Türklerіn Kökenі іle іlgіlі Rönesans Metinleri: 16. ve 17. Yüzyılların Portekiz Kronіklerіnde etnіk Köken ve Soyağacı Tartışmaları

Vasco Resende

Traduit par Şirin Tekeli (trad.)

p. 117-137

Remerciements

M. Rui Manuel Loureiro’ya Diogo de Castilho ve D. Álvaro da Costa’nın metinlerine ulaşmamızı sağladığı için teşekkür ediyoruz.


Texte intégral

1Ortaçağın coğrafı yaklaşımının saygın takipçisi olan Rönesans devrinin entelektüel dünyası, halkların çeşitliliği temasını, yerleşim yerlerini (ekumen) etnolojik olarak sınıflandırırken hem önemli bir faktör olan mitlere hem de Eski ve Yeni Ahit’e gönderme yapan bir çerçevede akıl yürütmüştür. Buna göre farklı halklar, coğrafı kökenin, fiziki özeliklerin ve tarihi koşulların belirleyici bir rol oynadığı bir şemaya uygun olarak ele alınmış ve sınıflandırılmıştır. Kaldı ki, geçmişe dair bu merak kökenbilime duyulan büyük ilgide de karşımıza çıkmaktadır.1 Bu ilgi başlangıçta bir toprak parçasının ve ona bağlı bir unvanın siyasi bakımdan meşrulaştırılma çabasıyla olduğu kadar, Avrupa hanedarıları ölçeğinde de, uluslararası planda saygınlık gereksinimiyle yakından ilişkiliydi. Çoğu zaman bir etnik grubun en uzak geçmişte aranan tarihi kökeni, ya tufandan sonra oluşturulan Halklar Tablosuna ya da daha basit olarak klasik eserlerden edinilmiş coğrafya bilgilerine dayandırılırdı ve tabii, ortaçağ boyunca biriktirilmiş bilgiler de bunlara eklenmekteydi. Bu çerçevede 16. yüzyıla gelindiğinde hâlâ Portekiz topraklarına başlangıçta Nuh’un torunu ve Yafes’in oğlu Tubal’ın soyundan gelenlerin yerleştiklerine inanılmaktaydı; burada Flavius Joseph ve Sevillalı Isidore gibi yazarların yorumundan geçmiş ve Berose Annius Viterbe’nin gözden geçirdiği2 Eski ve Yeni Ahit geleneğinin izlendiği görülmektedir. İkinci kritere, meşrulaştırmaya, bir örnek verecek olursak, bazı hümanistlerin Fransız ulusunun soyunu Truva halkına kadar götürmekte olduklarını söyleyebiliriz; tıpkı Brötonların eski ve saygın kökenlerini tufan sonrası yaşadıği iddia edilen bir söylence kahramanına, Brutus adlı birine dayandırmaları gibi. Brutus’un hem Truvalı Eneas’ın hem de Yafes’in soyundan geldiğine inanmaktaydılar.3

2Avrupa’nın ve Akdeniz havzasının sınırları dışına çıkılıp Asya’ya doğru yapılan seyahatlar ve Yeni Kıtanın keşfı, hümanistlerin halkların kökenine besledikleri merakı büsbütün artırdı. Eldeki bilgilerin tarihleri ve etnik kökenleri hakkında bilgi vermediği yeni tanıştıkları halklar hakkındaki bilgi eksikliğini gidermek için başka yollar aradılar. Ortaçağ ve Rönesans yazarlarının en ilginç özelliklerinden birisi kaynak okumalarından elde ettikleri bilgileri ele alış ve metinlerinde bu bilgileri yeniden değerlendirme tarzlarıdır. Robert Schwoebel, Agostino Pertusi, Michael J. Heath ve daha yakın dönemde Margaret Meserve ve Nancy Bisaha4 gibi yazarların izinden giderek bu bildiride 16.-17. yüzyıllarda yaşamış Portekizli birkaç yazarı ele almak ve Türk halkların kökeni ve Batıda görülmeleri konusunu nasıl anlattıklarına bakmak istiyoruz. Bu yazarları, bakış açıları ve metodolojik yaklaşımları bakımından farklılaşan iki grupta toplayacağız. Bunlardan biri esas olarak kitaplara yaslanan geç-ortaçağ bilgisinin sürdüğünü kanıtlamakta, diğeri ise, Portekiz’in Asya’daki yayılması ve Müslüman Asya’nın kültürel merkezleriyle kurulan temasların sonuçlarını yansıtmaktadır. Ancak, Türk halklarının soyağacının incelenmesinden öte bizi ilgilendiren mesele, doğrudan bu metinlerin soyağacını çıkarmak ve kronikçilerin anlatılarında bunları nasıl kullandıklarını daha iyi anlayabilmektir.

***

3Türklerin kökeni, ortaçağ yazarlarından bazılarının en sevdikleri konudur ve 15. yüzyılda hümanist seçkinler arasında gerçek anlamda bir tartışma başlatır. Muğlak bir Truvalı kökenden5 –burada muhtemelen isim benzerliği ve Anadoluda yaşamaları etkili olmustu– geldikleri varsayılmıştı. Türklerin Avrasya düzlüğünde yasayan göçebe bir etnik grup olarak geçmişteki husumetlerin öcünü almak, inançsız halkları cezalandırmak için Kafkasya’dan güneye inen İskitlerin ya da Hunların ahvadi oldukları düşünülmüştü. Bu yazarlara göre, barbar ve sefil bir hayat sürdürdükleri kuzey steplerinden Κüçük Asya’ya inen Türklerin varlığına demografik açıdan yavaş ama düzenli bir artış ve çevrede gerçekleştirdikleri eşkıyalık faaliyetleri damgasını vuracaktı. Sonunda Yakındoğunun geniş topraklarını içine alan bir imparatorluk kurmayı başaracaklar ve Doğu Roma’yı, Konstantinopolis’i ele geçireceklerdi. Kuşkusuz, 15. yüzyılda konuya eğilen hümanistlerin hepsi Τürklerin kahramanlık efsanesine (geste) aynı gözle bakmamıştı; kabaca az önce belirttiğimiz Τürklerin Akdeniz’e inişiyle ilgili kök-örnek (archétype) anlatının, Doğu Akdeniz ve İran ile olan jeopolitik çatışmaları sahneye koyan tarihsel anlatı değişkelerini yok saydığı da söylenebilir. İlerde göreceğimiz gibi, 1400’lerde (Quattrocento) yaşamış hümanistlerin bir bölümü Batıya yönelen Türk göçlerinin birkaç safhada gerçekleştiğini gormezden gelmiş ve Kafkasya’ya gelen “Oğuzlar” (Selçuklular) gibi ilk Orta Asyalı savaşçılar ile birkaç yüzyıl sonra gelerek sonradan Osmanlılara donüşecek olan göçmenleri aynı doğrusal gelişme çizgisine yerleştirmişlerdir. Ancak, eski kitaplara güvenmek yerine başka bilgi kaynaklarına ulaşabilen ve sonuçta bir azınlık olarak kalan bazı yazarlar da Türklerin kökeninin Türkistan’da6 aramışlardı. Bu adla anılan coğrafi bölge, Altay’daki ilk yurtlarından çıkarak birkaç dalga halinde Sincan’ın güneyine ve Maveraünnehir’e dağılan, ardından da Akdeniz’in yolunu tutan bu göçmen halkların köklerinin bulunduğu yerdi.7

4Üzerinde duracağımız ilk Portekizli yazarlar Rönesans’ın hümanist geleneği ile uyumlu bir tarihi yaklaşımı temsil etmekteler. Birkaç yüzyıl boyunca Batıda billurlaşan eski bilgilere yaslanan bu yazarlar, esas olarak 15. yüzyılda ve 16. yüzyıl başında yazmış İtalyan tarihçilerin aktardıkları bilgilerle beslenmekteydiler. Bu eserler Batı Avrupa’daki büyük entelektüel merkezlerde toplanmış olan humanist çevrelerde dolaştığı ve kullanıldığı için, onları kullananlara belli bir saygınlık ve otorite kazandırmaktaydı. İlginç olan, Türklerin kökeni ile Uluslar Tablosuna göre Nuh’un torunu Togarman’ın soyundan geldikleri görüşü arasında bir ilişki kurulduktan sonra bile, 15. yüzyıl yazarlarının kimliğe dair bilgileri antik coğrafyacılarda ve büyük ortaçağ tarihlerinde aramakta devam etmeleridir.8 Bu tip kaynakların Portekizli yazarlar tarafından kullanılması, büyük ölçüde “masa başı çalışması” olmalarına yol açmış, eserlerini incelediğimizde göreceğimiz üzer, bunlara esin kaynağı olan kaynaklarda da olduğu gibi, incelenen nesne hakkında tecrübeyle edinilen doğrudan bilgiye tamamen sırt çevrilmiştir.9

