URL originale : https://books.openedition.org/ifeagd/1638

Osmanlılar Hakkında Flander’de 1530’da yayınlanan Portekiz metinleri
Traduit par Şirin Tekeli (trad.)
p. 95-116
Texte intégral
1Bu yazının başlangıç noktası, 16. yüzyılda Portekiz Osmanlı ilişkileri üzerine yeni bir projeyi başlatan, 1530’da Flander’de yayınlanmış, ancak sonradan unutulmuş ve niye yazıldığı tam bilinemeyen bir kitaptır.* Bu ender bulunan kitaba yapılmış bir atıfa bundan beş ya da altı yıl önce, Portekizli erken dönem modern çağ hümanist yazarlarının belki de en önemlisi olan Damião de Góis üzerine hazırlanmış,1 bibliyografik bir denemede rastladım. Bu yazarı birazdan yeniden ele alacağım. Rastladığım atıfın künyesi şudur: Livro da origem dos Tvrcos, he de seus Emperadores. / Collegido por ho Padre frei Diogo de Castilho monge do Mosteiro Dalcohaça. / 1538. Bunu, Türklerin Kökeni ve İmparatorları Hakkında Kitap, derleyen, Keşiş Diogo de Castilho, Alcobaça Manastırı’nda rahip/1538 şeklinde çevirmek mümkündür. Castilho’nun kitabindaki Livro da origem dos Turcos şeklindeki hayli nötr gönderme son derece ilginçtir (bkz. Resim 1).
2Kitap Güney Flander’deki Louvain şehrinde basılmıştı. Bu şehirde, Portekizli öğrencilerin de okuduğu ünlü bir üniversite vardı ve Louvain aynı zamanda pek çok Portekizli yazarın eserinin yayınlandığı çok canlı bir yayıncılık merkeziydi. Fakat Livro da origem dos Turcos o günlerde yaygın gelenek olan Latincede değil Portekizce yayınlanmıştı. O yörede 16. yüzyıl boyunca yayınlanan tek Portekizce kitap olması muhtemeldir. Öte yandan kitabın yazarı Portekiz’in coğrafı olarak ortasında bulunan ünlü Sistersiyen (Ordo Cisterciensis) manastırı Alcobaça’ya mensup, adı sanı bilinmeyen bir keşişti. Biraderlerin pek çoğu 15., 16. yüzyıllarda dini konularda pek çok kitap yazmışlardı, ama aralarında böyle “egzotik” bir konuda yazmaya cesaret eden kimse olmamıştı. Aynı şekilde kitabın konusu da o çağın edebiyatında örneğine rastlanmayan bir konuydu. Osmanlıların kökeni konusunda ne başka bir Portekizce eser yayınlanmıştı ne de hiçbir başka modern çağın ilk dönemlerinden Portekizli yazar bu konuya ilgi göstermişti. Oysa, o sıradaki Avrupa siyasal olayları bağlamında bundan daha anlamlı bir başka konu daha olamazdı, diye düşünülebilir. Üstelik kitap, bir kral, bir prens, bir soylu ya da üst mertebeden bir din adamı gibi tanınmış bir kamu şahsiyeti yerine Manuel Cime adında, o sırada Antwerp’te bir Portekiz ticari acentesinin yönetimini üzerine almış alelade bir tacire ithaf edilmişti. Son olarak, kitabın bilinen sadece dört kopyasının bulunduğunu belirtelim ki, bu onu 16. yüzyılda yayınlanmış Portekizce eserlerin en nadirlerinden biri haline getirmektedir.
Resim 1

3Bütün bu özellikler dikkatımı çekti ve hemen eserin bir kopyasına sahip tek Portekiz kamu kuruluşu olan Universidade de Coimbra’dan kitabın dijital bir kopyasını istedim. Kitabın varlığı bilinen öbür kopyalarından biri, İspanya’da Universidad de Salamanca’da, bir başkası Brezilya Rio de Janeiro’daki Biblioteca Nacional’da, biri de İtalya’da Biblioteca Vaticana’da bulunmaktadır.2 Portekiz’de özel bir koleksiyonda bir başka kopyasının daha mevcut olduğu söylenmektedir ki, böylece var olan kopyaların sayısı beşe ulaşmaktadır.3 Burada yapmak istediğim şey, bu ender kaynağın dikkat çeken özelliklerini, onu yakın ve uzak bağlamına, başka bir deyişle, Portekiz-Osmanlı ilişkileri içine yerleştirmeye çalışarak sunmak olacak. Bu güne kadar çok genel bibliyografya çalışmaları bir yana bırakılırsa,4 bir hazine sayılması gereken bu kaynağa hiç kimsenin hak ettiği ilgiyi göstermemesine çok şaşırdığımı söyleyerek başlayayım. Bunun tek istisnası, Diogo de Castilho’nun kitabını Portekizceye giren Slav kökenli kelimeleri incelemek üzere ele alan Brezilyalı tarihsel dilbilimcidir.5 Öte yandan kitabın İspanyolcaya çevrildiği ya da bu dilde yayınlandığı yolunda en ufak bir bilgimizin olmadığını belirtelim. Oysa Epitome de los Turcos y sus imperadores başlığına bazı eski kaynakçalarda rastlanmaktaydı.6
4İlk önce şu soruyu soralım: Diogo de Castilho kimdi ve Flander’de ne yapıyordu? 16. yüzyılın başlarında ünlü iki mimar –João de Castilho ve Diogo de Castilho– Portekiz’de çok faal idiler.7 Onlardan biri, João de Castilho, 1519’dan itibaren Alcobaça Manastırı’nda bile çalışmıştı.8 Öyle görünüyor ki, Rahip Diogo, Mimar João de Castilho’nun oğlu ve aynı zamanda António de Castilho’nun kardeşiydi. António de Castilho ise, 16. yüzyılın ortalarında faal olan Portekizli bir tarihçiydi.9 Bunun dışında Diogo de Castilho hakkında fazla bir şey bilmiyoruz; bildiklerimiz sadece 1538’den itibaren hayatının önemli bölümünü Portekiz’in dışında geçirdiğidir. Livro da origem dos Turcos’da, tevazuyla ama muhtemelen retorik kaygısıyla Portekizce’yi çok iyi kullanamadığını zira “uzun yıllar anayurdundan uzakta yaşadığını ve sürekli başka dillerde konuştuğunu”10 söylemektedir. Bu dillerden biri Arapça olmalıdır, çünkü 1532’de Diogo de Castilho Portekizlilerin elinde bulunan, kuzey Fas’taki Sebte şehrinde kâtiplik (escrivão) yapmıştı.11 Altı yıl sonra onu, Antwerp’deki Portekizlilere ait bir ticari acentede (feitoria) kâtip olarak çalışırken görüyoruz. Livro da origem dos Turcos aynı acentede 1537 ve 1540 yılları arasında yönetici olan Manuel Cirne’ye adanmıştır.12 Muhtemelen Portekiz’den 1537’de ikisi birlikte gelmişlerdir, Çünkü Castilho Cirne’ye kendisine yaptığı pek çok iyilikten dolayı borçlu olduğunu söyler.
