Version classiqueVersion mobile

Harp ve Sulh

 | 
Dejanirah Couto

Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde Portekiz ve Portekizliler

Jean-Louis Bacqué-Grammont
Traduction de Şirin Tekeli

Note de l’auteur

Bu araştırma, Ulusal Bilimsel Araştırma Merkezi’nin (CNRS) 7192 numaralı Araştırma Karma Ünitesi (Paris) ve İstanbul Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü’nün, metnin yazarının yönetiminde, ortaklaşa yürüttüğü “Histoire et sciences auxiliaires de l’histoire ottomane” (Osmanlı tarihiyle ilgili tarih ve bağlı bilimler) araştırma programı içinde yer almaktadır.

Texte intégral

  • 1 Evliya Çelebi Seyahatnamesi X. Cilt [EÇSX], bkz. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (...), yayınlayanlar: (...)
  • 2 Robert Dankoff, An Evliyâ Çelebî Glossary, Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat-name(...)
  • 3 Ottoman Mentality [OM], bkz. Robert Dankoff, An Ottoman Mentality. The World of Evliyâ Çelebî, Bril (...)

1Evliya Çelebi (1611-1684?) Türk dünyası dışında hâlâ az tanınan bir Osmanlı yazarıdı. On ciltlik seyahatnamesinin yalnızca sınırlı sayıdaki bölümleri Batı Avrupa’nın bazı büyük dillerine çevrilmiştir. Osmanlıca metnin kendisi ise 19. yüzyılın sonuyla Kemalist dönem arasında basılmıştır ve özellikle ilk bölümleri Sultan Abdülhamid dönemi sansürlerinden kaynaklanan kesintilerin bolluğuyla dikkat çeker. Ne mutlu ki, bankacılığa paralel olarak yoğun kültürel etkinlikleri de sürdürmeye özen gösteren Türkiye’nin büyük bankalarından biri, Türkiye’nin ve Atlantik-ötesinin çok değerli filologlarının ellerine teslim ettiği ve 1995-2007 yıllarını kapsayan bir çalışmanın ürünü olan bu Seyahatnâme’nin yeniden basımını programına koydu. Seyahatnâme’nin onuncu ve son cildinin yayınlanmasıyla birlikte,1 bütün disiplinlerdeki araştırmacıların önüne engin bir keşif alanı açıldı. Tabi ki bu alana girebilmek için Evliya Çelebi’nin kullandığı Osmanlı Türkçesini –ki her şartta bir özel kelimeler sözlüğüne başvurmayı gerektirir2– yeterince öğrenmiş olmaları ve onun zihinsel dünyasına girebilmiş olmaları3 gerekmektedir.

  • 4 Bir bibliyografya ve dizinle birlikte, on ciltlik bir tür detaylandırılmış “içindekiler” kitabı ola (...)
  • 5 Bu bakış açısından, İskenderiye tanımlamaları gerçekten çarpıcıdır, onun zamannıdaki hiçbir yabancı (...)
  • 6 “Glissements progressifs du fantastique. Quelques exemples safavides et ottomans,” Eurasian Studies(...)

2Evliya Çelebi’nin 1640 ile Mısır’da emekli olduğu 1680 yılları arasında gezmiş olduğu yerler içinde Mağrib dışında bütün Osmanlı toprakları, Avusturya, Kafkasya ve Batı İran sayılabilir.4 Çoğunlukla, görev başındaki paşanın nedîm’i (arkadaşı, güvenilir kişi) olarak seyahat etmiştir. Anlatısının sayfaları boyunca eğitimli ama bilgin olmayan bu İstanbullunun, kendi zamanının kozmopolit Osmanlı toplumunda saf Türk olan baba tarafının atalarıyla gurur duyduğu gorülür. İmparatorluk sarayının kuyumcusunun oğlu olan ve oldukça ince bir yaşam tarzına alışmış yazarımız, insanları ve geleneklerini olduğu kadar harikaları –etimolojik anlamda– veya öyle olduğu sanılanları keşfetmenin verdığı sınırsız zevk sayesinde, seyahatlerin rahatsızlıklarına kolaylıkla uyum sağlıyordu. Diğer yandan anlatısı, yarı-resmi görevlerinin ona sağlamış olduğu olanaklarla ulaşabildiği çeşitli kesin verilerin5 ve işverenlerinin şölenlerini süslediğini tahmin ettiğimiz olağanüstü olduğu kadar da inanılmaz olan boş lakırdıların yan yana gelmesinden oluşuyor gibi bir izlenim bırakmaktadır.6 Bir iki tip anlatı, birinden diğerine ardı arkası kesilmeden devam eden bu geçişler, onun anlatısına Osmanlı yazınında bilinen hiçbir türe yerleştiremeyeceğimiz bir özellik verir.