5Keşiş Diogo de Castilho ile başlayalım. Kendisi, Livro da origem dos Turcos, adlı tümüyle Türklerin tarihine ayrılmış bir kitap yazan tek Portekizli yazardır. Kitap, Anvers’te 1538’de basılmıştır. Nadir bulunan bir kitaptır, fakat dönemin Portekizli birkaç yazarı tarafından bilindiği anlaşılmaktadır. Yazar, bu kitabında Τürklerin Batıya doğru göçüyle ilgili pek çok otoritenin verdiği bilgileri bir araya getirmeyi başarmıştır. Castilho, Quattrocento yazarlarının çoğu gibi Τürklerin kökenini antik dönem yazarlarının sözünü ettikleri İskitlere kadar götürürken bu göçmen kabilelerin 7. yüzyılda İran’a girişlerini anlatmak üzere peş peşe iki etnonim* kullanır. Anlatısının genel olarak, klasik yazarlardan esinlenmiş coğrafi bir betimleme temelinde, bir yüzyıl önce yaşamış Latince yazan bilginlerin Τürklerin kökeni hakkında ileri sürdükleri iddiaları izlediğini, özellikle onların İskitler ve Hunlarla akraba oldukları ve Güney Kafkasya’ya Kafkas Sıradağları’ndan geçerek geldikleri görüşünü benimsediğini söyleyebiliriz.10 Nitekim, kitabın ilk bölümünde Castilho, Raffaele Maffei’nin (nam-ı diğer Volaterranus) ve Giovanni Battista Cipelli’nin (nam-ı diğer Egnatius) metinlerinden bölümleri olduğu gibi kopyalamıştır. Bir yazardan diğerine geçiş, İran’a yönelik göçün önderlerinden birinin adında yapılan değişiklikten anlaşılır; Volaterranus bu kahramana Strangolipix adını verirken Egnatius ondan Trangolix adiyla söz eder.11

6Değinmemiz gereken ikinci eser, Perdo de Mariz’in Dialogos de varia historia adlı kitabıdır. Bu, ilk kez 1594’te yayınlanan, Portekiz tarihi ile ilgili ilk incelemedir. Muhammed’e ve Islam dininin başlangıcına değinen bölümde yazar, Tirklerin kökenini 15. ve 16. yüzyıl Italyan hümanizmasına oldukça yakın terimlerle anlatmaktadır. Ayrıca, eserin bu bölümünün esas olarak Andrea Cambini’nin Della Origine de’ Turchi, adlı eserinden alındığını ve buna Paolo Giovio’dan yapılan bazı alıntıların eklendiğini vurgulamamız gerekiyor.12

İşte bu, acımasız Osmanlı Türklerinin imparatorluğu idi. Kimileri onların Trakyalıların soyundan, kimileri de İskitler ve Trakonya ya da Türkmenya gibi yerlerin halklarının soyundan geldiklerini ileri sürmektedir; başkaları da Avrupa’yı Asya’dan ayıran Tanais (bugünkü adıyla Don) nehrinin kıyısında yasayan Sarmatlardan olduklarını, hatta bazıları onların Teukri adıyla anılan eski Truvalıların soyundan geldiklerini savunuyor. Muhteşem Süleyman bu soyla çok iftihar ederdi. Ancak çok dikkatlı Paolo Giovio’nin söylediklerine bakılırsa bizim bugün Tataristan olarak adlandırdığımız yerde yaşayan Avrupa İskitlerinin soyundan gelmeleri muhtemeldir. Burası, Hazar Denizi’nin öte yanında eskiden yaşadıkları dağlik bölgedir. En sik yaşadıkları yer ise (filozof Ethikos’un söylediğine göre)13 Tarakonid denilen bir adaydı, ki bazı yazarlara göre adlarını da buradan almışlardı. Bu barbarlar Rifes ya da Hiperboren denilen ve Büyük İskender tarafından ardına kapatıldıkları dağları aştılar,14 ve Alanların –ki bugün onlara Macar diyoruz– topraklarını hışımla geçtiler ve iki tarafın kayıplarının çok olduğu savaşlara tutuştular. Sonra yolları üzerindeki Pontus ve Kapadokya eyaletlerini ve birçok başka yeri yakıp yıktılar; sonunda bunca vahşetten yorgun düşüp erişilmesi zor dağlara ve vadilere çekildiler ve hayatlarını çok yatkın oldukları eşkiyalık ile sürdürmeye başladılar. Daha sonra sayıları arttı ve askeri açıdan birkaç kola ayrılarak bu eyaletlerde oturan halkları taciz etmeye başladılar. Böylece kısa sürede yalnız Pontus’un ve Kapadokya’nın efendisi olmakla kalmayarak Natolya (Anadolu) denilen Küçük Asya topraklarına yıkıcı seferler düzenlediler. İşte bu topraklara bugün onların adından dolayi Türkiye denilmektedir.15

7Pedro de Mariz’in çalışmasının ilginç yanı, gerçekten inandığı için ya da metni bazı kökleşmiş kavramlara aşina olan yarımada okurları için anlaşılır olacak şekilde uyarlarken yaptığı kaynak değiştirme tarzıdır. Öyle ki, Cambini’nin Monti Piritei16 (Piritea Dağları) dediği şey Pedro de Mariz’in çalışmasında Rifeos Dağları (Montes Ripheos) olarak geçmekte; öte yandan Cambini’nin Avarlar dediği insanlar Dialogos’ta Alanlar olarak adlandırılmaktadır. Metinde yapılan bu iki değişiklik doğrudan Cambini’nin kitapçığından alınarak yapılmıştır; Mariz bu bilgiye Gonzalo de Illescas’in Historia Pontifical yCatholica adlı eserinde rastlamıştır. Bu kaynağın Portekizli yazar tarafından kullanıldığını, Büyük İskender’e yapılan atfın da buradan alındığını biliyoruz.17 Zaten metnin kenarında belirtilen kaynak göndermeleri de –Theodore Gaza ve Sabellico gibi yazarlar tarafından belirtilen– hayli geniş bir kaynakçadan yararlanıldığını göstermektedir, ama hepsinin Mariz tarafından incelendiğini (en azından bu bölümle ilgili olarak) söylemek mümkün değildir. Nitekim, Portekizli yazar metninde asıl kaynağı yerine Illescas’tan bir alıntı yapmayı tercih etmiştir; bu tercih Rifes Dağları’nın oldukça yaygın olarak kullanılan bir coğrafı adlandırma olmasıyla açıklanabilir. Bu ada yer veren en eski kaynak, Kastilya kralı X. Alfonso tarafından yazılan Cronica General de España’dır ve bu eser yarımadada Rönesans döneminde ulusal tarih yazan herkesin temel başvuru kaynağı olmuştur.18 Avarlar yerine Alanların kullanılması ise muhtemelen Avarların İberyalı entelektüel çevrelerini bilmediği bir etnik ada gönderme yapmasıyla açıklanabilir; buna karşılık, Avarların Hazar bölgesinde komşusu olan Alanlar, Batı Avrupa’ya yönelik Germen istilalarıyla ilişkili tarihi nedenlerden dolayı bilinmekteydi.19

8Farklı bir metodolojik yaklaşım benimseyen ikinci grup yazarlara geçersek, Turklerin kökeni temasını derinliğine ele almış olmasa da, yaptığı kısa göndermelerle daha sonraki gelişmeleri etkilemiş bir yazardan söz ederek işe başlayacağız. Kendilerini Portekizlilerin Asya’daki var oluşunun tarihini anlatmaya adamış yazarlardan opus magnum ile başköşeye yerleşen kişi João de Barros’dur. Décadas da Ásia adlı eseri, tarih konusunda benimsediği ve eserine yansıtma iddiasında olduğu (António José de Saraiva’nın ünlü deyişiyle) “yerküresel bakış açısı”ndan dolayı üzerinde durulmayı hak eden bir çalışmadır. Böylece yazar, Portekiz’in Asya serüvenini daha geniş bir Doğu tarihine yedirerek anlatmaya çalışacaktır. Dördüncü ciltte Moğol halklarından söz ederken Barros, Türkistan’ı dar anlamda Türklerin ülkesi olarak (“gerçek Türklerin doğal anası”20) belirtir, bu da en azından onun Türk halklarının Orta Asya kökenli oldukları konusunda bilinçli olduğunu gösterir.

9Fakat, João de Barros Türklerin kökeni hakkında oldukça iddiasız olsa da, onun izinden giden başka bir tarihçi bu soruya daha büyük bir önem atfedecektir. Diogo do Couto, Portekizlilerin Asya serüveninin ikinci büyük şahsiyeti ve Barros’un tarihçiliğinin halefidir; zira selefı gibi o da, Moğolların tarihinden ve Kuzey Hindistan’da ortaya çıkmalarından söz ederken, Türklerin kökeni temasına değinir. Couto’nun Moğollarla Türkler arasında tematik bir bağ kurmasının nedeni, her iki halkın da kökeninde yer alan mitik efsaneyle ilgili anlatıdır; bu efsane, kendi deyişiyle İran “tarihleri”nin yorumuna dayanmaktadır ve o bunları, İmparator Ekber’in gönderdiği elçilerin Goa’da bulundukları sırada öğrenmiştir. Couto Farsçaya hâkim olmadığı için bu anlatılar ona sözlü aktarılmış ya da Portekiz hizmetindeki bir tercüman tarafından tercüme edilmiş olmalıdır. Demek ki, burada büyük Avrupa anlatılarına benzeyen gelenekle karşılaşıyoruz: Bu gelenek insanlık tarihinin başlangıcını Nuh’un oğullarının dünyanın dört bir yanına dağılmasına götürür ve halkların soyağacını tufan sonrasına ait Uluslar Tablosuna dayandırır.