5Manuel Cirne kuzey Portekiz’deki Porto şehrinde ticaret yapmaktaydı ve Flander’e gelmeden önce uzun yıllar Portekiz tahtına pek çok hizmet sunmuştu. Bunlardan biri de Andaluzya’daki kraliyet ticari acentesinde (feitoria) birkaç yıl süreyle yerine getirdiği yöneticilik göreviydi.13 Portekiz, 15. yüzyılın ilk yıllarından itibaren Fas’ın kıyı şeridindeki birkaç şehri işgal etmiş, etraflarına sağlam kaleler inşa etmiş ve buraları Fas’ın art bölgesiyle ticaret yapmak ve yağmacılık için kullanmıştı.14 Aynı dönemde güney İspanya’ya ticari heyetler yerleştirilmiş ve Fas’taki yerleşimlere gerekli ikmal buralardan yapılmıştır. Aslında Manuel Cirne’nin meslek hayatı, Flander’de bulunan başka tacirlerden, ömeğin ünlü öncüsü Rui Fernandes de Almada’dan pek de farklı değildir. O da once Mağrib’de (Varran ve ardından Safi’de) faaliyet gösterdikten sonra 16. yüzyılın ilk yıllarında Antwerp’e yerleşmişti.15 Ne var ki, Manuel Cirne, alelade bir tacir değildi, tersine son derece zengin bir adamdı. Hollanda’ya geldikten kısa bir süre sonra ağır bir hastalığa yakalandı, çok ateşlendi ve Amato Lusitano tarafından tedavi edilince, ünlü Portekizli hekime aklın almayacağı bir miktar para, 300 altın duka verdi.16 Yahudi kökenli olan Amato Lusitano sonradan, Osmanlı idaresindeki Selanik’e yerleşecekti. Bu kararı almasında ona, her ikisi de Antwerp’te yaşarlarken tanıştığı ünlü João Micas ya da diğer adıyla Josef Nasi destek olmuştu.17 Hollanda’da yaşadığı sırada tıp ve doğa tarihi konularında yazdığı pek çok eserden ilki olan Index Dioscorides’i yayınlamıştı.18
6Manuel Cirne’ye dönersek, halk arasında dolaşan dedikodulara göre Portekiz Krallığı’nın ona lütufkâr olmasının asıl nedeni servetiydi.19 Öte yandan Diogo de Castilho’nun Manuel Cirne ile daha Antwerp’e yerleşmeden, denizaşırı bir ülkede, daha önceki görev yerlerinden birinde, örneğin İspanya’ya da Fas’ta tanışıp işbirliği yapmış olması da ihtimal dışı değildir. Livro da origem dos Turcos’un başında yer alan uzun ithaf metninden anlaşıldığı kadarıyla, Manuel Cirne ona 1538’den çok önce destek olmaya başlamıştı. Her halükârda ikisi de Akdeniz ve Fas meselelerini iyi bilmekteydiler ki, ikisinin de Türklere duydukları ilgi buradan kaynaklanmış olabilir. Yoksa Portekizli bir keşiş niye tacir-patronu işin bu kadar uzmanlaşmış bir kitap yazmış olsun ki? 1530’larda Cebelitarık Boğazı’nın yakınlarında yaşayan ve çalışan biri için Osmanlıyla ilgili konular son derece büyük bir önem taşımaktaydı.20 Bunun dışında Diogo de Castilho hakkında pek az şey biliyoruz: Alcobaça Sistersiyen Manastırı’ında eğitim görmüştü ve dini hayatına orada başladı. Portekiz’in en tanınmış manastırlarından birinde okuması ve bu manastırın çok zengin kütüphanesinden hareketle burada ciddi bir tarihçilik geleneğinin oluşmaya başlaması,21 yalnız Castilho’nun Livro da origem dos Turcos’da kullandığı klasik ve modern kaynaklarla ilgili sağlam birikimini açıklamakla kalmaz, hayli usta yazım üslubunu da açıklar.
7Keşişimiz kitabını yazdığı sırada Antwerp’deki Portekiz ticari acentesinde çalışıyordu. Peki ama, bu nasıl bir kurumdu? Portekiz’in, Hollanda ile uzun zamandan beri ekonomik ve siyasi ilişkileri vardı. İlişkiler, 15. yüzyılın başlarında Portekiz Krallığı Bruges’de22 bir acente kurmaya karar verdiğinde başlamıştı. Bu karar kuşkusuz Portekizlilerin Atlantik’te ve Afrika’nın batı kıyılarında yürüttükleri keşif seyahatleriyle ilişkiliydi. Hollanda’daki Portekiz ticaret üssüne Madeira’dan, Azorlardan, Fas’tan ve Gine’den mallar getirilmekte, burada Portekizli aracılar tarafından satılmaktaydı. Lizbon-Bruges yolunun iki başını tutmakla bol para kazanılabileceği hesaplandığında bu doğru bir ekonomik karardı. Söz konusu ticari acente de, Portekiz Krallığı, denizaşırı acentelere yatırım yapmayı sürdürdüğü sürece 15. yüzyıl boyunca zenginleşti. Ancak Hint Okyanusu ile doğrudan bir deniz bağlantısı kurulunca bu destek kesildi. Vasco da Gama’nın 1499’daki Hindistan seyahatından dönmesi Antwerp’teki acentenin lojistik nedenlerle değişmesiyle aynı zamana rastlamıştır. O tarihten sonra Casa de Portugal (Portekiz Evi) canlı ve hızla gelişen bir antrepo haline geldi; Doğudan Portekiz gemileriyle Hint Okyanusu’ndaki Portekiz üslerinden getirilen baharat ve şifalı bitkiler Avrupa pazarlarında satılmakta ve muazzam kazançlar sağlanmaktaydı. Aslına bakılırsa feitoria (yani ticari acente) denen şey, Flander’deki bir tür resmi olmayan Portekiz elçiliği gibi bir şeydi. Çünkü orada çalışan personel aynı zamanda diplomatik sorumlulukları yerine getirmek, Portekizlilere yabancı ülkelerde destek olmak, Avrupa’da olup bitenler hakkında istihbarat toplamak ve Portekiz’in denizaşırı faaliyetleri hakkında bilgi yaymak gibi başka işler de yapmaktaydı.
81530 dolaylarında Antwerp’deki acente çalışanlarının Portekiz Kralı’na gönderdikleri raporlarda sık sık Osmanlıların Balkanlar’daki ilerleyişine değinilmektedir. Sultan Süleyman’ın orduları bir yıl önce Viyana önlerine gelmişti ve ortalıkta Konstantinopolis’te yeni bir seferin hazırlıklarının yapıldığına dair rivayetler dolaşıyordu.23 Bilindiği gibi İmparator V. Carlos (V. Karl, Şarlken) o sırada Osmanlıların Doğu Avrupa ve Akdeniz’e doğru ilerlemesini önleyecek Hıristiyan lider rolünü üstlenmişti ve Avrupalı yöneticilerden insani, lojistik ve mali destek sağlamaya çalışıyordu.24 Flander’deki Portekiz ajanları yalnız Osmanlılar hakkında değil, aynı zamanda Habsburgların onlara karşı yürüttükleri politika hakkında da bilgi toplamakla meşguldüler. Portekiz Krallığı, İspanya imparatorunun yakın bir müttefıki olarak görülmekteydi. Çünkü imparatorun kız kardeşi Catarina, Portekiz kralı ile evliydi. Portekiz sarayından V. Carlos’a gönderilen Kral III. João ve Kraliçe Catarina tarafından imzalanmış mektuplarda olsun, Portekiz’deki İspanyol elçisinin –Lopo Hurtado de Mendoza– mektupları olsun, söz konusu ittifakı güçlendirme talepleriyle doluydu. Ama bir yandan da, Portekizlilerin ittifaka direndiklerine dair pek çok serzeniş yer almaktaydı.25
9Portekizlilerin başında yeterince dert vardı: Özellikle Hint Okyanusu’nda yavaş yavaş inşa etmekte oldukları kale ve ticari acenteler ağı ki, Estado da Índia (ya da Hindistan’daki Portekiz Devleti) olarak anılmaktadır, çok masraflıydı.26 Portekiz’in Asya’ya yayılma politikasının nedenlerinden biri de –daha az önemli olsa da– Portekiz kraliyetinin niyetinin, geleneksel olarak Kızıldeniz ve Basra Körfezi üzerinden yapılan ve doğu mallarını Avrupa’ya taşıyan ticaret yolunu Ümit Burnu’na kaydırmak olmasıydı. Bu politikanın sonucu olarak Portekiz gemileri 16. yüzyılın ilk yıllarında Cambay Körfezi ve Umman Denizi üzerinden yapılan yolculuklar üzerinde baskı kurmuş; Hürmüz ve Sokotra (buradaki hâkimiyet, maalesef, kısa sürmuştür) kıyılarında kaleler inşa edilmiş ve Basra Körfezi ile Kızıldeniz’e askeri deniz seferleri düzenlemiştir. Sonunda denize dayalı olarak gelişmekte olan Hint Okyanusu’ndaki imparatorluklarının batı ucunda, Portekizlilerin Osmanlılarla şiddete başvurarak karşı karşıya gelmeleri kaçınılmazdı.27 Çünkü Osmanlılar Mısır’ı ve Arabistan’ın bazı bölgelerini 1517’de ele geçirdikten sonra, Hint Okyanusu’na erişme imkânını kazandılar ve Asya’daki denizcilik meselelerine de el attılar.28
Resim 2

10Tam da 1530 dolaylarında Portekiz gemileri Arabistan denizinde birçok ticaret gemisini ele geçirerek, Osmanlıların Kızıldeniz’in içlerinde Kamaran adasında yeni kurdukları üsse saldırarak ve hayli stratejik bir liman kenti olan Aden emiri ile ittifak yaparak önemli zaferler kazanmışlardı.29 Flander’de yaşayan Portekiz hümanist André de Resende, Latince yazdığı bir raporda Portekiz’in Hint Okyanusu’ndaki bu askeri ve denizcilik başarılarını selamlıyordu. Epitome rerum gestarum in India anno MDXXX ya da “1530’da Hindistan’daki faaliyetler hakkında bir risale” (bkz. Resim 2) adlı eseri, 1531’de Louvain’de yayınlanmıştı. Metin aslında Nuno da Cunha’nın, yani Estado da Índia’da Kral III. João’nun temsilcisinin Kızıldeniz çevresinde elde edilen başarılarla ilgili olarak kaleme aldığı raporun tercümesiydi.30 Kuşkusuz bu kitapçık, iki amaca hizmet eden açık bir Portekiz propaganda malzemesiydi. Resende, bir yandan Portekizlilerin Asya denizlerindeki yayılmasıyla ilgili bilgileri daha geniş bir okur kitlesine taşıyor ve bunu yaparken liman kentleri, ticaret yolları ve nadir mallar hakkında ayrıntılı bilgi veriyordu; diğer yandan da Avrupalılara, Portekiz’in uzak Okyanus kıyılarında Osmanlılara karşı başarılı askeri seferler için masraflı yatırımlar yaptığını gösteriyordu. Böylece, Portekizliler İmparator V. Carlos’un savaş bütçesine katkıda bulunmayışlarının en mantıklı gerekçesini sunmuş oluyorlardı.