  • 7 “Le Nouveau Monde dans l’esprit d’Evliyâ Çelebî”de Kristof Kolomb’un ilk seyahatinden bir buçuk yüz (...)

3Metnin içinde bol bol bulunan diğer karşıtlıkların içinde, biz burada daha çok kurgu-tarihe ve kurgu-coğrafyaya ait olanlarla ilgileneceğiz7 Seyahatnâme’nin 10. cildinin bazı bölümleri, Portekizlilerin söz konusu edildiği ve burada takdim etmeyi dişündüğümüz yirmi kadar örneği içermektedir.

  • 8 OM, s. 64. Kafiye ihtiyacının burada rol oynadığı çok açıktır: Fireng-i pür-reng, “Frenklerin bol h (...)
  • 9 EÇSX, s. 51.

4Öncelikle Evliya Çelebi’nin kaleminde, “Frenklerin” yani Avrupalı Hıristiyanların çelişkili görünümlerle belirdiklerinin altını çizmek lazım. Müslüman olmamaları yani hatalarında inatla israr etmeleri, onlara özellikle aldatma konusunda ve savaş oyunlarında sahip oldukları beceriye bağlanan, kötü sıfatlar yapıştırılmasına yol açmıştır.8 Bununla birlikte, anlatının başka yerlerinde, niteliklerinin kötü yanlarının altının çizilmesiyle yetinilmeyerek, özellikle bilim ve teknik alanında sahip oldukları bilgilerin onlara sadece İslam birliklerine direnme ve onları geri püskürtme imkânını vermediği, aynı zamanda dünyanın o zamana kadar bilinmeyen çok büyük bölümlerini keşfetme ve güçlerini buralara kabul ettirme imkânını da verdiği belirtilmiştir. Yazarımız Frenkleri ve ülkelerini birbirlerinden ayırmaya girişmemiştir, halbuki başka yerlerde Tatarlara, Nogaylara, Kalmuklara, Çerkeslere ve diğerlerine has özelliklere uzun uzadıya yer vermiştir. Bu durum, bu alandaki deneyim ve belge eksikliğine veya sadece ilgisizliğe bağlanabilir mi? Zaten, Seyahatnâme’de Frenklerin içinde yer alan Portekizlileri belirginleştirmeye katkı sağlayacak hiçbir şey bulamıyoruz. Portekiz hakkında birşey dendiğinde ortaya çıkan belirsizlik durumu ise, kesinlikle apaçık hataların meydana gelmesine yol açıyor.9

  • 10 Bir başlık olması gereken yerde boşluk var: Fireng’lerde, genel olarak krâl (Slav veya Macarlar ara (...)
  • 11 Coğrafi doğruluktan çok seslere duyarı olan Evliya Çelebi, zihninde belli belirsizce Çin topraklann (...)

krâllarına (–)10 derler cemi‘î zamânda kimse ile sulh kabûl etmemiş bir muta‘azım kâfir dir ammâ yine İncîlî dir lákin meẕhebi ne Pâpişte-dir ne Lutıryânî-dir bir tahtı Sebte boğazı kurbinde (–)-dir ve Mısır cezîresinün Bahr-i Muhît sâhili cümle bunun hükminde-dir ve Hindistânda yedi yüz cezîreye mâlik olmış-dır Çîn ü Mâçîne Hıtâ vü Hotene11 varup bu cihân cezîresinün niçe bin kerre devr eden bu Portakâl-dir cümle küffârdan ekser dir Hindi zabt etmiş-dir.

  • 12 Bütün kıtaların bir ada gibi birbirine birleşik haline verilen ad.

5Portekiz, Prensi Gemici Henrique’in 1415’te fethetmiş olduğu Sebte’nin yani bugünkü Ceuta’nın pek uzağında değildi şüphesiz, ama bu ülkeye has Hıristiyanlık biçiminin nereden kaynaklanmış olduğunu bilmiyoruz. “Mısır [yarım]adası” ve onu çevreleyen Bahr-i Muhît ise beş yüzyıl öncesinde Claudius Ptolemaios (Batlamyus) tarafından oluşturulmuş ve Büyük Keşifler’den itibaren Evliya Çelebi’nin zamanında çürütülmüş olan bir dünya görüşune geri dönmektedir: İskenderiyeli coğrafyacıya göre Afrika, Asya ve Avrupa Ekvatorun pek az güneyinde yer alıyordu, engin bir okyanusun ortasında bir tür Pangea12 oluşturuyordu. Geri kalan kısımlardaysa gerçeğin birçok yansıması bulunabilir.