Tatar ve Acem tarihlerinde bu halkların Nuh’un (onlar Noa derler) bir torunu ve Yafes’in Türk adlı bir oğlunun soyundan geldiklerini bilmek gerekiyor. Dünyanın bölüşümü sırasında Asya topraklarının ona düştüğü söylenir. Bu Türkten hiçbir metinde söz edilmemektedir; zira Kutsal metinlerde olsun, Josef’in Antiquitatibus adlı çalışmasında olsun, Bérose’de21 ya da tufandan sonraki halklarla ilgili yazmış başka yazarlarda olsun, Yafes’in yalnız yedi oğlundan söz edilmektedir. Bunlar, Gomer, Magog [Mecüc], Madaï [Medir], Javan, Tubal, Mosoş ve Tiras’tır; Amano ile Tauro [Toros] dağı ve Tanais [Don] arasındaki topraklara onların soyundan gelenler yerleşmiştir. Bunlardan ikinci oğul olan Mecüc’ün –ki onun Tur olduğunu varsayalım– soyundan gelenler Mecücîlerdir [Magogalar] ve Yunanlılar onlara İskit adını vermişlerdir. Tatar metinleri Türkler’in Yafes’in soyundan geldiklerini söylediklerine göre, bu soy, Türk’ün onun oğlu olduğu varsayımıyla Mecüc’e tekabül etmelidir ki, bu da büyük bir (fark) yaratmaz.22

10Tatarların ve Moğolların mitsel soyağaçları, bu iki halk arasında, ortak kökenlerine rağmen, kaçınılmaz olarak bir farklılık bulunduğunu göstermekte, dolayısıyla bunların iki farklı halk oldukları kabul edilmektedir. Kaldı ki, Couto Türklerı, Moğollardan ziyade Tatarlarla özdeşleştirme eğilimindedir; bu anlayış da açıkça Türk/İran tarihçilik modeline yaslanmaktadır. Bu yaklaşımın en iyi örneği, Reşidüddin Tabib’in Cami-üt-Tevarih adlı eseridir; sonradan bu gelenek, 17. yüzyılda hükümdarları ve tarihçileri olan Özbek Ebu’l Gazi Bahadır Han tarafından yazılmış Şecere-i Türk adlı eserle sürdürülmüştür.23 Couto’ya göre, Yasef’in Türk adı verilen çocuğu, doğal olarak göçmen halkların benimsedikleri bu adla anılmıştır. Birkaç kuşak sonra aynı adlı bir başka şahsiyet çıkmış ve coğrafi Türkistan adının kökeninde yer almıştır, ancak bütün bunlar Diogo do Couto’nun anlatısında farklı kökenlerden gelen soyağacı geleneklerinin örtüştüklerini gösterir.24 Doğulu kaynaklardan edinilen bu bilgiler ona, Pordenoneli Odoric ve Normandiyalı Anselme gibi söz konusu iki etnik grubun –Moğolllar ve Tatarlar– farklı kimliklerini göremeyen ve sonradan onları aynı grup içinde ele alan ortaçağ Avrupa seyyahlarını eleştirme fırsatını vermektedir.

11Diogo do Couto’dan bahsederken, farklı kaynakçalardan derlenmiş referansların, kisisel yorum kriterlerine uygun şekilde değiştirilmiş terimlerin ya da özel bazı ögelerin üst üste yığılması olgusunu kabullenmeye hazır olmalıyız. Ancak, yazarın farklı tezleri karşılaştırarak verileri daha iyi yorumlama ve akla yakın sonuçlara varma amacıyla çok daha gelişmiş bir eleştiri anlayışına sahip olduğu da teslim edilmelidir. Gerçekten de, Yukarı Asya halklarının soyağacına ayırdığı bölümlerde Couto’nun farklı köklerden gelen ve kronolojik olarak birbirlerinden hayli uzak dönemlerle ilgili çok çeşitli kaynakları bir arada kullanarak farklı metinlerle ilgili okumalarını tamamen teorik bir açıklamaya varmak üzere değerlendirdiği söylenebilmektedir.

12Fakat Portekizli tarihçinin eseri sadece Moğollar ile Τürklerin mitik soyağaçlarını betimlemekle sınırlı değildir; bu tespitten sonra Τürklerin kökenini ve Doğu Akdeniz’de nasıl ortaya çıktıklarını anlatmaya girişmektedir. Couto Década da Ásia’nın dördüncü kitabında Türklerin iki farklı aşamada gelişlerinden söz etmekte, daha sonra da üç farklı hikâye anlatmaktadır. Bunlardan ilkinde tarihçimiz, Türklerin Kafkas Sıradağlarından Anadolu’yu, Yunanistan’ı ve sonunda Konstantinopolis’i fethetmek üzere güneye indikleri yollu anlatıyı tekrarlar.25 Başka bir bölümde Türk kabilelerinin göçünü ortaçağda mitik bir kişi olan Rahip Yohannes adlı Hıristiyan kralın onları anayurtları Türkistan’dan sürmesiyle açıklar. Kutsal topraklara düzenlenen Haçlı Seferleri sırasında üretilen bu ortaçağ efsanesi, gerçek olaylarla –örneğin Karahitay hükümdarının Selçukluları yenmeyi başardığı Katvan Savaşı26– çoğu zaman Moğol imparatorluğu ile karıştırılan ve Latin devletlerine Filistin’i işgal etmiş Μüslümanlara karşı destek verebileceği varsayılan Asyalı bir Hıristiyan güçle ilgili rivayetleri birbirine karıştırır.27 Couto ayrıca Rahip Yohannes mitinin yayılmasının önde gelen sorumlularından Otton de Freising’i de (yanlış olarak Floransa kardinalı olduğunu söyler) Türklerin Küçük Asya’da görülüş tarihi olarak saptadığı 800 yılı için kaynak olarak gösterir.28 Aynı bölümde bunun hemen ardından Portekizli tarihçi, açıkça Tyr’lı Guillaume’a atfedilen bazı olgulardan sözeder; buna göre Τürkler kuzey topraklarında yaşamaktayken, ilk önce Türkistan’a yerleşmişler, ardından İran’a ve en sonunda Suriye’ye gelmişlerdir. Bu aşiretlerden bazıları sonradan İran’a dönecek –Türkmenler– geri kalanlar ise zamanla Küçük Asya’da büyük bir güç haline geleceklerdir.29

13İşte Couto bize, Türklerin etnik kökenini farklı anlatılara dayalı üç bölümlü bir metinde böyle açıklıyor. Bu anlatılardan en eski olanı, kokenlerini Kafkasya’ya dayandırmakta ve burayı terkettikten sonra ya Gürcistan ya da Ermenistan üzerinden Anadolu’ya doğru göç ettiklerini ileri sürmektedir; bir başka anlatıya göre kökleri Orta Asya’daki genellikle Τürkistan denilen bölgeye uzanan Türkler buradan göç etmişlerdir ve İran’a varışlarının öyküsu metinden metine hayli değişmektedir. Dolayısıyla genellikle kaynaklarıyla ilgili olarak dikkatlı ve eleştirel olan Couto’nun, kesin bir versiyonda karar kılmamasına şaşırmamak gerekir. Sonuç olarak bütün bu farklı yorumların ortak noktaları vardır ve birbirleriyle pekâlâ örtüşmektedirler: Avrasya kökeni, kitlesel göç, kendi adlarını verdikleri Anadolu’yu fethetmeleri ve Τürklerin Truva kökeninden geldiklerinin reddedilmesi bu ortak noktaların başlıcalarıdır.