11Ertesi yıl André de Resende, İspanya Kralı nezdindeki Portekiz elçisi Dom Pedro de Mascarenhas’in eşliğinde Viyana’daki Osmanlı kuşatmasına karşı işbirliği yapmak amacıyla imparatorun çevresinde görüldü. Ancak, bu yönde bir savaş hiç yapılmadı.31 Hümanist meslektaşı Damião de Góis ise –ki o, Flander’deki Portekiz ticari acentesinde on yıldan beri faal idi– geri planda kaldı ve Latince olarak Portekizlilerin Habeşistan’la son yıllarda kurdukları ilişkiler hakkında bir rapor yazmayı tercih etti. Legatio Magni Indorum Imperatoris Presbyteri Ioannis (bkz. Resim 3) ya da “Hind ellerinin Βüyük İmpatatoru Rahip Yohannes’in Elçiliği” adlı bu rapor Antwerp’te 1532’de yayınlandı; bu rapor da Avrupa kamuoyuna Osmanlı İmparatorluğu’nun eteklerinde Portekizlilerin gerçekleştirdikleri önemli denizaşırı faaliyetleri aktarıyordu.32 Hint Okyanusu kıyılarında elde ettikleri yeni üslerden hareketle Portekizli yöneticiler efsanevi Hıristiyan Habeş Krallığı ile bir ittifak kurmaya çalışıyor ve bu müttefıkın Kızıldeniz’deki deniz ticaretinin denetimine yardımcı olacağına inanıyorlardı. 1520’nin başından beri Etiyopya, Goa ve Lizbon arasında çok sayıda elçi ve diplomatik misyon değiştokuşu yapılmıştı. Gerçi sonradan Osmanlılarla aralarında çιkan çatışmada Etiyopyalı Negus’ün Estado da Índia’ya hiçbir yardımı olmamıştı; tersine, Portekizliler sivil çatışmalara karıştıkları Etiyopya’ya asker göndermek zorunda bile kalmışlardı. Fakat Rahip Yohannes teması Flander’deki ve Avrupa’nın başka yerlerindeki Portekiz propagandası için kullanılmaya devam etti; çünkü Portekizlilerin Hint Okyanusu’ndaki yayılmasının sadece maddi çıkarlar adına değil, aynı zamanda dini nedenlerle yapıldığını ileri sürmeye imkân veriyordu.33
12Bu önemli bir propaganda konusuydu; zira bazı Avrupa çevrelerinde Portekiz Krallığı baharat ticaretinde Ümit Burnu yoluyla kurduğu tekel nedeniyle saldırıya uğramaktaydı. Tek bir örnek vermekle yetinelim: Ünlü humanist Paolo Giovio, Papa’nın Roma’daki sarayında uzun yıllar tarihçi olarak çalıştıktan sonra 1525’te, Roma’da Moskof Knezliğinin coğrafı bir tasvirini yayınlamıştı. Libellus de legatione Basilli magni Principis Moschouiae ad Clementem VII adlı bu eserde Giovio güçlü gemileri sayesinde Hindistan’ı büyük ölçüde dize getirdiklerini, amaçlarının da eskiden Akdeniz’e Basra Körfezi ve Kızıldeniz yoluyla gelen değerli malların ticaretini denetimleri altına almak olduğunu yazmaktaydı. Giovio’ya göre Portekizlilerin faaliyetlerinden dolayı Doğu malları Avrupa’ya hem çok daha pahalıya geliyordu hem de uzun deniz yolu nedeniyle kaliteleri bozuluyordu.34 Birkaç yıl sonra Avrupa’da yaptığı seyahatlardan sonra Felemenk diyarına dönen Damião de Góis, Louvain’de, Paolo Giovio’nun düşüncelerine karşı çıkan Latince bir kitap yazdı. Burada baharat ticaretinden elde edilen kazancın Portekizliler tarafından gemilerini ve kalelerini korumakta, Hıristiyanlığı denizaşırı ülkelerde yaymakta ve Osmanlılarla savaşmakta harcadıklarını ileri sürmekteydi.35
Resim 3

13V. Carlos’un savaşlarına katılmamak için önemli bir direniş gösterdikten sonra Portekizliler imparatorun 1535’te Tunus’a yaptığı sefere katılmak zorunda kaldılar. Batı Akdeniz, Fas’ta sahip oldukları konumdan dolayı hassas bir bölgeydi ve Kral III. João, kayınbiraderinin Hayreddin Paşa’ya, yani ünlü Barbaros’a karşı planladığı sefere destek vermek zorunla kaldı. Barbaros, Osmanlılarla sıkı ilişkiler içinde bulunuyordu ve Fas’taki Portekiz üsleri için bir tehdit kaynağı idi.36 1535’in ortalarında, Hint Okyanusu deniz savaşlarında yıllarca savaşmış António de Saldanha’nın komutasındaki bir Portekiz donanması, Halkulvâd ve Tunus’un fethinde İspanyol imparatorunun topladığı güçlü donanmanın yanı sıra etkili oldu.37 Portekiz kralının erkek kardeşi Prens Luís (ya da Infante –veliaht– Dom Luís), Kral III. João’nun açιk onayını almaksızın sefere katılmıştı.38 Göründüğü kadarıyla veliaht Portekiz’in Akdeniz’de Osmanlılara karşı askeri harekâtlara katılmasından yanaydı. Bir süre sonra Antwerp’e yerleşecek olan Manuel Cirne ve Diogo de Castilho, Tunus’un fethi sırasında güney İspanya’da veya Fas’ta yaşamaktaydılar. Dolayısıyla her ikisi de seferberliği ayrıcalıklı bir konumdan izleme şansına sahip oldular ki, bu her ikisinin de Osmanlılara karşı duydukları merakı açıklamaktadır.