  • 13 A.g.e., s. 457. Bu bölümde anlatılan sahne, bugünkü Sudan’da geçmektedir, yazar orada kendisine gez (...)

6Bununla birlikte, Evliya Çelebi’nın Portekizlilere yamyamlık gibi kışkırtıcı, inanılmaz eylemleri atfetmesi ve bunlar hakkında hiçbir yorum yapmamış olması şaşırtıcıdır:13

Hindistân gemileri ile üç karındaş Hindden Habeşe giderken Pôrtakâl küffârları gemilerimüz alup üçümüzi dahi esîr eylediler ve gemi anbârı içre bizi habs eylediler hikmet-i Hudâ ile Hâlik-ı kevneyn bir karındaşımuz merhûm olup na‘şın kebâb edüp bize yedirdiler kâmil bir ayda ol birâderimüzi iki kişi tenâvül etdük bir aydan soñra hikmet-i Hudâ bu bahr-i Ôkyûnûsda gezerken bir telattum-ı deryâ bizi bir kenâra atup keştimüz pâre pâre olup biz bir cebel-i ‘âlîye fırâr edüp bir âb-ı revânda gusl edüp ikişer rek‘at salât-ı şükr kılup zî-rûh kısmı tenâvül etmege tevbe etdük sebeb ol-dur deyü agladılar.

  • 14 A.g.e., s. 45.

7Yine de, sıcağa ve orada hüküm süren yırtıcı hayvanlara rağmen, Portekizliler Afrika’nın uzun kıyıları boyunca yerleşmeyi başarmışlardır:14

bu cezîrenün hatt-ı istivâsından öte cenûb cânibine bir iklîm kadar arz-ı hâlîyye var idi şiddet-i hârdan ve mahûf zehirnâk haşerâtlardan Benî Âdem mutavattın olmaduğı ecilden ekâlîm ‘add olunmamış-dır hâlâ anda yeni Portakâl sâkinler dir deyü Fûncistânda Hamed İdrîs nakl eyledi.

  • 15 A.g.e., s. 463. Bkz. a.g.e., s. 478: hakîkatü-l-hâl bu Mısır cezîresinün garb cânibinde Sebte bogaz (...)

8Oraya yerleşmekle yetinmeyen Portekizliler, verimli bir ticaret yapmışlardır:15

hâlâ Mısır cezîresinüñ cenûbî nihâyeti burnında Portakâl küffârı istîlâ edüp Bahr-i Muhît kenârında kal‘eler yapup şehirler bünyâd edüp Nîl başındaki kavm ile bey‘ ü şirâ edüp Medâr-ı Cedîden ileri bir iklîm-i vasatî kadar vilâyet buldılar.

  • 16 A.g.e., s. 48.

9Daha üstün bir biçimde silahlanmış olan Portekizlilere askeri açıdan direnmekte yetersiz kalan Sahraaltı Afrika’nın yerel krallıkları, onlarla ticaret yapmakta tereddüt etmemişlerdir. Bunun için, iki topluluktan her biri, diğerinin dilini anlamaya gayret göstermiştir, Habeş’lilerin –yani bugünkü Eritre, Habeşistan değil– örneğinde olduğu gibi:16

ammâ taht-ı hükûmetinde cümle elsine-i muhtelife sâhibi Benî Âdemler dir kim biri de mezheb-i İslâmda degüller dür zîrâ dâ’imâ ihtilâtlari Pôrtakâl küffârı-ile olup anları dalâlete düşürmişler dir.

  • 17 A.g.e., s. 46. Portekizlilerin ticaret yaptığı başka bir yerel halk da Fûnciler idi. Bkz. A.g.e. s. (...)

10Portekizlilerin diller konusundaki bilgisi, bu ücra bölgelerde maceraya atılan bütün yabancılarınkinin çok üstündeydi, örneğin Evliya Çelebi’nın Baganiskî olarak adlandırdığı halkla olan savaşlar kâr getiren değiş tokuşu engellememekteydi besbelli:17

bu kavim Habeş ile Nîl-i mübâreküñ mâ-beyni olan mâ-beyne müstevlî olmış kavm-ı bî-pâyân-ı ‘uryân-dır tâ Bahr-i Muhît kenârında Pôrtakâl ile muşâ‘ yerleri var dir silâhları ceyrân boynuzından hıştlar dır kim âdeme nîşter gibi güzer eder ekseriyyâ ihtilâtları Pôrtakâl ile olup bey‘ ü şirâ ederler bunlarda bin sene mu‘ammer olmış pîl dişi ve gergedân boynuzı ve keler derisi ve zebâd ve tibir gâyet çok-dur ve bunlaruñ lisânın bir kavm añlamaz illâ Pôrtakâl veled-i zinâsı anlar îmâ ve işâretleri-ile kelâmların bir tertîbe koyup mu‘âmelât-ı mehmelât ederler.