14Bu Portekizli tarihçinin bu kadar eski bir kaynağa başvurması şaşırtıcı görünebilir –Tyr’li Guillaume’dan soz ediyoruz– halbuki daha yakın tarihli başka bazı yazarlar –ki bunlar hiç de yabancısı olmadığı isimlerdi– onu döneminin hümanist yazınına daha uygun bir sentez yapmaya götürebilirlerdi. Bu görünüşte çeliçkili tercihi açıklamak çok da zor değildir. Sonuç olarak Couto’nun Haçlı Seferlerinin tarihçisinde aradığı şey, muhtemelen ona en doğru ve akla uygun görunen versiyondur. 15. yüzyılın hümanist yazarlarının çoğunun aksine Portekizli yazarın verdiği Türk halklarıyla ilgili vizyon tek parçalı (monolitik) ve türdeş bir etnik grup hakkında edinilmiş durağan bir vizyon değildir. İran’a yapılan seyahat anlatılarından (örneğin António Tenreiro’nun metninden), Doğu Anadolu’da ve İran yaylasında yasayan insanların önemli bir yüzdeşinin Türkçe bir diyalekt konusan Türkmenler olduğunu bilmektedir.30 Elinin altında bu izlenimi destekleyen başka yazarların metinleri de vardır. Bunlardan bazıları, Giovanni Battista Ramusio’nun De Navigationi et Viaggi adlı derlemesinde yer alan İtalyanların metinleridir. Dolayısıyla Türklerin etnik kökenleriyle ilgili anlatısında, daha önce ele aldığımız Osmanlı İmparatorluğu’na odaklanan yazarlardan farklı olarak etnik çeşitliliği gözetmek zorundadır.

15Şimdi ele alacağımız yazar, Pedro Teixeira, Mirhand’ın Ravzati’ssefâ adlı tarihini İspanyolca’ya tercüme etmiştir. Aslında kendi sözlerine göre bundan önce bunun ilk versiyonunu ana dilinde yani Portekizce olarak yayınlarmıştı.31 Bizi özel olarak ilgilendiren bölüm, mazdekçi yazınla ilgili olarak İran geleneğinde efsanevi hükumdar Faridun’un oğulları –Tur, Salm ve İrac– hakkında söylenenlerdir. Muazzam İran İmparatorluğu bu üç oğul arasında paylaştırılmıştır: Doğu, Batı ve İran.32 Bu durumda Turan, yani “Tur’un toprağı,” Orta Asya’ya tekabül etmektedir. Gene Teixeira’ya göre, Türkler ve Türkistan kelimelerinin kökeninde Tur ve Turan kelimeleri vardır.

Bu Tur, babasının ona verdiği dünyaya gelir gelmez, en uygun ve elverişli görünen yerde bir şehir kurdu ve şehre Turan adını verdi; bugün Turkistan diye anılan bölge ve krallık adını buradan alır. Burasi Hazar Denizi’nin yakınında, yukarısında ve doğusunda yer alan Maveraünnehir (Maure nahar) denilen yerdir.33 Τürklerin başlangıcı, kökeni ve doğdukları yer burası olup, buradan çıkmışlar ve buradan hareketle bugün sahip oldukları bütün toprakları işgal etmişlerdir. Demek ki, ataları Faridun’un oğlu Tur olup, Teucri ya da Trak değildir; şehirleri ve krallıklarının adı da Turan ve Türkistan olup, Tur’ların yaşadığı yer anlamına gelir, adını buradan alır. [...] Turan ya da Türkistan’da yaşayanlar İranlılara ve Araplara Türk ya da Türkmen derler. Böylece, Türklere atfedilecek başka herhangi bir kökenin ne kadar dayanaksız ve gülünç olduğunu anlayabiliyoruz.34

16Belirtelim ki, Tur’u Türklerin atası olarak adlandıran kalem Teixeira’dır ve bu, Mirhand’ın metninde hiç de açık değildir. Kuşkusuz bu iki terim arasındaki yakınlıği anlamak mümkündür; ama Asya’nın bu yöresinde yasayan insanlar uzun süre Aryen kökten geldikleri ve Altay ve Moğol bölgelerinden çıkan Türk halklarının buraya gelmeleri daha geç bir tarihte gerçekleştiği için burada bir mantıksızlık vardır.35 Teixeira’nin Relaciones’in bu bolümünde sözü edilen mitik anlatı –ki izlerine daha önce Diogo do Couto’nun anlatısında da rastlamıştık– 10. yüzyıldan itibaren Firdevsî’nin epik Şahnâme’sinde ortaya çıkan, daha sonra Mirhand’ın devraldığı sözlü gelenekten hareket eden şairler tarafından geliştirilmiştir.36 Burada Tur’un mirasından kastedilen Turan ve Türklere ait, Çin’e kadar yayılan topraklardır.37 Dick Davis’in hatırlattığı gibi, eğer Firdevsî Turanlıları Türklerle özdeşleştirmek için bu kadar uğraşıyorsa, burada epik şiirin ilk bölümünde sözü edilen tarih-öncesi çağlarda Sasani kültürünün etkisini vurgulama çabası etkili olmuş olmalıdır.38 Aslında Türkistan, hangi toprağa karşılık geldiği zaman içinde ve Orta Asya’dakı göçebe aşiretlerin gelişme düzeyine göre değişen bir toponimidir, ama daima Türklerle ilgili olmuştur.39 Turan, İran’in aksine Τürklerin Sincan’a ve Maveraünnehir’e doğru göç etmelerinden eskiye giden bir coğrafi tanımlama olduğundan, Türk kelimesinin etimolojik kökeni, mantıken, Tur eponimiyle özdeş olmamalıdır.

17Kısa sunuşumuzda değineceğimiz son kişi, Türklerin kökeni meselesine daha önce ele alınan incelemelerden farklı bir “portre” öneren ve bu nedenle üzerinde durulmayı hak eden bir yazardır. Hiçbir zaman yayınlanmamış olan Tratado da viagem que fez... da India Oriental à Europa, nos annos do Senhor de 1610 e 1611, adlı eserin yazan D. Alvaro da Costa, Türklerin etnik kökenini kabaca, kitabının “Türk ve Osmanlı gücü hakkında” başlıklı XII. bölümünde ele almaktadır. Burada Türklerin yükselişini peygamber Muhammed’in askeri yayılmacılığına bağlar.

Sahte peygamber Mohamet, İsa efendimizden sonra 630 yılında, kâfir mezhebinde güçlenip ve kökeninin bulunduğu Arabistan’dan silah yoluyla çıkıp, Mısır’in eskiden Memfıs diye adlandırılan büyük metropoliten merkezi Kahire şehrine yerleşti. Sonra da Asya’nın büyük bir bölümünün efendisi olduğu sırada Asya’nın kuzey bölgelerinden barbar bir halkın ordularının aşagı indiği görüldü [...] Mohamet’e savaş açtılar ve onu tehlikeye attılar, öyle ki Mohamet onlara oturmaları için Karadeniz kıyısında Teucrie denilen bir toprak parçası önerdi, onlar sonradan sahtekârlık yoluyla Türk adını buradan aldılar ve teşekkür babında Mohamet’in mezhebine katıldılar ve daima ona bağlı kaldılar. Bu eyalette yerleşmelerinden bir süre sonra çoğaldılar ve komşularıyla savaşmaya başladılar ve yayıldılar; çok daha sonra 1300 yılları sırasında aralarından Osman adlı biri çıktı, kökeni mütevazi idi ama yiğit bir kumandandı; Türklerin kralı oldu ve onun soyundan gelen bütün krallar ona saygı gereği Osmanlı adını aldılar. Bu kralın ve kumandanın bayrağı altında büyük fetihler gerçekleştirdiler ve topraklarını güneye, doğuya, batıya ve kuzeye doğru genişlettiler; fethettikleri bütün bu topraklara Büyük Türkiye adı verildi.40

18Osmanlı hanedanının ilk dönemleri hariç –ki, bu bölüm büyük ölçüde Pedro Mexía’nın metnine benzemektedir–41 Costa’nın Türklerin kökeniyle ilgili bu anlatısının kaynaklarını bulmak zor oldu. Biz, Yukarı Asya kökenli göçmenlerin İran’da görülmeleriyle ilgili bu özgün yorumun muhtemelen daha önce sözünü ettiğimiz kaynakların yanlış okunmasından kaynaklandığını düşünmekteyiz. Biraz daha ayrıntıya inelim: Köklerinin kuzey bölgelerinde olması, Arap İmparatorlugu’nu tehdit etmeleri, Karadeniz bölgesine yerleşmeleri, hızla çoğalmaları ve komşu bölgelerde eşkıyalık yapmaları, bütün bunlar Türklerin Yakındoğudaki tarihinin ortak temalarıdır. Ama hemen bunlara ters düşen birkaç nokta dikkatımızı çekiyor: Türklere etinomi yoluyla, yaşadıkları yerden, Teucrie’den yola çıkarak ad verilmesi (ki, daha önce gördüğümüz gibi bu tür bir etimolojik yakıştırma uzunca bir zamandır yapılmıyordu), yanlış olarak Muhammed’e atfedilen fetihlerin abartılması ve kimi kronolojık hatalar. İslamın peygamberinden söz ederken D. Álvaro de Castro daha önce değindiğimiz Egnatius’un 1516’da yayınlanmış De Caesaribus adlı eserine bakmış olmalıdır; oysa orada bir derkenarda (excursus), “Mohamet, Sarrasinlerin prensi,”42 adlı birinden soz edilmektedir (gerçi anlatılan olaylar daha yeni tarihlidir ve 10. yüzyıla gitmektedir43). Bu metni çok hızlı okuması halinde Costa’nın hataya düşmesi pek mümkündür ve Türklerin Müslüman topraklarına gelişini pekala, kronolojiyi peygamber Muhammed ile uyumlu hale getirmek için iki yüzyıl geriye atmış olabilir. Ayrıca, seyyah D. Álvaro da Costa’nın Livro da origem dos Turcos adlı kitabı yanından ayırmadığı ve Castilho’nun bu kitapta İslamın Muhammed zamanındaki yayılışı ile “İskit” akıncılarının gelişi ve Müslümanlığı kabul etmeleri,44 arasında bağ kurmasının hiç de şaşırtıcı olmadığı düşünülebilir. Costa bu olayları aynı zaman diliminde olmuş olaylar gibi görmüş olabilirdi. Her halükârda, bu tasvir, Türklerin kökeni ve tarihi konusundaki Rönesans metinleri arasında, başka hiçbir metine benzemeyen tek örnektir.