14Tunus seferinin hazırlık aşamasında ve seferin hemen ardından Avrupa’da Osmanlılar konusunda büyük bir ilgi uyanmıştı. Osmanlı dünyası hakkında İspanya imparatoruna hitaben çok sayıda bildiri, rapor ve değerlendirme yazısı kaleme alınmış ve Latince yazılan bu metinler yaygın biçimde dağıtılmıştı.39 Bu eserler arasındaki en önemli çalışmalardan biri, Commentario delle cose de’ Turchi, başlığını taşıyordu ve Roma’da Paolo Giovio tarafından 1531’de yayınlanmıştı. Burada Osmanlı imparatorlarının tarihiyle ilgili özet bilgilerin ardından askeri örgütlenme ve savaş taktikleri gibi çok ilgi çeken konular hakkında da bilgiler verilmekteydi.40 Giovio’nın kitabı anında bir klasik haline dönüştü; zira her şeyden önce İtalyanca yazılmıştı, dolayısıyla daha geniş bir okur kitlesine ulaşabiliyordu; ikinci olarak çok geniş ve güvenilir kaynaklara dayanmaktaydı; son olarak da kitap Osmanlılara karşı savaşın nasıl verileceği sorusunu cevaplayan bir elkitabı gibi okunabiliyordu. Roma’da papalık sarayında yaşayan yazar çok çeşitli kaynaklara ve birinci elden şifahi bilgi aktaran kişilere ulaşabilmekteydi ve böylece ortaya Osmanlı dünyası hakkında sağlam ve güncel bilgiye dayalı, İmparator V. Carlos’a ithaf edilmiş bir kaynak eser çıkmıştı. Giovio’nun kitabı kısa sürede tüm Avrupa’da dolaşmaya başladı ve Roma baskısının bir kopyası, kendisi daha Antwerp’e ayak basmadan Diogo de Castilho’nun kütüphanesine ulaştı. Flander’e 1537’in ortalarında geldiğine ve kendi kitabı Livro da origem dos Turcos ertesi yıl yayınlandığına göre, bu kadar kısa sürede edebi değeri de olan kitabını yazması mümkün olamazdı. Demek ki, bu kitap projesi üzerinde yıllardan beri çalışmaktaydı.
15Livro da origem dos Turcos derinliğine incelenmeyi hak eden bir eserdir, ancak biz birkaç konu üzerinde durabileceğiz. Castilho’nun çalışması Manuel Cirne’ye ithaf mektubuyla başlamaktadır: Yazar burada ona benzer bir kitap yazma ve yayınlama tutkusunu aşılayan ve kitabını daha geniş bir çevrede okunabilmesi için Portekizce yazma fikrini veren Paolo Giovio’ya teşekkür etmektedir. Böylece kitabının Portekizli gente de guerra ya da savaşçı güçler tarafından anlaşılabileceğini ummaktadır. Castilho, Giovio’nun Commentario’sunun yanı sira çok geniş bir kaynakçadan yararlandığını belirtmeye özen göstermekte ve kitabın ilerleyen sayfalarında bunlara gönderme yapmaktadır. Bu kaynaklar arasında iyi bilinen klasik ve ortaçağ yazarlarının yanı sıra –Rodoslu Apollonios, Polybios, Varro Reatinus, Strabon, Pomponius Mela, Yaşlı Plinius, Diodoros Siculus, Valerius Maximus ve Ptoelemaios– ve İber yarımadasından bakıldığında daha az bilinen, Theophylactus Simocatta, Yohannes Skylitzes, Selanikli Eustathius ve Otto von Freising gibi yazarlar vardır.41 Castilho ayrıca pek çok Rönesans yazarına da –Andrea Dandolo, Jean Froissart, Francesco Filelfo, Enea Silvio Piccolomini, Caterino Zeno, Marcantonio Sabbelico, Nicolo Sagundino, Raffaele Maffei (Volaterranus olarak da bilinir), Giambattista Egnazio ve Johann Carion gibi– gönderme yapmaktadır. Başka kaynakları arasında Türklerle ilgili yazmış olan kişiler de bulunmaktadır.42 Atıfta bulunduğu bütün kitapların kendi kütüphanesinde yer aldığı düşünülmemelidir; zira kitapta Giovio’nun Commentario’sundan yaptığı dolaylı aktarmalar gibi birçok alıntı bulunmaktadır. Gene de Castilho’nun kaynakçası çok etkileyicidir ve bu proje üzerinde Flander’e gelmeden çalışmaya başladığı yolundaki düşüncemizi doğrulamaktadır.
16Livro da origem dos Turcos, iyi bildiğimiz gibi, Avrupalı hümanistler açısından çetrefıl bir meseleydi.43 Erken çağcıl dönem Avrupalı bilginleri 15. yüzyιl boyunca kadim Yunan ve Roma’nın kültürel mirasını keşfetmekle meşguldüler ve büyük Portekiz ve İspanyol deniz yolculuklarına tanık oldukları bir dönemde modern seyyahlar ile eski yazarların kayıtlarını karşılaştırmaktaydılar.44 Yeni keşfedilen her halk ya da toprak mutlaka eski metinlerde de yer almalıymış gibi düşünüyorlardı. Fakat Türklerin durumu özeldi: Burada, Avrupa’nm doğu sınırlarına doğru hızla yayılan güçlü bir imparatorlukla karşı karşıya gelmişlerdi. Ne var ki, o kadar saygı duydukları klasik yazarlardan onlar hakkında tek bir kelime bile öğrenemiyorlardı. Dolayısıyla bol bol spekülasyon yapmaktaydılar. Örneğin Castilho, Osmanlıların bir biçimde İskitlerle ilişkili olabileceklerini savunuyordu. Türklerin kökeni konusunda 16. yüzyılın başlarında yazan ve hepsi Paolo Giovio tarafindan zikredilen yazarlar, yani Theodore Spandounes, Giovanni Maria Angiolello, Donato da Lezze, Johannes Cuspinianus ya da Andrea Cambini de benzer spekülasyonlar yapmışlardır. Ancak Diogo de Castilho böyle bir entelektüel merakın peşine düşen ilk Portekizlidir. Livro da origem dos Turcos’un önemi de buradan gelmektedir.
17Çalışma 11 bölüme ayrılmıştır. Bölümler Osman ile başlamakta ve Süleyman ile bitmektedir (bkz. Ek). Ancak bölümler eşit uzunlukta değildir; Livro da origem dos Turcos’un üçte birinden fazlası (yaklaşık 60 sayfa) 16. yüzyılın ilk otuz yılına, yani Osmanlı İmparatorluğu’nun yakın dönemdeki ilerleyişini kavramak isteyen çağdaş okurların ilgisini en çok çeken döneme ayrılmıştır. 10. Bölüm (varak. 62a-78b) I. Selim’in hükümdarlığından dolayısıyla Suriye ve Mısır’in fethedilişinden söz eder; 11. Bölüm ise, I. Süleyman’ın “nasıl Belgrad üzerine yürüyerek şehri ele geçirdiğini, daha sonra Rodos Adası’nin nasıl alındığını ve Macar Kralı Layoş ile yapılan savaşiı Buda’yı nasıl ele geçirdiğini ve 1532 yılına kadar olan gelişmeleri” anlatır. Castilho’nun çalışması Paolo Giovio’nun Commentario’nun çevirisi olmaktan çok uzaktır; değişik kaynaklardan derlenmiş çok zengin başka malzemeler içermektedir, ki bu kaynaklar çoğu zaman belirtilmiştir. Yer yer Portekizli keşiş, aynı olay hakkında verilen farklı tanıklıkları karşılaştırmakta, kendi sonucuna böylece varmaktadır. Ve Livro da origem dos Turcos sadece siyasal olayların sıralanmasından ibaret bir eser de değildir; Osmanlı savaş yöntemleri hakkında birçok vaka tahlili yaptığı gibi, Osmanlı toplumunun belli başlı özellikleri hakkında ayrıntıya inen bilgiler de vermektedir. Kısacası, Diogo de Castilho’nun kitabı oldukça ilginç bir Turcica (Türklere öνgü) örneğidir. Bunun nedeni de yalnız, Osmanlı askeri başarılarından tarafsız bir gözle söz etmesi değil, zaman zaman hayranlıkla da söz etmesidir. Yayınlanış tarihi, adına Kutsal İttifak denen ve Venedik, Papalık ve İmparator V. Carlos’u Osmanlı karşıtı bir siyasi oluşum içinde bir araya getiren ittifak ile aynı zamana denk düşmüştür.45
18Livro da origem dos Turcos’un Louvain’de Portekizli okurlara Türklerin siyasal tarihi ve askeri özellikleri hakkında bilgi vermek amacıyla yayınlandığı sırada, uzak Asya’da Portekiz ve Osmanlı güçlerini karşı karşıya getiren önemli bir çatışma yaşanmaktaydı. 1538’de, 1535’ten beri Portekizlilerin elinde olan Diu Kalesi, Guceratlıların kuşatması altındaydı, onlara Osmanlıların Süνeyş üzerinden gönderdikleri ünlü kumandan Hadım Süleyman Paşa’nın komutası altındaki birlik destek veriyordu.46 Portekizliler son kertede, büyük kayıplar verererek geri çekilmek zorunda kalan düşmanlarını püskürtmeyi başardılar ve bu askeri zafer derhal Lizbon’a gönderilen çok sayıda rapora konu oldu. Kıtalar arası haberleşmenin ne kadar hızlandığını göstermek üzere 1539’un Eylül ayında gene Louvain’de, Damião de Góis’ın Diu kuşatması hakkında Latince bir metin kaleme aldığını söylemekle yetinelim: Commentarii rerum gestarum in India 1538 citra Gangem.47 Bir kez daha Portekizli bir yazarın Flander’de, yurttaşlarının Asya’da aralarında Osmanlıların da bulunduğu bir ittifaka karşı elde ettikleri başarıları duyurmak üzere derhal kaleme sarıldığını görmek ilginçtir. Türklerle kıtalar-aşırı biçimde karşı karşıya gelindiğinde, Portekiz’in Avrupa’nin öncüsü olduğu yolunda kazandığı ün kuşkusuz, Diu olayıyla ilgili bilgilerin bunu desteklemesiyle açıklanabilir. Ayrıca, bu zafer sayesinde baharat ticaretindeki Portekiz tekeli ve Ümit Burnu’nun Portekiz tarafından denetlenmesi yeniden meşruiyet kazanmış oldu.