  • 18 A.g.e., s. 489-490.

11Ama başka durumlarda, örneğin bugün Puntland olarak adlandırılan Zeyla‘ limanında ticaretin sürekliliğinin çatışmaları bastırdığı şüphe götürmemektedir:18

  • 19 Krş. Henry ve Renée Kahane, Andréas Tietze, The Lingua Franca in the Levant. Turkish Nautical Terms (...)
  • 20 Büyük bir olasılıkla “karavela” için yapılmış bir hata.
  • 21 Krş. a.g.e., s. 215-216, “fly-boat” Hollandaca vlieboot.

hâlâ bu Zeyla‘ kal‘esi ile Pôrtakâl küffârı muşâ‘-dır bu kal‘eden paşaya senevî kırk kese muhâsebe verür ammâ ba‘zî sene tâli‘ine beş on Hindistân gemisi ve beş on Pôrtakâl Frengi gemisi gelürse beş kese gümrük hâsıl olur ammâ gümrügi darbe ucı-ile verürler küffâr gâlibdir murâdı üzre gemilerin bal ü yag ve koyun ve sıgır pasdırmasın ve gayrı metâ‘lar-la gemilerin doldurup avânta lenger edüp gider (...) bunlar ‘ankâ bâzirgânlar dir bey‘ ü şirâları dâ’imâ Hind ü Yemen ve Pôrtakâl Frengleri-ile-dir iskele başında mahâzinlerinde niçe kerre yüz biñ gurûslık eşyâlar ile mâlâmâl-dir (...) şeb havfı olmadığından bu şehre ‘azîm Hindistân karâkaları19 ve Pôrtakâl karavânları20 ve fîlîpôta21 gemileri ve İngiltere bârçaları gelüp bî-pâk ü bî pervâ yanaşırlar her biri biner adem ve üçer yüz top çeker galyônlar dır.

  • 22 EÇSX, s. 452. Evliya Çelebi’nin suya karşı, onun tadına veya iyileştirici niteliklerine karşı olan (...)

12Diğer yandan, yazarımıza göre Portekizlilerin beklenmedik bir ilgi gösterdikleri Afrika ürünlerinden biri de belirli bir havzanın sağaltıcı suyu olmuştur:22

ammâ bizüm-le giden âdemler şiddet-i hârda üşüp eyle nûş etdiler havzı boş etdiler sagîr dahi şifâ niyyetine bir fıncân nûş etdüm hakkâ ki mâ’-ı zülâl-dir ekseriyyâ Nîlün cenûb tarafından yâ-hvud Habeş diyârınuñ Zeyla‘ şehri benderinden Pôrtakâl küffârları hedâyâ vererek bu âb-ı nâbdan kalay ve kurşumlı cerre makûlesi niçe biñ kumkumaları doldurup Hindistâna ve Frengistâna götürürler kim cüâm zahmetine ve Freng zahmetine mübtelâ olanlara içirüp dürr-i beyzâ dönerlermiş gâyet nâfi‘-dir.

  • 23 A.g.e., s. 477-478: hâlâ Nîlün başı Pôrtakâl hükminde dir ve Nîlün tulû‘ etdügi Cebelü-l-Kamerün ce (...)
  • 24 A.g.e., s. 45: bin pâre gemi ile İspânya ve Pôrtakâl nehb ü gâret edüp harâc-güzâr olmışlardı.
  • 25 A.g.e., s. 46: gâhîce kal‘elerine Pôrtakâl keferesi istîlâ eder zîrâ bu Pôrtakâl Frengi-ile muşâ‘-d (...)
  • 26 A.g.e.: bunlar dahi Pôrtakâl ile muşâ‘-dır.
  • 27 A.g.e.: harb ü kitâlleri dâ’imâ Pôrtakâl ile dir.
  • 28 A.g.e., s. 47: Habeş diyârınun ardın ihâta etmişiz eger biz olmasak Pôrtakâl Habeşi zabt ederdi. Zi (...)