***

19Sonuç olarak, antik bilgiler ve ortaçağ kroniklerinin sentezinden beslenen Batı tarihçilik geleneği ile tarihçilerin Portekizlilerin Doğudaki serüvenlerinden elde ettikleri bilgiler arasında bir gerilim bulunduğunu söyleyebiliriz. Couto ve Teixeira gibi tarihçilerin Türklerin kökeni hakkında bağımsız görüşlere sahip olmalarının esas olarak iki nedeni vardır: 1) Asya halklarıyla sürekli temas halinde olmaları; ki burada Hindistan-İran üzerinden gelen bilgi kanalları özellikle önemlidir. 2) Batının klasik ve ortaçağ bilgi kaynaklarının belirli bir ağırlık taşımasına ragmen, farklı Avrupa metinlerinin ötesine gitme ve bunları İran kaynaklarıyla karşılaştırma arzusu. Bu son faktör, her iki arayışın sonucunda elde ettikleri bilgilerin Batı kaynaklarından edinilen malzemeye kıyasla daha güvenilir olması nedeniyle büyük önem taşımaktadır.45 Rönesans’ta yazılmış batılı metinlerin çoğunun aksine, Türk halklarının etnik kökeniyle ilgili çalışmalar bu yazarlar tarafından, doğrudan Osmanlılarla ilgili olaylar yerine, Moğol ve Safevi imparatorluklarının etnik-tarihi özelliklerine dayandırılmıştır. Barros’un izinden giden Diogo do Couto, Türk tarihiyle ilgili olarak Moğol hanedanının kuruluşundan hareketle bir tablo oluşturmuş, bunu yaparken de “Tatarlar” ile Moğolları birbirinden ayırmaya özen göstermiştir. Nuh’un oğullarıyla ilgili anlatının farklı versiyonlarını (biri Hıristiyan, diğeri Müslüman) karşılaştıran eleştirel bir metod kullanarak Avrupa ve Doğu anlatılarını, 15. yüzyıl hümanistlerinin yazılarını, “Asyalı” Rahip Yohannes anlatısını ve Tyr’li Guillaume’un, Haçlı Seferlerinin Tarihi kitabını ustaca harmanlamıştır. Zaten bu gruptaki yazarlar, onlara Asya Müslüman dünyasıyla ilgili çok daha somut ve dinamik bir vizyon sağlayan seyahat anlatıları ve Avrupalıların Doğu deneyimleri hakkındaki coğrafi betimlemeler (özellikle Portekizli ve İtalyanların yazdıkları metinler) gibi malzemeden yararlanmışlardır.

20Buna karşılık Diogo de Castilho ve Pedro de Mariz gibi yazarlar sadece batılı kaynakları kullanmışlar ve bakış açıları esas olarak Osmanlı İmparatorlugu’nda olup bitenlere odaklanmıştır. Bununla birlikte, bu iki tarihçinin anlatılan İtalyan Cinquecento (1500’ler) hümanist yazınının basit bir kopyası olarak görülemez. Çalışması esas olarak Egnatius ve Volaterranus’tan alınan bilgileri birbirine eklemek olan Castilho bile, metnine Portekiz okuruna yönelik birtakım ayrıntılar katarak46 eserine özgün bir karakter vermeyi başarmıştır. Pedro de Mariz ise, İtalyan Rönesansının Türklerin kökeniyle ilgili olağan bilgilerini, 16. yüzyılda İber Yarımadası’ndaki kültür dünyasının ürettiği büyük tarihi sentezlerle, özellikle Gonzalo de Illescas’in kaleme aldığı Historia Pontifical y Catholica (Papalık ve Katoliklik Tarihi) ile birleştirmiştir. Bu iki yazarın, daha önce zikrettiğimiz başka yazarlar gibi, aynı dönemdeki Fransız kültür çevrelerinde üretilen metinlere tamamen kayıtsız kaldıklarını da belirtelim. Oysa Théodore Spandounes’un La généalogie du grant Turc (Büyük Türk’ün Soyağacı) ya da Christophe Richer’in De Rebus Turcarum adlı çalışmaları daha sık kullanılan İtalyan metinlerine kıyasla çok anlamlı katkılar sağlamışlardı.47

Notes de bas de page

1 Halkların kökeni teması ve Rönesansta ele alınış biçimiyle ilgili olarak bkz. Roberto Bizzocchi, Genealogie incredibili: Scritti di storia nell’Europa moderna. Bologne: Il Mulino, 1995; Walter Stephens, Giants in Those Days: Folklore, Ancient History and Nationalism. Lincoln: University of Nebraska Press, 1989; Peter Burke, “Foundation Myths and Collective Identities in Early Modern Europe,” Bo Stråth (der.), Europe and the Other, and Europe as the Other. Bruxelles: PIE-Peter Lang, 2001, s. 113-122.

Rönesans yazarlarının soyağacı ve kökenlerin tarihine olan merakları bilinmekle birlikte, Portekiz yayılmacılığı sırasında bu tema dönemin yazarları tarafından ele alınmış değildir. Bunun birçok açıklaması olabilir: 16. yüzyıldaki kronikler daha çok anlatı biçimindedir ve Portekiz’in Doğudaki askeri çabalarıyla ilgili olaylara ağırlık verilmiştir. Aslında kronikçiler Asya’da karşılaştıkları halkların antropolojik özelliklerine eğildikleri zamanlarda da daha çok Portekiz otoriteleriyle yakın bir ilişki içinde bulunanlara öncelik vermekteydiler ve bu halklar genellikle Batıda bilinmeyen ve incelenmeyen halklardı. Dolayısıyla Rönesans Portekiz yazınında Türklerin etnik kökeniyle ilgili ayrıntılı bilgi aramak boşunadır. Osmanlı İmparatorluğu ile olan ilişkiler Hindistan ve Basra Körfezi’nde Portekiz yayılmacılığı sonucu meydana gelen deniz çatışmalarıyla sınırlı olduğundan bu fazla ilgi çeken bir konu değildi. Öte yandan Türklerin kökeni 15. yüzyılda hümanistler tarafından enine boyuna incelenmiş hatta bu eserlerden bazıları Portekiz’de de yayılmıştı. Örneğin Marco Antonio Sabellico’nun eserinin bir bölümü 16. yüzyılın ortalarında Portekizce’ye çevrildi (ama Türklerin etnik kökeni bu bölümler arasında yer almıyordu).

2 Bkz. Fernando Oliveira, “História de Portugal,” José Eduardo Franco, O mito de Portugal: A primeira história de Portugal e a sua função política. Lizbon: Roma Editora / Fundação Maria Manuela e Vasco de Albuquerque d’Orey, 2000, s. 351 ve d.. Bu ilerde inceleyeceğimiz yazarlardan Pedro de Mariz’in de görüşüdür.

3 Bkz. Paulin Paris (der.), Les Grandes Chroniques de France, selon que elles sont conservées en l’église de Saint-Denis en France. 6 cilt, Paris: Techener, 1836-38, s. 5 ve d. Bu konuda özellikle bkz. Colette Beaune, Naissance de la nation France. Paris: Gallimard, 1985. Brötanya halkının mitik soyağacı konusunda bkz. Joseph Rio, Mythes fondateurs de la Bretagne: Aux origines de la celtomanie. Rennes: Ouest-France, 2000, s. 32 ve d.

4 Robert Schwoebel, The Shadow of the Crescent: The Renaissance Image of the Turk (1453-1517). Nieuwkoop: B. de Graaf, 1967; Agostino Pertusi, “Premières études en Occident sur l’origine et la puissance des Turcs,” Bisanzio e i Turchi nella cultura del Rinascimento e del Barroco, (der.) Carlo Maria Mazzucchi. Milano: Vita e Pensiero, 2004, s. 113-70 daha önceki yayınlanış yeri: Bulletin de l’Association Internationale d’Études du Sud-Est Européen, 10 (1972), s. 49-94]; Michael J. Heath, “Renaissance Scholars and the Origins of the Turks,” Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance, 41/3 (1979), s. 453-471; Nancy Bisaha, Creating East and West: Renaissance Humanists and the Ottoman Turks. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2004; Margaret Meserve, Empires of Islam in Renaissance Historical Thought. Cambridge: Harvard University Press, 2008. Ayrıca bkz. Agostino Pertusi, “Giovanni Battista Egnazio (Cipelli) a Ludovico Tuberone (Crijeva) tra i primi storici occidentali del popolo turco,” Vittore Branca (der.), Venezia e Ungheria nel Rinascimento. Floransa: Leo S. Olschki, 1973, s. 479-87; Lucia Gualdo Rosa, “Il Filelfo e i Turchi: Un inedito storico dell’ Archivio Vaticano,” Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia, 11 (1964-68), s. 109-165.