19Bu kısa incelemeyi sonuçlandırken birkaç noktanın altını çizmek istiyorum. 1530’larda Flander’de genellikle Portekiz Krallığı’nın temsilcileri olarak hareket eden birkaç Portekizli yazar Portekiz’in denizaşırı faaliyetleri, özellikle Osmanlılarla çeşitli karşılaşmaların gerçekleştiği Hint Okyanus’u kıyılarında olup bitenler hakkında raporlar yazmış ve yayınlamışlardır.48 André de Resende, Damião de Góis gibi bilginler Antwerp’te ve Louvain’de mevcut olan ileri baskı tekniklerinden yararlanıyorlardı kuşkusuz, ama aynı zamanda Portekiz’in propagandasanı yapan ve bu ülke hakkında bilgi yayan aracılar olarak da görülmelidirler. Bu yayınlarda Latincenin kullanılması, yazarların daha çok kültürlü Avrupa çevrelerine, kuşkusuz hümanist bilginlere, ama aynı zamanda Avrupa’daki belli başlı ekonomik ve ticari merkezlerde çalışan devlet görevlilerine ulaşma hedefıne işaret etmektedir. Modern bir tarihçinin kullandığı deyimle söylersek onlar, etkili okurlarını Portekiz kralının taşıdığı iddialı sıfat –Portekiz ve Algarve Kralı, Guine’nin Efendisi, Etiyopya, Arabistan, İran ve Hindistan’ın Fatihi, Denizlerin ve Ticaretin Hâkimi– konusunda ikna etmeye çalışan “imparatorluk habercileri” idiler ve bu sadece propagandadan ibaret değildi.49 1530 dolaylarında Portekiz Krallığı için gündemde önemli meseleler vardı: Ümit Burnu yolunun denetimi, baharat ticaretinde tekel kurmak, Estado da İndia’nın kuruluşu ve Hint Okyanusu’nun batısında deniz hâkimiyetini sağlamak bunların başlıcalarıydı. Avrupa’nın ekonomik ve mali merkezlerinde bu meselelerle ilgili olarak Portekiz’in konumunu savunabilmek önemliydi. Bu meselelerden pek çoğu Osmanlılar ile ilişkiliydi; fakat Portekiz Kralı İspanya İmparatoru V. Carlos’un, Osmanlılar ile Akdeniz’de yürüttügü çeşitli husumetlere Portekiz Krallığı’nı da taraf olarak katmayı tasarladığını bildiğinden, Osmanlılara karşı yeni bir cephe açmaya pek de hevesli değildi.
20Diogo de Castilho’nun çalışması daha farklıydı, çünkü bambaşka bir yöne işaret etmekteydi. Livro da origem dos Turcos Portekizce yazılmıştı, çünkü Portekizli okur kitlesini hedeflemekteydi: Osmanlılara karşı Akdeniz cephesinde girişilecek yeni seferlere katılma durumunda olan savaşçılar. Castilho, bu durumda yurttaşlarını Osmanlılara Avrupa bağlamında savaş açmayı önermekteydi. Bu da, Portekiz siyasi karar alıcıları arasında Osmanlılar konusunda herkesin aynı fıkirde olmadığını göstermektedir. Daha önce Portekiz kraliyet ailesi içinde bile Kral III. João’nun kardeşi Prens Luis’nin Konstantinopolis’in üstüne yürünmesinden yana olduğunu gördük. Belki de Diogo de Castilho ve Manuel Cirne, bir biçimde bu Portekiz siyasi hizbiyle ilişkili idiler.50
21Belirtmek istediğimiz son bir nokta daha var: 1540 Aralık ayında o sırada Estado da İndia valisi olan Dom Estevão da Gama, muazzam bir deniz seferi düzenledi, sefere 80’den fazla gemi ve binlerce denizci katıldı; bunlardan önemli bir bölümü Goa’dan Süveyş’e, Osmanlılara arka bahçelerinde kuvvetli bir darbe vurmak için gelmişlerdi. Sefere çıkılmasından haftalar once Tunus fethinin saygın emektarlarından biri olan Dom João de Castro, dostu Prens Luís’e şöyle yazmıştı: “Vali Süveyş’e saldırıp Türk gemilerini yakmak üzere yola çιktι (...). Bu sefer bana en acil olarak yapılması gereken şey gibi görünüyor ve Hindistan’da, o gemiler Süveyş’te demirliyken nasıl yaşayabileceğimizi kestiremiyorum.”51 Kızıldeniz seferi o vakte kadar Estado da İndia’nın Osmanlı toprakları ve çıkarlarına karşı düzenlediği en kapsamlı seferdi, çünkü Süvyeş’e kadar yara almadan gidebildikleri gibi, Massava’ya, seferin başkomutanının kardeşi olan Dom Cristóvão da Gama, 500 adamlık bir güç çıkarmıştı. Buradaki amaç, başka şeylerin yanı sira Etiyopya’daki Osmanlı karşıtı direnişi örgütlemekti.52 Belki de Kızıldeniz yolculuğuna çιkan askerlerin bir bölümünün yanında Osmanlı savaşlarıyla ilgili elkitabı olan Livro da origem dos Turcos da bulunmaktaydı. Ne var ki, Dom Vasco da Gama’nın oğlu olan Dom Estevão da Gama’nın seferi, yakınında bulunan pek çok Portekizli fidalgo (asilzâde) tarafından çok sert biçimde eleştirildi.53 Bundan kısa bir süre sonra Portekiz’e döndüğünde Kral III. João’nun gözünden düşmüştü, İmparator V. Carlos’un topraklarına sürgüne gitti, Flander’de yaşadı ve Portekiz’e yıllar sonra döndü.54 1540-1541’de Portekiz krallığının bir temsilcisi, kötü şöhretli Duarte Catanho, Konstantinopolis’e Babiâli ile bir barış ve ticaret anlaşması imzalamak üzere gelmişti.55 Açıkça görüldüğü gibi, Portekiz yönetici seçkinleri arasında Osmanlılarla ilişki kurma meselesiyle ilgili olarak en az iki siyasi hizip vardi. Diego de Castilho’nun Livro da origem dos Turcos’u Osmanlılara kendi topraklarında açıktan savaş ilan etmekten yana olan ve başını veliaht Dom Luis’in çektiği köktenci hizbin görüşlerini yansıtmaktaydı. Ancak bu konuda daha fazla araştırma yapılmasına gerek olduğu da aşikârdır.