13Evliya Çelebi’ye göre, bu Portekiz yayılması efsanevi “Kemer Dağları” bölgesinde Nil kaynaklarına ulaşabilirdi.23 Yine de, İber topraklarına karşı büyük çaplı İslami tepkilerden bahsetmektedir. Yazar, bu olayları kesin tarihlerle, zaman içine yerleştirmekte zorlanmaktadır şüphesiz: Örneğin, “Benî Harîn,” “Fes ve Marakeş Sultanları,” “İspanya ve Portekiz’i yağmaladılar ve onları vergiye tabi tuttular”24 demektedir. Anlaşıldığı kadarıyla burada, 1244’ten itibaren bugünkü Fas’ta, Endülüs’te ve bazen Mağrip’in tamamında hüküm sürmüş olan Meriniler Hanedanlığı söz konusudur. Ama bu hanedanlık, Evliya Çelebi’nin döneminden iki yüzyıl önce 1465 yılında yitip gitmiştir. Diğerleri, “Fes Sultanları”dır25 ve hatta Marakeş’inkilerdir.26 Mağrip hükümdarlarının dışında, Sudan hükümdarlarını27 ve gizemli Zilyezân hükümdarlarını de saymak lazım.28

14Sonuç olarak, Evliya Çelebi kendi döneminin Afrika’sındaki Portekiz varlığı üzerine daha önce bildiklerimizin dışında neredeyse hiçbir şey öğretmez. Dahası, anlatısında yer vermiş olduğu doğru olmayan verilerle, belirsiz durumlara yenilerini ekler. Ama 17. yüzyılın ortasında Portekiz’den ve Portekizlilerden kısaca da olsa bahseden başka bir Osmanlı anlatı kaynağı bulmanın zor olacağını da unutmamak gerekir. Aynı şekilde Afrika kıtası, saraya bağlı Mağrip söz konusu olduğunda dahi, İstanbul’da kimseyi ilgilendirmiyordu. Bu durum, çok uzaklarda olduğu için gerçek ve gerçeküstünün sınırında bir yerdeymiş gibi duran Yeni Dünya’nın yaratmış olduğu merakla güçlü bir karşıtlık oluşturmaktadır.

Seçilmiş Antoloji

Cebel-i Tuyur’un Tasviri29

  • 29 A.g.e., s. 413.

ve-l-hâsıl cemî’î tuyûrân kanât katup bu cebelden kalkup ber-havâ olup bir gûne gayga-ı hazîn koparup istimâ‘ eden cânların cânları ve cân-ı canânları bile râhat olup kâmil bir sâ‘at-i nücûmî bu cebel üzre hvoş-havâ esvât-ı latîf ile yedi kerre gürûh gürûh deverân etdüklerinde evc-i âsumâna güneş gâ’ib olup perr ü bâl-i tuyûrdan zemîn şeb-i muzlim gibi olur yine bir sâ‘atden sonra alay alay remmâ remmâ cemî‘î murgân-ı Hudâ cümlesi turna katarı olup cenûb cânibine diyâr-ı Fûncistâna andan Nîlün başın ‘ubûr edüp bu Mısır cezîresinden çıkup Bahr-i Muhît üzre yine cenûba togrı gitdüklerin Pôrtakâl ve Hind gemilerindeki âdemler görmişler dir ammâ andan öte ne cânibe gitdükleri ma‘lûm degül-dür.

[Siniçtere]30

  • 30 A.g.e., s. 473.

garb cânibinde onar fersah nihâyeti Pôrtakâl Frengi kal‘elerinden sâhil-i Bahr-i Muhîtde şehr-i Siniçtere-dir.

[Portekizliler ve Nil’in Kaynakları]31

  • 31 A.g.e., s. 477-478. Bu metnin devamına bakınız, yukarıda not 24.