5 Turk halklarının kökeninin Truvalılara dayandığı görüşü ortaçağ tarihçiliğinde uzun süre genel-geçer bilgi sayılmı, ilk kez Poggio Bracciolini (1447) ve kısa sure sonra da Papa Pie II [Aeneas Sylvius Piccolomini] tarafından eleştirilmiştir. (Pertusi, “Premières études en Occident,” s. 128-30). Bkz. Alexandre Eckhardt, “La légende de l’origine troyenne des Turcs, ” Körösi Csoma-Archivum, 2 (1967), s. 422-34; Terence Spencer, “Turks and Trojans in the Renaissance, ” Modern Language Review, 47/3 (1952), s. 330-33. Türklerle Truvalılar arasındaki yakınlığın ikonografiye nasıl yansıdığı konusunda bkz. James G. Harper, “Turks as Trojans; Trojans as Turks: Visual imagery of the Trojan war and the politics of cultural identity in fifteenth-century Europe,” Ananya Jahanara Kabir ve Deanne Williams (der.), Postcolonial Approaches to the European Middle Ages: Translating Cultures. Cambridge: Cambridge University Press, 2005, s. 151-79.

6 Bkz. Pertusi, “Premières études en Occident,” s. 134.

7 Avrasya’daki Türk halklarının tarihi ve birbiri ardından yapılan göçler hakkında bkz. Cambridge History of Early Inner Asia, (yay.) Denis Sinor. Cambridge: Cambridge University Press, 1990; Denis Sinor, Studies in Medieval Inner Asia. Aldershot: Ashgate, 1997; Peter B. Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modem Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Harrassowitz, 1992; Aynı yazar, Nomads and Their Neighbours in the Russian Steppe: Turks, Khazars and Qipchaqs. Aldershot: Ashgate, 2003; Jean-Paul Roux, Histoire des Turcs: Deux mille ans du Pacifique à la Méditerranée. Paris: Fayard, 1984; Carter Vaughn Findley, The Turks in World History. Oxford: Oxford University Press, 2005.

8 Heath, “Renaissance Scholars and the Origins of the Turks,” s. 453-54.

9 Bkz. Meserve, Empires of Islam in Renaissance Historical Thought, s. 15. Bu saptama bazı soruları gündeme getiriyor: Bunlardan birisi, metinlerde dünyanın Asya’ya yolculuk yapanların gözlemlediklerine kıyasla “eskide kalmış” biçimde tasvir edilmesidir. Bu olay kuşkusuz dönemin bilim çevrelerinin coğrafi ve kültürel nitelikteki yeni bilgileri yavaş hazmetmeleriyle ilişkilidir. Bu da, bu çevrelerin klasik yazarlara bağlı kalmalarıyla açıklanabilir. Oysa, Avrupa okurlarının coğrafı yenilikleri oğrenmeye açık olmaları tartışmaya açık bir konu olsa da, yayıncıların bu konudaki görünüşteki ilgisizliğinin çok ötesinde idi. Bunu, yenilikçi bir çalışmanın ya da bir esere yapılan göndermenin uyandırdığı ilgiden anlamak mümkündür. Bkz. örneğin, Joan-Pau Rubiés, “Travel Writing and Humanistic Culture: A Blunted Impact?, ”Journal of Early Modern History, 10/1-2 (2006), s. 131-168. URL: http://eprints.lse.ac.uk/22979/. Bununla birlikte hümanistlerin dünyası ile yayılmacılıkla ilişkili insanlar arasındaki bu görünüşteki kopuş hümanistlerin gemicilerin getirdikleri yeni bilgilere kapalı oldukları anlamına gelmiyordu. Sık sık verilen bir örnek, Ioannes Boemus’dur; Omnium gentium mores adlı eseri Ronesans’ta büyük bir yayıncılık olayı olmuştur. Ama bu eser de büyük ölçüde klasiklere yaslanmaktaydı. Klaus Vogel, Boemus’a atfedilen 15. ve 16. yüzyıllarda gerçekleştirilmiş Okyanus keşiflerine kayıtsız kaldığı yollu eleştiriyi kabul etmemektedir. Zira, Alman hümanistinin kitabını yazdığı sırada İber Yarımadası menşeyli deniz seferleri hakkında henüz klasik bilim eserlerindekine benzer bir teorik sistemleştirme yapılmış değildi. (Klaus A. Vogel, “Cultural Variety and Renaissance Perspective: Johannes Boemus on The Manners, Laws and Customs of all People (1520), ” Henriette Bugge ve Joan Pau Rubiés (der.), Shifting Cultures: Interaction and Discourse in the Expansion of Europe.Münster: Lit, 1995, s. 17-34).

* etnonim: kabile adı ç.n.

10 Türk halklarının Doğu Anadolu’ya ve Yukarı Mezopotamya’ya Kafkasya üzerinden geldikleri yollu geleneksel tez kuşkusuz Hunlara yapılan bir göndermeyle açıklanabilir. Hunlar, Orta Asya steplerinden yola çıkıp Sasani ve Roma topraklarını 4. yüzyılın sonundan itibaren birkaç kez tehdit eden bir kabileler konfederasyonu idi. Yaptıkları saldırılar sonucunda Fırat Vadisi’ne ve Suriye’ye girmeyi başarmışlardı. İzleyen birkaç on yılda bu saldırgan eylemlerin hedefi Kafkasya olmuş, bu sırada Hunlar Gürcülerin ve Ermenilerin desteğinden yararlanmışlardır. Çünkü İran yöneticilerinin Hırıstiyan karşıtı baskılarından zarar gören bu kavimler, güçlü komşularına karşı güvenliklerini başkalarıyla ittifak yaparak sağlamaya çalışıyorlardı. Buna koşut olarak Türk aşiretleri de Kafkas /Pontus yaylalarına girmeye başladılar ve sık sık, Sasanilere karşı verdikleri mücadelede Bizanslıların yanında yer aldılar. Bu eğilim Hazarların bölgede yerleşmeleri ve 7. yüzyıldaki Arap istilalarının onları durdurmayı başaramanası sonucu güçlendi. Bkz. Peter B. Golden, “The Turkic Peoples and Caucasia,” Nomads and Their Neighbours, iv, s. 45-67. Bkz. C.A. Macartney, “On the Greek Sources for the History of the Turks in the Sixth Century,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 11/2 (1944), s. 266-75. DOI: 10.1017/S0041977X00072451.

Kafkasya üzerinden yapılan bu yolculuk aslında Batı Avrasya’ya bağlanan ve Hunlar, Avarlar, gibi Türk/Moğul kökenden halkların Rusya steplerini Karadeniz’in kuzeyinden aşarak Doğu Avrupa’ya ve Balkanlara girmelerini sağlayan yoldan gerçekleştirilmiştir. Bu yola Denis Sinor “Kıpçak” ya da kuzey yolu demekte ve bunu Selçukların 11. yüzyilda izledikleri “Oğuz” ya da güney yolundan ayırmaktadır. Bkz. Denis Sinor, “Réflexions sur la présence turco-mongole dans le monde méditerranéen et pontique a l’époque pré-ottomane,” Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 36 (1982), s. 485-501, özellikle s. 496. URL: http://www.jstor.org/stable/23657870.

