècles, (der.) Albrecht Burkardt, Rennes, Presses Universitaires de Rennes, 2007, s. 284-285. Ancak yazar, Bendanan’ın aynı zamanda João Baptista d’Este olduğunu belirtmemektedir. Ayrıca bizim onun hayatıyla ilgili kısa araştırmamıza bkz. “Jews in Diaspora with Sefarad at the Mirror: Ruptures, Connections and Identity Shapes. Some approaches (16th-17th Centuries),” yakında Jewish History’de (2010) yayınlanacak.
31 ANTT, Inquisição de Évora, kitap 563, yap. 286.
32 Bkz. Cecil Roth, The House of Nasi: The Duke of Naxos, New York, Greenwood Press, 1948, s. 160-168 ve Stéphane Yerasimos, “La Communauté juive d’Istanbul à la fin du xvie siècle,” Turcica, cilt 27, 1995, s. 113, 118, 125. DOI: 10.2143/TURC.27.0.2004358.
33 Álvaro Mendes ya da D. Salomon ibn Ya’ish hakkında bkz. Abraham Galanté, Don Salomon Aben Yaèche, duc de Mètelin, İstanbul, Société Anonyme de Papeterie et d’Imprimerie (Fratelli Haim), 1936; ve José Alberto Tavim, “Mendes, Álvaro,” Dicionário do Judaísmo Português, s. 358.
Álvaro Mendes’in biyografisi yayına hazırladığımız, “La ‘Materia Oriental’en el trayecto de dos señores judíos del Imperio Otomano: João Micas/D. Joseph Nasci, Álvaro Mendes/D. Salomón ibn Ya´ish,” adlı makalede de okunabilir: Hispania Judaica, no. 7, 2010, s. 211-232.
34 ANTT, Inquisição de Évora, kitap 563, yap. 283-297 (alıntı: yap. 296v).
35 “Letter of Juda Serfatim to the Privy Council,” İstanbul, 3.1594, (der.), Lucien Wolf, “Jews of Elizabethan England,” Transactions of the The Jewish Historical Society of England, cilt. 11, 1929, s. 77-82.
36 “Letter of Francisco de Vera y Aragona to Philip II of Spain,” Venedik, 11.11.1595, British Library, Additionals, 28415, yap. 404.
37 João de Barros, Diálogo Evangélico sobre os artigos da Fé contra o Talmud dos Judeus, (giriş ve notlar), I.S. Révah, Lizbon, Livraria Studium Editora, 1950, s. 4.
38 İspanya ile ilgili sentez için bkz. Julio Caro Baroja, Los Judíos en la España Moderna y Contemporánea, Madrid, Ediciones Istmo, cilt I, 1986, s. 125-138; Yitzhak Baer, Historia de los Judíos en la España Cristiana, (çev.), José Luis Lacave, Barcelona, Riopiedras Ediciones, s.d., s. 685-726. Portekiz için özellikle bkz. Humberto Baquero Moreno, Tensões Sociais em Portugal na Idade Média, Porto, L. Athena Editora, s.d., s. 13-80 ve F. Soyer, a.g.e., s. 70-72.
39 Bkz. Y. Baer, a.g.e., s. 726-732.
40 Bkz. Özellikle Aryhe Shmuelevitz, The Jews of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and the Sixteenth Century. Administrative, Economic, Legal and Social Relations as Reflected in the Responsa, Leyden, Brill, 1984; Joseph Hacker, “The Surgun System and Jewish Society in the Ottoman Empire During the Fifteenth to the Seventeenth Centuries,” Ottoman and Turkish Jewry. Community and Leadership, (der.) Aron Rodrigue, Bloomington, Indiana University Turkish Studies, 1992, s. 2-65 ve Halil İnalcık, “Foundations of Ottoman-Jewish Cooperation,” Jews, Turks, Ottomans: a shared history, fifteenth through the twentieth century, (der.) Avigdor Levy, Syracuse, Syracuse University Press, 2002, s. 3-14.
41 Bkz. Carlos Carrete Parrondo, El Judaísmo Español y la Inquisición, Madrid, MAPFRE, 1992, s. 47.
42 Samuel Usque, Consolação às Tribulações de Israel, Lizbon, F. Calouste Gulbenkian, cilt II, 1989, s. cxiiiv. Moses Hamon ya da Amon de Luna ile ilgili olarak bkz. Huriel Heyd, “Moses Hamon, Chief Jewish Physician to Sultan Süleyman, the Magnificent,” Oriens, cilt 16, 1963, s. 152-170 DOI: 10.2307/1580261 ve Maria Pia Pedani, In Nome del Gran Signore. Inviati Ottomani a Venezia dalla caduta di Costantinopla alla Guerra di Candia, Venedik, Deputazione Editrice, 1994, s. 154-156.