Nil Cebelü-l-Kemerden çıkup bu mahalle geldügi gibi-dir tâ Bahr-i Ebyada mahlût olunca böyle nehr-i ‘azîmler Nile karışmaz ve gayrî sular dahi yok-dur cümle nehirler tur‘a tur‘a ayrılup vilâyet vilâyet cereyân edüp reyy eder ve Cebelü-l-Kamerden çıkınca şimâle bir gün atup andan bir deryâ-misâl buhayreye dökilür ol buhayreyi lebber-leb edüp ba‘dehu taşup yine şimâle cereyân etdükde iki fırka olup bir fırkası‘âsî olan Sencere kavmı içre gider bir fırkası garb cânibinde Pôrtakâl hükm etdügi Laçna diyârları içinden cereyân eder işte biz Laçna kavmindenüz ol diyârda sâkinüz hâlâ yetmiş yıldır Pôrtakâl Frengi top-ile tüfeng-ile gelüp vilâyetlerimüz zabt edüp bizden harâc ve ‘öşür alur deyü melik huzûnnda nakl etdi ve ol diyârdan biz sabahdan bina olunmış gemilere binüp sümûmlı canâvarlar havfından Nil ile cereyân ederken bizüm Laçna şehrine uğrayan Nîlüñ bir kolı yine bir buhayre-i ‘azîme ugrar bu dahi Nîlden cem‘ olma bir âb-ı hayât buhayre dir kim cânib-i erbe‘asında yedi gûne kavm sâkinler dir başka melikler dir Pôrtakâl bunlara mâlik olmadı dedi biz ol halîc ile cereyân ederek gelürüz ba‘dehu yine Nîlün mezkûr iki fırkası yine bir yere mahlût olup bu diyâra gelürüz dedi hazîr eyitdüm sen Nîlün başına varup gördün mü deyü su’âl etdüm belî üç kerre gördüm bizüm Laçna şehrine onar günlük yol-dur meẕkûr buhayre içre gemiler-le Kamer şehrine varıruz geçen sene ‘ammum oglı Pôrtakâl küffârına esîr olup onun ıhlâsı-içün fîl dişleri ve boya kökleri götürüp vardum Kamer şehri bir ‘azîm şehir dir hazret-i Süleymân Cebelü-1-Kamer üzre Nîlüñ başında iki kubbe ve iki kasr-ı Süleymânî yapup zeyl-i cebelde Kamer şehrin yapmiş hâlâ âsâr-ı binâları cümle devler binâsı-dır.

Yıkıntı Halindeki Şehîr Behlûlle’nin Menzilinin Tasviri32

  • 32 A.g.e., s. 489.

leb-i deryâda şehr-i ‘azîm imiş Özdemir Paşa feth etdükde Pôrtakâl küffârı istîlâ edüp kal‘esini ve şehrin harâb ü yebâb etmiş hâlâ âsâr-ı esâsları zâhir dir içinde Abîre kavmı derler bir kavm sâkinler dir cümle yüz elli biñ pâk ü pâkize misk ü ‘amber-i hâm ile âlûde Abîre kavmı-dır ammâ mezâhib-i erba‘adan ve gayrî dîn ü diyânetden ve haşır ü neşîrden ve âyet ü hadîsden ve merg-i mefâcân ve tâ‘ûndan ve pire ve kehleden ve gayrî menâhiyyâtdan bî-haber ü bî-hayr akvâm-ı garîbe dir cümlesi bu sahrâlarda haymeleri-ile meks edüp hadd ü hisâbların Cenâb-ı Bârî bilür ammâ halûk âdemler dir ve cümlesi yine ‘uryânlar dir ancak ‘avret yerleri birer deri ile mestûrlar dır.

Büyük Şehir ve Antik Başkent Mogadişu’nun Tasviri –Keşke İyi Korunabilmiş Olsaydı!33

  • 33 A.g.e., s. 492.

şecî‘ler dir Pôrtakâl küffârı bunlarun şecâ‘atinden vilâyetlerine istîla edemedi.

Notes

1 Evliya Çelebi Seyahatnamesi X. Cilt [EÇSX], bkz. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (...), yayınlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı ve Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, 2007. Bu baskı büyük olasılıkla yazara ait olan ve bugün Topkapı Sarayı Müzesi’nin kütüphanesinde korunan el yazmalarına dayanmaktadır. X. Cilt, yazarın ziyaret etmiş olduğunu söylediği Mısır’a ve daha güneydeki bölgelere ayrılmıştır.

2 Robert Dankoff, An Evliyâ Çelebî Glossary, Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat-name, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, 1991; Robert Dankoff ve Semih Tezcan, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü, İstanbul, 2008.

3 Ottoman Mentality [OM], bkz. Robert Dankoff, An Ottoman Mentality. The World of Evliyâ Çelebî, Brill, Leyde-Boston, 2004.

4 Bir bibliyografya ve dizinle birlikte, on ciltlik bir tür detaylandırılmış “içindekiler” kitabı olan eser Robert Dankoff’un ve Klaus Kreiser’in eseridir: Materialen zu Evliya Çelebi. II. A Guide to the Seyâhat-nâme of Evliya Çelebi. Bibliographie raisonnée, Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Wiesbaden, Ludwig Reichert, 1992.

5 Bu bakış açısından, İskenderiye tanımlamaları gerçekten çarpıcıdır, onun zamannıdaki hiçbir yabancı seyyah, onun yapmış olduğu gibi, yerel idari ve dini yönetimlere yaklaşamamıştır. Michel Tuchscherer ile birlikte, Centre d’Études Alexandrines (İskenderiye Araştırmaları Merkezi) ve Institut Français d’Archéologie Orientale’in (Kahire) ortak koleksiyonlarında yayınlanacak olan bu bölümün açıklamalı baskısı hazırlanmaktadır.