Εk
22Livro da origem dos Turcos
Alcobaça Manastırında keşiş rahip Diogo de Castilho tarafından derlenmiştir.
23Antwerp: Rutgerus Rescius, 1538, 90 varak.
İthafnâme (varak. 1-5b)
Bölüm 1, Türklerin ve ilk kralları Otoman’a kadarki dönemdeki komutanları ve İskitler ülkesinden ayrılmalarından sonra meydana gelen önemli olaylar (varak. 6-17).
Bölüm 2, Orcanes, Türklerin ikinci imparatoru. Konstantinopolis imparatoru Migel Paleologo ile yaptığı savaş ve görevden düşmesi (varak. 17b-18).
Bölüm 3, Amurathes, Türklerin üçüncü imparatoru, Avrupa’ya nasıl girdi ve Yunanistan prenslerine ve onlara yakın olan halklara ne yaptı? (varak. 18v-21).
Bölüm 4, Paiazetes, Türklerin dördüncü imparatoru babasının ölümünün öcünü nasıl aldı ve Konstantinopolis’e nasıl sefer düzenledi ve Niğbolu şehri yakınlarında Hıristiyanlarla nasıl savaştı? Ve erken ölümü (varak. 21-25V).
Bölüm 5, Cyriscelebes, Türklerin beşinci imparatoru, Macaristan kralı Sigismund’u nasıl yendi ve nasıl öldü? (varak. 26-27).
Bölüm 6, Mahometes, Türklerin altıncı imparatoru amcasını nasıl öldürdü, büyükbabasının Asya’da kaybettiği toprakları nasıl geri aldı ve birçok Türk soyundan prensi nasıl yok etti ve nasıl öldü? (varak. 27-27b).
Bölüm 7, Amurates II., Türklerin yedinci imparatoru Hıristiyanlarla ve kendi halkıyla yaptığı savaşlar ve ölümü (varak. 28-33b).
Bölüm 8, Mohometes, Türklerin sekizinci imparatoru, Konstantinopolis ve Trabzon imparatorluklarını nasıl ele geçirdi, başka birçok Hıristiyan krallığını ve beylikleri nasıl aldı, Belgrad yakınlarında nasıl yenildi ve nasıl öldü? (varak. 33V-48).
Bölüm 9, Baiazetes, aynı addaki ikinci ve Türklerin dokuzuncu imparatoru, kardeşi Zizimo’yu nasıl yendi; Kahire Sultanı ile ve başka güçlü prenslerle –Hıristiyan ve Müslüman– nasıl savaştı ve nasıl öldü? (varak. 48-62).
Bölüm 10, Selimo, Türklerin onuncu imparatoru, kardeşi Achomates’i ve o kuşağın en iyilerini nasıl yok etti, Sûfi’ye [Şah İsmail] karşı nasıl savaştı ve Aladulo’yu nasıl yendi ve Suriye ve Mısır’ı, Sultan’ını hunharca katlederek nasıl ele geçirdi, nasıl öldü? (varak. 62-78v).
Bölüm 11, Solimano, Türklerin on birinci imparatoru, tahta çıkışından sonra isyan edenleri nasıl dize geçirdi, Belgrad’ı nasıl kuşattı ve ele geçirdi, sonra Rodos’u nasıl aldı ve Macaristan Kralı Layoş’u nasıl yendi, Budin’i nasıl ele geçirdi ve 1532 yılına kadar hükümdarlığı altında başka neler oldu? (varak. 78V-90v).
Notes de bas de page
* Metin boyunca, yazarın “Low Countries” olarak belirttiği bölgeyi, Flander olarak çevirdik. Bu topraklar bugün büyük ölçüde Hollanda ve Belçika’nın parçalarıdır. Türkçede Felemenk ülkesi de denir –ç.n.
1 Francisco Leite de Faria, Estudos bibliográficos sobre Damião de Góis e a sua Época (Lizbon: Secretaria de Estado da Cultura, 1977), s. 431-432; Diogo de Castilho, Livro da origem dos Tvrcos he de seus Emperadores (Louvain: Rutgerus Rescius, 1538). Louvain’de ünlü bir matbaaya sahip olan ve aynı zamanda Collegium Trilingue’de Yunanca dersleri veren Rescius hakkında bkz. Peter G. Bietenholz ve Thomas B. Deutscher (der.), Contemporaries of Erasmus - A Biographical Register of the Renaissance and Reformation, 3 cilt. (Toronto: University of Toronto Press, 2003), cilt. 3, s. 142-144.
2 Kesin göndermeler için bkz. Francisco Leite de Faria, Estudos bibliográficos sobre Damião de Góis, (Lizbon: Secretaria de Estado da Cultura, 1977), s. 431-432
3 Luís de Matos, “Obras raras do século xvi,” Boletim Internacional de Bibliografia Luso-Brasileira (Lizbon), cilt. 3, 1962, s. 74-83 (bkz. s. 76-77); Luís de Matos, “Bibliofïlia,” Boletim Internacional de Bibliografia Luso-Brasileira (Lizbon), cilt 3, 1962, s. 473.
4 Dicionário Bibliográfico Português, Inocêncio Francisco da Silva vd., Diccionario Bibliographico Portuguez, 23 cilt. (Lizbon: Imprensa Nacional, 1858-1958), cilt 2, s. 151-152, burada Castilho’nun kitabının ilk doğru betimlemesinin yer aldığı da söylenmektedir.
5 Bkz António Geraldo da Cunha, “Os eslavismos do ‘Liuro da origem dos Turcos’ (Estudo histórico-etimológico),” Revista de Portugal (Lizbon), cilt 22, 1957, s. 277-283 ve António Geraldo da Cunha, “Alguns etnônimos eslávicos (Estudo histórico-etimológico),” Filologia e Linguística Portuguesa (São Paulo), n. 2, 1998, s. 143-157.
6 Diogo Barbosa Machado, Bibliotheca Lusitana [1741-1759], 4 cilt (Coimbra: Atlântida Editora, 1965-1967), cilt 1, s. 643-644.
7 Bkz. António Feliciano de Castilho, Camões: Estudo Histórico-Político, 3 cilt (Lizbon: Tipografia da Sociedade Tipográfica Franco-Portuguesa, 1863), cilt 3, s. 8-28; ve F.M. de Sousa Viterbo, Dicionário Histórico e Documental dos Arquitectos, Engenheiros e Construtores Portugueses, (der.) Pedro Dias, 3 cilt (Lizbon: Imprensa Nacional – Casa da Moeda, 1988), cilt 1, s. 183-204 ve cilt 3, s. 263-270.
8 Saul A. Gomes, Documentos para a História de Santa Maria de Alcobaça nos Séculos xvi a xviii (Lizbon: Ministério da Cultura, 1994), s. 19.
9 Joaquim Veríssimo Serrão’ya göre, Diogo de Castilho 1561’de, kraliyetten asalet unvanı aldığında hayattaydı. (Figuras e Caminhos do Renascimento em Portugal [Lizbon: Imprensa Nacional – Casa da Moeda, 1994], s. 173-174).
10 Diogo de Castilho, Livro da origem dos Turcos, s. 9.
11 Pierre de Cenival vd. (der.), Les Sources Inédites de l’Histoire du Maroc - Archives et Bibliothèques de Portugal, 5 cilt (Paris: Ernest Leroux ve Paul Geuthner, 1934-1953), cilt 2, s. 577.
12 Anselmo Braamcamp Freire, “Maria Brandoa a do Crisfal,” Archivo Histórico Portuguez (Lizbon), cilt 6, 1908, s. 293-442; cilt 7, 1909, s. 53-79, 123-133 196-208 ve 320-326; cilt 8, 1910, s.21-33 (bkz. Cilt 6, s. 406).
13 Manuel Cirne’nin kariyeri hakkında bkz. Maria Adelaide Pereira de Moraes, “Velhas Casas: X-Paço e Honra de Gominhães,” Boletim de Trabalhos Históricos (Guimarães), cilt 39, 1988, s. 255-336 (bkz. s. 287-296) ve Robert Ricard, Études sur l’histoire des portugais au Maroc (Coimbra: Imprensa da Universidade, 1955), s. 183-184.