43 Alexander Marx, “The Expulsion of the Jews from Spain. Two New Accounts,” tarafından yayınlandı: The Jewish Quarterly Review, no. 20, 1908, s. 256. DOI: 10.2307/1450856.
44 Éliahou Capsali, Chronique de l’expulsion (çeviri, giriş ve notlar), Simone Bohbot, Paris, Éditions du Cerf, 1994, s. 129.
45 Bkz. Aryeh Shmuelevitz, Ottoman History and Society. Jewish Sources, İstanbul, İsis, s.d., s. 12-15.
46 Aynı yazar, a.g.e., s. 14.
47 Nicolas de Nicolay, Dans l’Empire de Soliman le Magnifique (der. ve notlar), Marie-Christine Gomez-Géraud ve Stéphane Yérasimos, Paris, CNRS, 1989, s. 233 [orijinali 1567-1568’de yayınlanmıştı].
48 Bkz. Stephen Olaf Turk Christensen, “The Marranos as Gunrunners. A distorted Topos of the Clandestine European Expansion,” Primeiro Simpósio Intersdisciplinar de Estudos Portugueses. Actas, Lizbon, DEP-FCSH-UNL, cilt II, 1985, s. 111-132.
49 Iosephat-Barbaro, Viaggi fatti da Venetia, alla Tana, in Persia, in India, et in Costantinopla..., Venedik, Figlivoli di Aldo, 1545, s. 119v.
50 Comentarios del veneciano, Toskancadan çeviri: Hernán Alvarez, 1546, s. 27v.
51 Viaje de Turquía (La odisea de Pedro de Urdemalas) (der.) Fernando García Salinero, Madrid, Ediciones Catedra, 2000, s. 429. Bu kitabın yazarı olarak Cristóbal de Villalón’un, Andrés Laguna’nın, ve Juan Ulloa Pereira’ın adları geçmiştir, bkz a.y., s. 54-73.
52 Bkz. yukarıda, not 44.
53 Bkz. B. Lewis, Juifs en Terre d’Islam, Paris, Flammarion, 1984, s. 158, 234, not 35 ve Gilles Veinstein, “Notes sur les transferts technologiques des sefarades dans l’Empire ottoman,” 1492. L’expulsion des juifs d’Espagne (der.), Roland Goetschel, Paris, Maisonneuve et Larose, 1996, s. 83-89.
54 Gábor Ágoston, Guns for the Sultan. Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire, Cambridge, Cambridge University Press, 2005, s. 45. [Barut, Top ve Tüfek, Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006].
55 G. Veinstein, a.g.e., s. 90-92.
56 Jean Delumeau, La peur en Occident, Paris, Fayard, 1978, chap. VIII and IX.
57 Jean-Paul Marana, L’espion du Grand-Seigneur et ses relations secrètes envoyées au Divan de Constantinople ; découvertes à Paris, pendant le Règne, de Louis le Grand, Amsterdam, H. Wetstein ve H. des Bordes, 1684, “Önsöz.”
58 Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yahudi matbaasıyla ilgili olarak bkz. M. Rozen, a.g.e.., s. 250-270.
59 B. Lewis, O Médio Oriente e o Ocidente. O que correu Mal, (çev.) Bruno C. Reis, Lizbon, Gradiva, 2003, s. 167.
60 N. de Nicolay, a.g.e., s. 234.
61 Dona Grácia’nın biyografisi için bkz., C.Roth, Doña Gracia Nasi, Paris, Liana Levi, 1990; Herman P. Salomon ve Aaron di Leone Leoni, “Mendes, Benveniste, de Luna, Micas, Nasci: the State of the Art (1532-1558),” The Jewish Quarterly Review, cilt. 68, no. s. 3-4, 1998, s. 135-211 DOI: 10.2307/1454662 ve Marianna Birnbaum, A Longa Viagem de Grácia Mendes, Lizbon, Edições 70, 2005.
62 Viaje de Turquía, s. 452.
63 Rahip Gaspar de S. Bernardino, Itinerário da Índia por Terra até à Ilha de Chipre, Lizbon, Agência Geral do Ultramar, (giriş ve notlar) Augusto Reis Machado, 1953 (ilk baskısı 1611), s. 250.