6 “Glissements progressifs du fantastique. Quelques exemples safavides et ottomans,” Eurasian Studies, 2006, 1-2, Mélanges offerts à Jean Calmard, s. 31-53’de bazı örnekleri verdik. Bkz. Joséphine Lesur-Gebremariam ve Catherine Mayeur-Jaouen ile ortak bir çalışma olan, “Quelques aspects de la faune nilotique dans la relation d’Evliyâ Çelebî,” Journal Asiatique, CCXCVIII-2, 2008, s. 331-374.

7 “Le Nouveau Monde dans l’esprit d’Evliyâ Çelebî”de Kristof Kolomb’un ilk seyahatinden bir buçuk yüzyıl sonra zamnının “iyi yetiştirilmiş” bir İstanbullusunun Amerika’dan ne almış olabileceği ortaya konuluyor (Journal Asiatique, CCXCIX-2, 2009’da baskıya hazırlanmaktadır). Hayali tarihe gelince, örneğin şu çalışmamıza bkz.: “Centre, périphéries et concaténations sur un thème du voyageur ottoman Evliyâ Çelebî,” Centre et périphérie. Approches nouvelles des orientalistes. Actes du colloque organisé par l’Institut du Proche-Orient Ancien du Collège de France, la Société Asiatique et le CNRS (UMR 7192) les 31 mai et 1er juin 2006, Paris, Collège de France, Paris, Librairie d’Amérique et d’Orient Jean Maisonneuve, 2009, s. 197-221.

8 OM, s. 64. Kafiye ihtiyacının burada rol oynadığı çok açıktır: Fireng-i pür-reng, “Frenklerin bol hileleri,” Fireng-i bed-reng, “Frenklerin kötü hileleri.”

9 EÇSX, s. 51.

10 Bir başlık olması gereken yerde boşluk var: Fireng’lerde, genel olarak krâl (Slav veya Macarlar aracılığıyla Carolus’dan) veya kayser (benzer yollardan Caesardan).

11 Coğrafi doğruluktan çok seslere duyarı olan Evliya Çelebi, zihninde belli belirsizce Çin topraklannı çağrıştıran Çîn ve Mâçîn ve Hıtây ve Hotan’ı kafiyeliyerek eğleniyor. Hıtây veya “Cathay” daha çok Kuzey Çin’de bulunmaktadır. Hotan ise bugünkü Qing-jiang’deki bir şehrin ismidir.

12 Bütün kıtaların bir ada gibi birbirine birleşik haline verilen ad.

13 A.g.e., s. 457. Bu bölümde anlatılan sahne, bugünkü Sudan’da geçmektedir, yazar orada kendisine gezilerini anlatan Anadolu’dan gelen Karaman kökenli iki dervişle karşılaşmış olduğunu iddia eder. Bkz. Jean-Louis Bacqué-Grammont, Joséphine Lesur-Gebremariam ve Catherine Mayeur-Jaouen, “Le rhinocéros dans la relation de voyage d’Evliyâ Çelebî, voyageur ottoman” Journal Asiatique’de yayınlanacak. Orada bu bölümün alınmış olduğu metnin bütününü bulmaktayız. Ökyûnû kelimesinin biçiminden dolayı dikkatlerimiz buna çekildi. Halk etimolojilerine duyduğu ilgiyi bildiğimiz Evliya Çelebi’nin, bunu yan anlam olarak yunus balığı’na baglayıp bağlamadığını kendi kendimize sormaktayız.

14 A.g.e., s. 45.

15 A.g.e., s. 463. Bkz. a.g.e., s. 478: hakîkatü-l-hâl bu Mısır cezîresinün garb cânibinde Sebte bogazından tâ Nîl başı ardından Habeş diyârında Zeyla‘ bogazına varınca Mısır cezîresinün ol sâhilleri cümle Pôrtakâl Frengi destinde olduğından gayrı Hindistân cezîrelerinden altı biñ cezîreye istîlâ etmis Pôrtakâl-dır,s. 489: bundan şark cânibine bu Habeş cezîresin bu Zeyla‘ bogazından tâ Nîl başı dolaşup Magrib-zemînde Sebte bogazına gelince bu Mısır cezîresinün Bahr-i Muhît kenârlan cümle Pôrtakâl küffârları hükminde dir ve hâlâ bu Zeyla‘ kal‘esi ile Pôrtakâl küffrı muşâ‘ dır.