11 Bu tuhaf adın gerisinde ki dönemin Avrupalı yazarlarının metinlerinde farklı biçimlere de bürünmüştü Iran ve Irak’ı 11. yüzyıl ortalarında istila eden Selçuk aşiretinin başı olan “Tuğrul Bey” vardı. Castilho’ya göre, bu ad değişikliği “okurun kafasında tereddüt uyandırmamalıdır, çünkü bu prensler barbar idi ve onlarla ilgili olayları anlatan her bilim adamı ona kendisine en anlamlı gelen adı vermekteydi” (Diogo de Castilho, Livro da origem dos Turcos. Louvain: Rutgerus Rescius, 1538, bolüm. i, pag. manu 10). Bkz. Raffaele Maffei (Volaterranus), Commentariorum Urbanorum [...] octo et triginta libri. Bâle: Hyeronimus Frobenius, 1544, fol. 85r-85v [1. baskı. Roma, 1506]; Giovanni Battista Cipelli (Egnatius), De Caesaribus libri III. Venedik: Aldus Manutius, 1516, kitap ii, sayfalandırılmamış. Bu temaya ayrılmış bir bölüm için bkz. Johan Spiesshaymer (ya da Ioannes Cuspinianus), De Caesaribus atque Imperatoribus Romanis opus insigne 1521’de yazılmış, yazarın ölümünden sonra 1540’ta basılmıştır; eser bu iki yazarın tezlerini birleştirmekte, bu arada Bizanslı yazarlardan da alıntı yapmaktadır; örneğin, Egnatius, Ioannes Zonaras’in, Volaterranus ise Jean Skylitzes’in eserinden alıntılanmıştır. Geçerken, Skylitzes’un Theodore Gaza’nın kaleminden çıkma başka bir Türklerin kökeni kitabına daha esin kaynağı olduğunu belirtelim. Yunanca orijinaline daha saygılı olan bu versiyon Volaterranus’un versiyonundan hayli farklıdır. (Bkz.“Theodori Gazae De origine Turcarum,” Patrologiae Graecae, 161, (1866), fol. 998-1006). Pertusi, Cuspinianus’un anlatısında Yunanca kaynağa göre bazı tutarsızlıklar olduğuna dikkat çekmektedir; fakat Skylitzes ile Alman derleyici arasına giren aracı metni saptama imkânını bulamamıştır (Pertusi, “Premières études en Occident,” s. 161). İki anlatıyı mukayese ederek okuduğumuzda biz, Volaterranus’un eserinin Cuspinianus için esin kaynağı olduğunu söyleyebiliyoruz; Bunu Yunanlı kronikçinin katkısı ile ilgili paragraftan anlamak mümkündür. Cuspinianus’un De Caesaribus adlı eserinin De Turcarum Origine, adı altında yapılmış ayrı bir basımını inceleme firsatımız oldu, Leyden: Officina Ioannis Maire, 1654, s. 5-7.

12 Cambini’nin, ilk baskısı 1529’de Floransa’da yapılan, sonradan değişik bir biçimi şu eserde yayınlanan kopyasını inceledik: Francesco Sansovino, Historia Universale dell’Origine et Imperio de’ Turchi. Venedik, Alessandro de Vecchi, 1600, fol. 110r.

13 Philosopho Ethico (Filozof Etikos). Bu kişi Aethicus Philosophus ya da Aethicus Ister denilen, yazıları Cosmographia’da Aziz Jérôme olduğunu iddia eden biri tarafından derlendiği ileri sürülen sahte bir kişiliktir. Bu eserin sahte olduğu sonradan kabul edilmiş ve asıl kimliğini bilemediğimiz yazarına Sahte-Jérôme denilmiştir. Bkz. Michael W. Herren, “The Cosmography of Aethicus Ister: Speculations about its date, provenance, and audience,” Andreas Bihrer ve Elisabeth Stein (der.), Nova de Veteribus: Mittel- und Neulateinische Studien für Paul Gerhard Schmidt. Munich: K.G. Saur Verlag, 2004, s. 79-102.

14 “Hazar Kapıları” Büyük İskender’in, Yecüc ve Mecüc’ü, yani kimliği zaman içerisinde yazarına göre değişen efsanevi halkları ardına kilitlediği kapıdır. Bkz. Meserve, Empires of Islam in Renaissance Historical Thought, s. 249-56; Andrew Runni Anderson, Alexander’s Gate, Gog and Magog, and the Inclosed Nations. Cambridge, MA: Mediaeval Academy of America, 1932.

15 Pedro de Mariz, Dialogos de varia historia. Coïmbre: Officina de Antonio de Mariz, 1597, s. 104.

16 Bu, muhtemelen Pyrinaeos (Pertusi, “Premières études en Occident,” s 124 n. 29) adlı eserde yapılan bir çarpıtmadır.

17 Gonzalo de Illescas, Historia Pontifical y Catholica. Saragosse: Domingo de Portonarijs Ursino, 1583, fol. 157r.

18 Bkz. Primera Crónica General: Estoria de España que mandó componer Alfonso el Sabio y se continuaba bajo Sancho IV en 1289. (der.), Ramón Menéndez Pidal. 2 cilt, Madrid: Bailly-Bailliere é Hijos, 1906, s. 5.

Rifes ve Hiperboren dağlarının tespiti eski coğrafı yazının temel meselelerinden biridir ve bu iki adlandırma genellikle kuzey topraklarının toponimik betimlemesinde yan yana kullanılır. Oysa nerede yer aldıkları hatta var olup olmadıkları konusunda hiçbir zaman görüş birliği olmamıştır. (Bkz. Örneğin, Eusèbe Salverte, Essai historique et philosophique sur les noms d’hommes, de peuples et de lieux. 2 cilt Paris: Bossange Père ve Frères, 1824, II, s. 156 ve d.; J. Oliver Thomson, History of Ancient Geography. Cambridge: Cambridge University Press, 1948, s. 252). Öte yandan Türklerin kökeni ile ilgili çalışmasında, Aziz Antonin Turco ve Truvalıların hiperboren bölgelere (hyperboreas regiones) doğru göçünden söz eder. Aziz Antonin, Chronicorum: Secunda pars. Lyon: Officina Juntarum, 1586, tit. xvi, bol. iv, v, s. 620. Bu bölüm Juan de Pineda tarafından alıntılanmış ve eleştirilmiştir: Juan de Pineda, Tercera Parte de la Monarchia Ecclesiastica, o, Historia Universal del Mundo. Barselona: Jaime Cendat, 1594, k. xix, bol. xxiii, i, s. 159. Mariz bu iki esere bölümü kaynakçasιnda yer verir ve muhtemelen eski coğrafya ile aşina olduğundan iki toponimin birlikte kullanılmasından yanadır.

19 Flavio Biondo ve ardından Platina, her ikisi de Alanlardan, Türklerin Küçük Asya’ya girmelerinden önceki ilk kurbanları olarak söz ederler. Bkz. Flavio Biondo, Historiarum ab inclinatione Romanorum libri xxxi. Bâle: Officina Frobeniana, 1531, Dec. ii, liv. i, s. 151; Bartolomeo Sacchi (Il Platina), Historia Platinae de Vitis Pontificum Romanorum (yay.), Onofrio Panvinio. Köln: Officina Cholini, 1600, s. 115. Bu eserler ilk kez Venedik’te sırasıyla 1483’te (metin 15. yüzyilin ikinci çeyreğinde yazılmış olsa da) ve 1479’da yayınlanmıştır. Her iki yazar da Büyük İskender’den söz ederler.

20 João de Barros, Da Asia. Lizbon: Regia Officina Typografica, 1777, dec. IV-2, k. vi, bol. i, s. 2. Geçerken belirtelim ki, Türkistan’ın Türklerin ilk yurdu olduğu görüşü Diogo do Couto’nun Asya eserinde ve Pedro Teixeira’nın Relaciones adlı eserinde de savunulmaktadır; bu son yazar Türkmenlerin Türkistan’dan çıkan ilk halk olduğunu ileri sürer.

21 Burada Sözde-Bérose’dan, Giovanni Nanni’nin yarattığı ve Annius de Viterbe de denilen şahsiyetten söz edildiği açıktır.

22 Diogo do Couto, Da Asia. Lizbon: Regia Officina Typografica. 1777 Aralk, IV-2, k. x, böl. i, s. 383-84.

23 Bkz. Örneğin E. Blochet, Introduction à l’histoire des Mongols de Fadl Allah Rashîd ed-Din. Leyde / Londra: Brill / Luzac ve Co., 1910, s. 203; Bernard Lewis, “The Mongols, the Turks and the Muslim Polity,” Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Yeni, genişletilmiş baskı, Chicago: Open Court, 2001, s. 190-207, özellikle s. 195-97; John Andrew Boyle, “Rashîd al-Dîn: The First World Historian,” Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies, 9 (1971), s. 18-29. DOI: 10.2307/4300435.

24 Burada Turk adlı, Faridun’un oğlu Tur’a tekabül eden, üç büyük şehrin fatihi ve kurucusu olarak görülen kisiden söz edilmektedir. Maveraünnehr’daki bu şehirler: Mavarena (muhtemelen Buhara), Semerkand ve Belh olmalıdır. Couto’nun Moğol elçilerinden Firdevsî’nin epik şiiri Şahnâme’de sözü edilen Pişdadiyân hanedanı hakkında pek çok şey dinlemiş olması muhtemeldir (ilerde tekrar sözü edilecek) ve sonradan bu bilgileri Nuh’un ve Yafes’in soyundan gelenlerin tarihiyle birleştirmiştir.

25 Couto, Da Asia, dec. IV-2, k. viii, böl. ix, s. 264-65.

26 Bkz. örneğin, Michal Biran, The Empire of the Qara Khitai: Between China and the Islamic World. Cambridge: Cambridge University Press, 2005, s. 45.