64 Bkz. Robert Mantran, “L’État ottoman au xviie siècle: stabilisation ou déclin?,” Histoire de l’Empire ottoman, Paris, Fayard, 1989, s. 246-248.
65 Relaçam das Rogaçoes, e Jejuns, que fizeram em todo o Imperio Otomano, por mandado do Grão Senhor Ameth Zelin, Sultão, Emperador do Oriente, e Occidente, Senhor dos Senhores, e verdadeiro descendente do Grande Profeta Mafoma, Lizbon, Miguel Deslandes, 1686.
66 Bkz. M. Rozen, a.g.e., s. 16-34; Avigdor Levy, The Sephardim in the Ottoman Empire, Princeton, The Darwin Press, 1992 ve H. İnalcık, a.g.e., s. 3-14.
67 Bkz. A. Shmuelevitz’in değindiği vaka, 1624’te, İstanbul’un Balat semtinde yasayan Yahudilere kanlı bir iftira atılmıştır– a.g.e., s. 55-72. Ancak 1553’ten beri I. Süleyman bu tür vakaların takibini yerel kadılardan alan bir ferman çıkarmıştı, bu davaları kendi hukukçularına havale ediyordu. Bkz. M. Rozen, a.g.e. s. 212 – Ayrıca, IV. Murad’ın Selanik Yahudilerine karşı sert tavırları için bkz. Walter F. Weiker, Ottoman Turks and the Jewish Policy. A History of the Jews of Turkey, New York, The Jerusalem Centre for Public Affairs, 1992, s. 36-38.
Başka vakaları padişahların izledikleri sosyal stratejilerle açıklayabiliriz. Örneğin Yahudilerin 1576-1577 yıllarında Safed’den Kıbrıs’a gönderilmelerinin nedeni, Venediklilerin adadan ayrılmalarından sonra ticari refahı yeniden tesis etmekti– bkz. B. Lewis, “Notes and documents from the Turkish Archives. A Contribution to the History of the Jews in the Ottoman Empire,” Studies in Classical and Ottoman Islam (7th-16th Centuries), Londra, Variorum Reprints, 1976, s. 28-34.
68 Selomoh ibn Verga, La Vara de Yehudah (Sefer Sebet Yehudah), (çeviri, giriş ve notlar), Maria José Cano, Barselona, Riopiedras Ediciones, 1990.
69 Yosef ha-Kohen, El Valle del Llanto (’Emeq ha-Bakha), (çeviri, giriş ve notlar), Pilar León Tello, Barselona, Riopiedras Ediciones, 1989.
70 Yosef Hayim Yerushalmi, Zakhor. Histoire juive et mémoire juive, (çev.), Eric Vigne, Paris, Gallimard, 1991, s.73-75.
71 Bkz. David Graizbord, “Religion and Ethnicity Among ‘Men of the Nation’: Toward a Realistic Interpretation,” Jewish Social Studies: History, Culture, Society, vol. 15, no. 1, 2008, s. 47-48. URL: https://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=/journals/jewish_social_studies/v015/15.1.graizbord.pdf.
72 Jonathan Ray, a.g.e., s. 10-31.
73 Bkz. Yukarda not 32 ve 62.
74 Rahip Pantaleão de Aveiro, Itinerário da Terra Santa e suas particularidades, António Baião, Coimbra, Imprensa da Universidade, 1927 (ilk yayınlanışı 1593), s. 473.
75 “Letter of Süleyman I, of Turkey, to Charles IX, King of France,” 26 Şaban 972 (23.3.1565), yayınlayan A. Galanté, D. Joseph Nassi, duc de Naxos, d’après de nouveaux documents, İstanbul, Établissements J. ve Fratelli Haim, 1913, s. 27. Ayrıca bkz. A.y., s. 11-12.
76 “Letter of D. Joseph to Francesco Coronello,” Pera (Constantinopla), 15.7.1577, yayınlayan A. Galanté, D. Joseph, a.g.e., s. 14-15.
77 Tomé Pegado da Paz, Bkz. Carlos Valentim hakkında bkz. “Tomé Pegado da Paz: Espião e Servidor do Duque de Naxos (1552-1578),” Cadernos de Estudos Sefarditas, no. 4, 2004, s. 283-341. URL: http://www.catedra-alberto-benveniste.org/_fich/15/artigo_Carlos_Valentim.pdf.
78 ANTT, Inquisição de Lisboa, celse 10. 906, yap. 18. João Fernandes ve António Fernandes, João Micas “grão judeu” ve “gram judeu” olarak bilinirlerdi– bkz. A.y., yap. 26, 29.