16 A.g.e., s. 48.

17 A.g.e., s. 46. Portekizlilerin ticaret yaptığı başka bir yerel halk da Fûnciler idi. Bkz. A.g.e. s. 183: Sultân Mü’eyyed zamân-ı hilâfetlerinde bir kaç kerre Nîlün başına âdemler gidüp sekiz ayda varup sekiz ayda metâ‘ların alup gelmişler ve dâ’imâ Fûncistân âdemleri dörd beş ayda öte tarafda metâ‘ların Pôrtakâl Frengine fürûht edüp yine beş ayda Fûncistâna gelürler.

18 A.g.e., s. 489-490.

19 Krş. Henry ve Renée Kahane, Andréas Tietze, The Lingua Franca in the Levant. Turkish Nautical Terms of ltalian and Greek Origin, yeni baskı. İstanbul, ABC Kitabevi, 1988, s. 147. Genel olarak, karâka daha çok Avrupa’ya aittir ve askeri kullanıma sahiptir.

20 Büyük bir olasılıkla “karavela” için yapılmış bir hata.

21 Krş. a.g.e., s. 215-216, “fly-boat” Hollandaca vlieboot.

22 EÇSX, s. 452. Evliya Çelebi’nin suya karşı, onun tadına veya iyileştirici niteliklerine karşı olan bu ilgisi seyahatnamesi boyunca sık sık karşımıza çıkıyor. Aynı eserde, s. 505’te, Talîmûn şehri hakkında, bir öncekiyle bağlanan bu belirgin bölümü buluyoruz: gûnâgûn suları var dır hem-ân bir âdem murâd edinse zemîni kazınca bir âb-ı hayât su çıkup suyınun agzından taşup önü sıra kazararak suyı her ne cânibe istersen bâg û bâgçelere götürürsün âb-ı hayât suları çok-dur ve ba‘zî mâ’ları müshildir ve ba‘zî âbları tabî‘-dir ve ba‘zîsı sirke gibi-dir çorbaya korlar gâyet ekşi-dir ve ba‘zî âbları gâyet tuzlı-dır yine ta‘âma idhâl ederler ve ba‘zî suları kış güni turur temmûzda taşup kırmızı cereyân edüp içinde Nîl-i mübârek balıkarı çıkar ve ba‘zî suların yaralara ve berelere sürüp isti‘mâl ederler hikmet-i Hudâ bu kim bu mezkûr suların cümlesi birbirlerine yakın-dır ve her birisi bir gûne hâssiyyetde-dir âyet yef‘alullâhu mâ yeşâ’u bi-kudretihî ve yahkümü mâ yürîdü bi-izzetihi ve bu sulardan ekseriyyâ hukemâyı Freng mahsûs kalın şişeler ve kalın bakır kumkumalar ve kurşum kumkumalar yapdırup her suyın tabî‘atına göre bir gûne cerre ve kumkumaya koyup vilâyet vilâyet bu sulardan götürürler.

23 A.g.e., s. 477-478: hâlâ Nîlün başı Pôrtakâl hükminde dir ve Nîlün tulû‘ etdügi Cebelü-l-Kamerün cenûb tarafı eflâke ser çekmiş ulu mahûf daglar dır yedinci konakda ol daglarun ardı cenûba gidüp Bahr-i Muhît-dir deryâ yakın olmak ile Pôrtakâl yetmiş yıldan berü gemiler-le gelüp bizüm diyârlarımuza ve Nîl başında şehr-i Kamere istîlâ eyledi.

24 A.g.e., s. 45: bin pâre gemi ile İspânya ve Pôrtakâl nehb ü gâret edüp harâc-güzâr olmışlardı.

25 A.g.e., s. 46: gâhîce kal‘elerine Pôrtakâl keferesi istîlâ eder zîrâ bu Pôrtakâl Frengi-ile muşâ‘-dırlar.

26 A.g.e.: bunlar dahi Pôrtakâl ile muşâ‘-dır.

27 A.g.e.: harb ü kitâlleri dâ’imâ Pôrtakâl ile dir.

28 A.g.e., s. 47: Habeş diyârınun ardın ihâta etmişiz eger biz olmasak Pôrtakâl Habeşi zabt ederdi. Zilyezan’ın, Yemen’in Himyar Kralı Zû Yazan’ın isminin değişmiş hali olduğunu sanıyoruz.

29 A.g.e., s. 413.

30 A.g.e., s. 473.

31 A.g.e., s. 477-478. Bu metnin devamına bakınız, yukarıda not 24.

32 A.g.e., s. 489.

33 A.g.e., s. 492.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search