27 Rahip Yohannes ile ilgili çok sayıda inceleme vardır. Şu kaynağı zikretmekle yetinelim: C.F. Beckingham, “The Achievements of Prester John,” Between Islam and Christendom: Travellers, Facts and Legends in the Middle Ages and the Renaissance. Londra: Variorum, 1983, i, s. 3-24; Jean Richard, “L’Extrême-Orient légendaire au Moyen Age: Roi David et Prêtre Jean,” Annales d’Ethiopie, 2 (1957), s. 225-44. DOI: 10.3406/ethio.1957.1272.

28 Otton’un hilafına ve kendisinin daha önce söyledikleriyle ters düşen biçimde Couto Kafkasya’yı Türklerin Küçük Asya’ya giriş kapısı olarak kabul etmiyor ve Batıya doğrudan Türkistan’dan geldiklerini varsayıyor; ancak bu bölüm belirsizdir: “Ve onlardan biri (Rahip Yohannes’in soyundan gelen Hıristiyan krallardan biri) Türkistan bölgesine girdiğinde herkese boyun eğdirdi, halkına o kadar vahşet yaptı ki, bu felaketten kurtulmak için karılarını ve çocuklarını yanlarına alan büyük kalabalıklar yeni bir yerleşme yeri aramak için batıya doğru yola çıktılar. Ve Küçük Asya denilen toprağa ulaştılar, burayı beğendiler ve İsa’nın gelişinden 800 yıl sonra burayı fethettıler. Floransalı kardinal Otto bunları söylüyor.” (Couto, Da Asia, dec. IV-2, k. x,böl. ii, s. 395).

Otton de Freising’in Chronicon adlı eserinde önerdiği tarih, metinlerin yüzyıllar boyunca elden ele aktarılması sorunuyla ilgili olarak hafızalara kesin olarak çakılmıştır. Bununla birlikte, aynı geleneğe bağlı kalan farklı yazarlar olayların kesin kronolojisi hususunda anlaşmazlığa düşüyorlar. Bkz. Heath, “Renaissance Scholars and the Origins of the Turks,” s 464. Türklerin 800 yılında geldiklerini yazan tek tarihçi bir İspanyoldur: Pedro Mexía, Silva de varia lección. Ed. Isaías Lerner. Madrid: Castalia, 2003, s. 117. Bu eserin ilk baskısı Sevilla’da Dominico de Robertis tarafından 1540’ta yapılmış ve birçok dile, özellikle Fransızcaya çevrilmiştir (Diverses leçons de Pierre Messie).

29 Couto, Da Asia, dec. IV, k. x, böl. ii, s. 395. Bu anlatı en genel hatlarıyla Tyr’li Guillaume’un tarihini izlemektedir. Bununla birlikte, Anadolu’da kalan ve İran’a dönen aşiretler ayrımıyla ilgili bölümde ilginç bir ayrıntı göze çarpmaktadır. Guillaume’un metninde Türkler olarak adlandırılan aşiretlerın bir kral seçerek “muazzam bir şan kazananlar” oldukları, buna karşılık Türkmen denilenlerin hayat tarzlarını değiştirmeyip “ilkel kabalıklarını sürdürdükleri” söylenir. (Guillaume de Tyr, Histoire des Croisades. 3 cilt. Paris: J.-L.-J. Brière, 1824, cilt I, k. i, s. 19-20). Couto’ya gelince, o bu bölümü anlamını tam olarak çözemediği için, iki grup arasında coğrafi bir ayrıma gider; Türkmen adı Suriye’nin fethinden sonra İran’a dönenler için kullanılır. Latincedeki orijinal baskısı ve Fransızca tercümesinden sonra Tyr’li Guillaume’un eseri 16. yüzyılda başka dillere de çevrilmiştir. Ilk versiyonu Kastilyalı X. Alfonso’ya kadar giden Kastilya dilindeki baskısı La Gran Conquista de Ultramar başlığını taşıyordu ve Salamank’ta 1503’te yayınlanmıştı.

30 António Tenreiro, Itinerario [...] que da India veyo per terra a este Reyno de Portugal. 2. baskı. Coïmbre: João de Barreyra, 1565, böl. iv, fol. 12v.

31 Pedro Teixeira, “Al lector,” Relaciones. Anvers: Hyeronimo Verdussen, 1610.

32 Mirkhond, History of the Early Kings of Persia, from Kaiomars, the First of the Peshdadian Dynasty, to the Conquest of Iran by Alexander the Great. (çev.), David Shea. Londra: Oriental Translation Fund, 1832, s. 142. Bkz. A. I. Silvestre de Sacy, Mémoires sur diverses antiquités de la Perse, et sur les médailles des rois de la dynastie des Sassanides; suivis de l’Histoire de cette Dynastie, traduite du Persan de Mirkhond. Paris: Imprimerie Nationale, 1793, s. 52.

33 Arapça’da “Gihûn [Ceyhun] ya da Amu Derya nehrinin ötesinde,” anlamına gelir; yani Maveraünnehir’e işaret eder.

34 Teixeira, Relaciones, s. 33-34.

35 “Turan böylece hem etnik hem coğrafi bir terim oldu. Ama, İslami dönem boyunca Amu Derya’nın hemen ötesindeki topraklar ve nehrin güneyinde kalan yerler Türklerin değil İran halklarının (Soğudlar ve Harzemşahlar gibi) olduğundan, daima belirsizlik ve çelişkilerle karşılaşmıştır" (C.E. Bosworth, “Central Asia, iv. In the Islamic period up to the Mongols,” Encyclopaedia Iranica, cilt V, 1992 [http://www.iranica.com]).

36 Bkz. Dick Davis, “The problem of Ferdowsî’s sources,” Journal of the American Oriental Society, 116/1 (1996), s. 48-57. DOI: 10.2307/606371.

37 Abü’l-Qâsim Firdawsī [Abou’lkasim Firdousi], Le Livre des Rois. (çev. ve yorum), Jules Mohl. 7 cilt, Paris: Imprimerie Nationale, 1876-1878, cilt I, s. 105.

38 Dick Davis, “Tûrîn,” Encyclopédie de l’Islam. 2. Baski. Cilt X, s. 672. Türk aşiretlerinin Soğud ülkesine ilk girişleri 6. yüzyıldadır. O sırada henüz İslam dini ortaya çıkmamıştı ve İran’da Sasaniler hâkimdi. Iran yöneticileriyle Göktürkler arasında Heftalitlere karşi ittifak o zaman kurulacaktı ve Turan zaferden sonra bu iki güç arasında paylaşılacaktı. Bkz. Denis Sinor, “The Establishment and Dissolution of the Türk Empire,” Cambridge History of Early Inner Asia, s. 285-316, özellikle s. 301; Roux, Histoire des Turcs, s. 68-69; Richard N. Frye, The Heritage of Central Asia: From Antiquity to the Turkish Expansion. Princeton, NJ: Markus Wiener, 1996, s. 179.

39 Bkz. W. Barthold, Turskestan Down to the Mongol Invasion. T. Minorski (der.), C. E. Bosworth. Londra: Luzac ve Co., 1968, s. 64; aynı yazar, “Turkistân,” Encyclopédie de l’Islam. 2. Baskı, Cilt X, s. 679-80.

40 Biblioteca Pública e Municipal de Évora, Cod. CXV-1-5: D. Alvaro da Costa, Tratado da viagem que fez... da India Oriental à Europa, nos annos do Senhor de 1610 e 1611, s. 63.

41 Mexía, Silva de varia lección, s. 118.

42 Cipelli (Egnatius), De Caesaribus, k. ii.

43 Aslında bu bölüm daha çok 11. yüzyılda Gaznavi İmparatorluğu’nun çökmesi ile ilgilidir ve metinde değinilen Mahomet, Sultan Gazneli Mahmud’a gönderme yapmaktadır.

44 Castilho, Livro da origem dos Turcos, böl. i, manu 11.

45 Pedro Teixeira Relaciones adlı eserinin girişinde az çok bunları söyler ve okurlarına onu İranlı tarihçileri okuyarak Pers tarihi hakkında bilgi edinmeye iten nedenleri açıklar.

46 Livro da origem dos Turcos adlı kitabın, incelediğimiz bölümünde Portekizli okurlara “göz kırpılan” iki yer vardır... İlk olarak, Türklerin atası Hunların İskit halkları ailesine ait olduklarını söylerken, bu durumu İber Yarımadası’ndaki durumla karşılaştırır: “Bizim İspanyamızda da Portekizliler, Kastilyalılar, Valensiyalılar gibi birkaç halk vardır, ama sonuç olarak hepimiz İspanyoluz” der. (Castilho, Livro da origem dos Turcos, böl. i, pag. manu 8). Başka bir yerde de Otton de Freising’e atıfla Τürklerin “kendi topraklarndan” çıkış tarihini belirlerken bildik kronoloji bilgilerini sıralar (Fransa’da Şarlman’ın babası Kısa Pépin’in hükümdarlığı gibi) ve şu notu düşer: “Aynı tarihte Araplar (Maures) da İspanya’ya girerek Got’lara son vermişlerdir,” (a.y., manu 11).

47 Bkz. Heath, “Renaissance Scholars and the Origins of the Turks,” s. 465 ve d.


Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.