79 A. y., yap. 25.
80 Bkz.José Alberto Tavim, “O ‘Aviso’ anónimo sobre João Micas na Colecção de S. Vicente,” Anais de História de Além-Mar, cilt. 5, 2004, s. 280. Portekizcedeki “Büyük Türk” İfadesinin pek çok örneği vardır. Bkz. João de Barros’un metinleri, Da Ásia, Dördüncü Onyıl, kitap 10, böl. 2 – “Büyük Türk Hindistan’a bir donanma gönderdi.”
81 ANTT, Inquisição de Lisboa, celse. 10. 906, yap. 56.
82 a.y.,, yap. 48v-49.
Bu konuda bkz. Salih Özbaran, The Ottoman Response to European Expansion. Studies on Ottoman-Portuguese Relations in the Indian Ocean and Ottoman Administration in the Arab Lands During the Sixteenth Century, İstanbul, Isis yayınları, 1994, s. 138 ve 152; ayrıca José Alberto Tavim, “O ‘Aviso’ anónimo,” s. 274-275; aynı yazar, “A Troubling Subject: Jewish Intelligence Concerning Indian Ocean Affairs in the Context of the Portuguese and the Ottoman Empires, 16th Century: Some Paradigmatic Cases,” International Turkish Sea Power History Symposium. The Indian Ocean and the Presence of the Ottoman Navy in the 16th and 17th Century, İstanbul, Denizcilik Yayınevi, 2008, s. 30.
83 “Letter of Philip II to the marquis of Pescara,” El Prado, 26.10.1569, Archivo General de Simancas, Estado, legajo 1132, yap. 196, (yay.), A. Arce, “Espionaje y Ultima Aventura de Jose Nasci (1569-1574),” Sefarad, XIII, fas. 2, 1953, s. 266-268.
* Hazan, Yahudilikte duayı yöneten “duahan” –ç.n.
84 Bu, Engizisyon usulü bağlamında Señora sinagogu olmalıdır. Gerçi aynı kayıtlarda başka bir sinagogun da adı geçmektedir. Bu ise, João Micas’ın kayınvalidesi D. Grácia’ya ait olan sinagogdur. Geleneğe gore İstanbul’daki Señora sinagogu D. Grácia Nasi tarafından inşa edilmiştir. Bkz. Abraham Galanté, “Les Synagogues d’Istanbul,” Haménorah, Temmuz-Ağustos 1997, s. 7; Uriel Heyd, “The Jewish Community of Istanbul in the Seventeenth Century,” Oriens, cilt 6, no. 2, 1953, s. 302. DOI: 10.1163/1877837253X00045. Heyd’e göre, Señora cemaatine gelenlerin çoğu komşu Gerush, yani Balat’tan “Atılmışlar” cemaatine mensuptular. Bina 1660’ta bir yangında yıkılmış, sonradan Hasköy’de yeniden inşa edilmiştir. Bkz. C. Roth, Doña Grácia Nasi, s. 135-137.
85 ANTT, Inquisição de Lisboa, celse. 12813, yap. 16, 20, 45-48, 70-98v, 153-155v.
Ayrıca bkz. Ana Cannas da Cunha, A Inquisição no Estado da Índia. Origens (1539-1550), Lizbon, Divisão de Publicações, 1995, s. 66-68.
86 ANTT, Inquisição de Lisboa, celse 7636, yap. 3v.
87 A.y., celse 10391.
88 A.y., celse 2146.
89 Bkz. P. Grunebaum-Ballin, Joseph Naci, duc de Naxos, Paris-Haia, Mouton, 1988, s. 144; Benjamin Arbel, Trading Nation. Jews and Venetians in the Early Modern Eastern Mediterranean, Leyden, Brill, 1995, s. 56-57.
90 Christopher Marlowe, The Famous Tragedy of the Rich Jew of Malta. As it was playd before the King and Queen, and His Majesties Theatre as White-Hall, Her Majesties Servants and the Cock-pit, Londra, Nicholas Vavasour, 1633; The Plays of Christopher Marlowe, Londra, Oxford University Press, 1961, s. 199-280. Ayrıca bkz. David Riggs, The World of Christopher Marlowe, Londra, Faber and Faber, 2004, s. 263.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Harp ve Sulh
Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks
Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org
Harp ve Sulh
Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.
Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org
Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.
Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.
La syntaxe de l’email est incorrecte.
Référence numérique du chapitre
Format
Référence numérique du livre
Format
1 / 3