14 Yakın zamanda yapılmış bir sentez için bkz. Vitorino Magalhães Godinho, A Expansão Quatrocentista Portuguesa (Lizbon: Publicações Dom Quixote, 2007).
15 Bkz. Maria do Rosário de Sampaio Themudo Barata, Rui Fernandes de Almada, Diplomata Português do Século XVI, 2 cilt. (Lizbon: Instituto de Alta Cultura, 1971-1973), c. 1, muhtelif yerler.
16 Amato Lusitano ondan, “Portekiz Kralı III. João’nun Antwerp’teki soylu ve geniş yürekli ticari temsilcisi” (João Rodrigues de Castelo Branco, Centúrias de Curas Medicinais, (der.), Firmino Crespo, 4 cilt [Lizbon: Universidade Nova de Lisboa, 1983], cilt 1, s. 63) şeklinde söz eder. Bkz. Maximiano Lernos, Amato Lusitano: A sua vida e a sua obra (Porto: Eduardo Tavares Martins, 1907), s. 70 ve gene Maximiano Lernos, Amato Lusitano: Correcções e aditamentos (Coimbra: Imprensa da Universidade, 1922), m. y..
17 Josef Nasi hakkında bkz. Cecil Roth’un klasik yapıtı: The Duke of Naxos of the House of Nasi (Philadelphia: The Jewish Publication Society of America, 1948), a.y. ve ayrtca geniş bir bibliyografyada yer alan yaktn tarihli makale: Herman Prins Salomon ve Aron di Leone Leoni, “Mendes, Benveniste, de Luna, Micas, Nasci: The State of the Art (1532-1558),” The Jewish Quarterly Review (Philadelphia), cilt 88, 1998, s. 135-211 ve Nicole Abravanel, “João Micas, duc de Naxos,” Alain Servantie ve Rámon Puig de la Bellacasa (der.), L’Empire ottoman dans l’Europe de la Renaissance / El Imperio Otomano en la Europa renacentista (Louvain: Leuven University Press, 2005), s. 327-338.
18 Bkz José Lopes Dias, Comentários aos “Index Dioscoridis” de Amato Lusitano (Castelo Branco: Gráfica de S. José, 1968).
19 José Hermano Saraiva (der.), Ditos Portugueses Dignos de Memória - História Íntima do Século xvi (Mem Martins: Publicações Europa-América, 1997), s. 462.
20 Alain Servantie ve Rámon Puig de la Bellacasa (der.), L’Empire ottoman dans l’Europe de la Renaissance, a.g.e., içindeki makaleler. Gerekli bibliyografyaya buradan ulaşılabilir.
21 Alcobaça’nın aktif bir kültür merkezi olarak anlatıldığı bir çalışma için bkz. José Mattoso, “Alcobacense , Historiografia,” Giulia Lanciani ve Giuseppe Tavani (der.), Dicionário da Literatura Medieval Galega e Portuguesa (Lizbon: Editorial Caminho, 1993), s. 35-36 ve Joaquim Veríssimo Serrão, Figuras e Caminhos do Renascimento, s. 285-299.
22 J.A. Goris’in klasik incelemesine bkz. Études sur les Colonies Marchandes Méridionales à Anvers de 1488 à 1567: Portugais, Espagnols, Italiens (Louvain: Librairie Universitaire, 1925), a.g.e. ve ayrica Alberto Veiga Simões, Estudos de História, (der.), A.A. Marques de Almeida (Lizbon: Centro de História da Universidade de Lisboa, 2004), s. 31-66 ve A.H. de Oliveira Marques, Ensaios de História Medieval (Lizbon: Portugália Editora, t.y.), s. 217-267.
23 Bkz. A.A. Marques de Almeida, Capitais e Capitalistas no Commercio da Especiaria: O Eixo Lisboa-Abtuerpia (1501-1549) - Aproximação a um Estudo de Geofinança (Lizbon: Edições Cosmos, 1993), m. y..
24 Bkz. Anselmo Braamcamp Freire, “Maria Brandoa a do Crisfal,” cilt 8, s. 22, 24, 27, 28, v.s. Avrupa’daki Osmanlı etkileşimleri için bkz. Dorothy M. Vaughan, Europe and the Turk: A Pattern of Alliances, 1350-1700 (Liverpool: University Press, 1954), m. y.
25 Şarlken’in Avusturya ve Akdeniz’deki savaşları için bkz. James D. Tracy, Emperor Charles V, Impresario of War: Campaign Strategy, International Finance, and Domestic Politics (Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2002), s.133-157.
26 Bkz. Aude Viaud (der.), Lettres des Souverains Portugais à Charles Quint et à l’Impératrice (Lizbon ve Paris: Centre Culturel Calouste Gulbenkian ve Comissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses, 1994) ve Aude Viaud (der.), Correspondance d’un Ambassadeur Castillan au Portugal dans les années 1530: Lopo Hurtado de Mendoza (Lizbon ve Paris: Centre Culturel Calouste Gulbenkian ve Comissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses, 2001).
27 Estado da İndia’nın 16. yüzyılın ilk yarısında kuruluşuyla ilgili olarak bkz.Sanjay Subrahmanyam, The Portuguese Empire in Ásia 1500-1700: A Political and Economic History (Londra, Longmann, 1993), s- 55-79
28 Osmanlıarın Hint Okyanusu’yla olan etkileşimini yakın dönemde Giancarlo L. Casale, The Ottoman Age of Exploration (New York: Oxford University Press, 2010) adlı eserinde ele almıştır.
29 Bkz. Diogo do Couto, Da Ásia - Décadas, (der.), Nicolau Pagliarini, 15 cilt (Lizbon: Livraria San Carlos, 1973-1975), dec. 4, bk. 6, b. 10. Ayrıca bkz. R.B. Serjeant, The Portuguese off the South Arabian Coast: Hadrami Chronicles (Beyrut: Librairie du Liban, 1974), s. 56; ve Giancarlo L. Casale, The Ottoman Age of Exploration, m.y.
30 Latince metin Servatius Sassenus tarafından yayınlandı. Latince metin ve modem bir tercümesi için bkz. yayınlanmamış bir M.A. tezi: António Jorge da Silva, Epitome rerum gestarum in India anno MDXX: Uma intervenção na Europa (Coimbra: Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra, 1991). Resende üzerine bir değerlendirme için bkz. Luís de Matos, L’Expansion portugaise, s. 427-436.
31 André de Resende’nin sonraki kariyeri için bkz. Odette Sauvage, L’itinéraire érasmien d’André de Resende, 1500-1573 (Paris: Fundação Calouste Gulbenkian, 1971).
32 Latince metin Cornelius Grapheus tarafından yayınlanmıştı. Onunla ilgili olarak bkz. Peter G. Bietenholz ve Thomas B. Deutscher (der.), Contemporaries of Erasmus, cilt 2, s.123. Portekizce çeviriyi de içeren modem bir basımı için bkz. Manuel Cadafaz de Matos ve Miguel Pinto de Meneses (der.), Obras de Damião de Góis, 2 cilt (Lizbon: Edições Távola Redonda, 2002-2006), cilt i, a.g.e.. Damião de Góis ve yayınlanmış eserleri için bkz. Luís de Matos, L’Expansion Portugaise dans la Littérature Latine de la Renaissance (Lizbon: Fundação Calouste Gulbenkian, 1991), s. 446-457 ve ayrica Donald F. Lach, Asia in the Making of Europe, 2 cilt (Chicago: University of Chicago Press, 1965-1977), cilt. 2, b. 2, s. 15-26 ile Luís Filipe Barreto, Damião de Goes:Os Caminhos de um Humanista (Lizbon: CTT - Correios, 2002), m.y..
33 Bkz. António Alberto Banha de Andrade, Francisco Álvares e o êxito europeu da “Verdadeira Informação” sobre a Etiópia (Lizbon: Junta de Investigações do Ultramar, 1982), m.y..
34 Giovanni Battista Ramusio, Navigazioni e viaggi, (der.), Marica Milanesi, 6 cilt (Torino: Einaudi, 1978-1988), cilt 3, s. 673-674. Giovio hakkında bkz. T. C. Price Zimmermann, Paolo Giovio: The Historian and the Crisis of Sixteenth-Century Italy (New Jersey: Princeton University Press, 1995). Ayrıca bkz. George B. Parks, “The Contents and Sources of Ramusio’s Navigationi,” Giovanni Battista Ramusio, Navigationi ve Viaggi – Venice 1563-1606, (der.), R.A. Skelton ve George B. Parks, 3 cilt (Amsterdam: Theatrum Orbis Terrarum, 1967-1970), cilt. 3, s 1-39 (bkz., s. 22); Francisco Leite de Faria, Estudos bibliográficos sobre Damião de Góis, s. 233-234; Luciana Stegagno Picchio, “Portugal e os Portugueses no Livro das Navigationi de G.B. Ramusio,” Revista da Universidade de Coimbra (Coimbra), cilt 32, 1985, s. 9-25 (bkz., s. 22).
35 De rebus et Imperio Lusitanorum ad Paulum Jovium disceptatiuncula’nın (Louvain, 1539), modern Latince bir tenkidli basım ve Portekizce çevirisi için bkz., Manuel Cadafaz de Matos ve Miguel Pinto de Meneses (der.), Obras de Damião de Góis, cilt 2, s. 122-131.
36 Hayreddin üzerine bkz. Miguel Angel de Bunes Ibarra, Los Barbarroja, Corsarios del Mediterráneo (Madrid: Alderabán, 2004).
37 Tunus’un fethiyle ilgili olarak bkz. Sylvie Deswarte-Rosa, “L’expédition de Tunis (1535) : images, interprétations, répercussions culturelles,” Bartolomé Benassar ve Robert Sauzet (der.), Chrétiens et musulmans à la Renaissance (Paris: Honoré Champion, 1998), s. 75-132, eserin geniş bir kaynakçası da vardır. Saldanha’nın kariyeri hakkında bkz. Alexandre Lobato, António de Saldanha: his times and his achievements (Lizbon: Centro de Estudos Históricos Ultramarinos, 1962).
38 Prens Luís’nin biyografisi ve Tunus seferine katılması konusunda bkz. Sylvie Deswarte-Rosa, “L’expédition de Tunis (1535),” s. 75-132 ve a.y., “Espoirs et désespoir de l’Infant Dom Luís, ” Mare Liberum (Lizbon), n. 3, 1991, s. 243-298 adli makaleler.
39 Bkz. Alain Servantie, “L’information de Charles Quint,” Alain Servantie ve Rámon Puig de la Bellacasa (der.), L’Empire ottoman dans l’Europe de la Renaissance, s. 249-295.
40 Modern bir baskı için bkz. Paolo Giovio, Commentario de le cose de’ Turch (der.), Lara Michelacci (Bologna, CLUEB, 2005). Ayrıca bkz. V.J. Parry, “ Renaissance historical literature in relation to the Near and the Middle East (with special reference to Paolo Giovio),” Bernard Lewis ve P.M. Holt (der.), Historians of the Middle East (London: Oxford University Press, 1962), s. 277-289.
41 Türklerle ilgili Rönesans dönemi değerlendirmeleri için bkz. Nancy Bisaha, Creating East and West: Renaissance Humanists and the Ottoman Turks (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2004) ve Margaret Meserve, Empires of Islam in Renaissance Thought (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2008). Diogo de Castilho’nun kitabına bu eserlerde değinilmemektedir.
42 Bu yazarlarla ilgili kaynaklar için bkz. Peter G. Bietenholz ve Thomas B. Deutscher (der.), Contemporaries of Erasmus, m.y.; Nancy Bisaha, Creating East and West, a.g.e. ve Margaret Meserve, Empires of Islam in Renaissance Thought, m.y..
43 Nancy Bisaha, Creating East and West, m.y.; ve Margaret Meserve, Empires of Islam in Renaissance Thought, m.y.’in yanı sıra bkz. Agostino Pertusi, “Premières études en Occident sur l’origine et la puissance des Turcs;” Agostino Pertusi, Bisanzio e i Turchi nella cultura del Rinascimento e del Barroco, (der.), Carlo Maria Mazzucchi (Milan: Vita e Pensiero, 2004), s.113-170 ve Robert Schwoebel, The Shadow of the Crescent: The Renaissance Image of the Turk (1453-1517) (New York: St. Martin’s Press, 1969) adli klasik çalışma.
44 Bu konuya kışkırtıcı bir yaklaşım için bkz. Anthony Grafton, April Shelford ve Nancy Siraisi, New Worlds, Ancient Texts: The Power of Tradition and the Shock of Discovery (Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press, 1995). Τürkçe çevirisi: Yeni Dünyalar Eski Metinler, İstanbul, Kitap Yay., 2004.
45 Bkz.Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), 4 cilt (Philadelphia: The American Philosophical Society, 1976-1984), cilt 3, s. 394-449 ve Dorothy M. Vaughan, Europe and the Turk, m.y.
46 Süleyman Paşa’nın seferi hakkında yeni bir çalışma için bkz. Dejanirah Couto, “No rasto de Hadim Suleimão Pacha: alguns aspectos do comércio do Mar Vermelho nos anos de 1538-1540,” Artur Teodoro de Matos ve Luís Filipe F. Reis Thomaz (der.), A Carreira da India e as Rotas dos Estreitos – Actas do VIII Seminário Internacional de História Indo-Portuguesa (Angra do Heroísmo: Barbosa ve Xavier, 1998), s. 483-508.
47 Çalışma Rutgerus Rescius tarafindan da yayınlanmıştı. Góis’nın raporunun yeni bir baskısı ve Portekizce çevirisi için bkz. Manuel Cadafaz de Matos ve Miguel Pinto de Meneses (der.), Obras de Damião de Góis, cilt 2, s. 15-144.
48 1550 ve 1550 arasında Portekizli yazarlar tarafından yayınlanmış eserlerin listesi için bkz. Francisco Leite de Faria, Estudos Bibliográficos sobre Damião de Góis, s. 237-498.
49 Donald F. Lach, Asia in the Making of Europe, cilt 2, b. 2, s. 5-38. Portekiz krallarının kullandıkları sıfatlar konusunda bkz. António Vasconcelos de Saldanha, “Conceitos de Espaço e Poder e seus reflexos na titulação régia portuguesa,” Jean Aubin (der.), La Découverte, le Portugal et l’Europe (Paris: Fondation Calouste Gulbenkian, 1990), s. 105-129.
50 Başka bir bağlamda, özellίkle Portekiz Estado da İndia’sı ile ilgili olarak bkz. Luís Filipe Thomaz. “Factions, interests and messianism: The politics of Portuguese expansion in the east, 1520-1521,” The Economic and Social History Review (New Delhi), cilt 28, 1991, s. 97-109.
51 Armando Cortesão ve Luís de Albuquerque (der.), Obras Completas de D. João de Catro, 4 cilt (Lizbon: Academia Internacional de Cultural Portuguesa, 1968-1981), cilt 3, s. 30.
52 Bu sefer için bkz. Luís Costa e Sousa, Campanha da Etiópia 1541-1543: 400 Portugueses em socorro do Preste João (Lizbon: Tribuna da História, 2009).
53 Bkz. Timothy J. Coates, “D. João de Castro’s 1541 Red Sea Voyage in the Greater Context of Sixteenth Century Portuguese-Ottoman Red Sea Rivalry,” Caesar E. Farah (der.), Decision Making and Change in the Ottoman Empire (Kirksville, Missouri: The Thomas Jefferson University Press, 1993), s. 263-285.
54 Dom Estevão’in kariyeri hakkında bkz. Diogo do Couto, Tratado dos feitos de Vasco da Gama e seus filhos na Índia (der.), José Manuel Azevedo e Filho ve João Marinho dos Santos (Lizbon: Edições Cosmos, 1998), s. 107-176.
55 Kötü şöhretli Catanho hakkında bkz. Dejanirah Couto, “L’espionnage portugais dans l’Empire ottoman au xvie siècle,” Jean Aubin (der.), La Découverte, le Portugal et l’Europe, s. 243-267.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Harp ve Sulh
Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks
Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org
Harp ve Sulh
Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.
Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org
Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.
Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.
La syntaxe de l’email est incorrecte.
Référence numérique du chapitre
Format
Référence numérique du livre
Format
1 / 3