URL originale : https://books.openedition.org/ifeagd/1634

16. Yüzyıla ait Türkçe Dünya Haritasında Avrupa düşüncesi
Traduit par Şirin Tekeli (trad.)
p. 57-81
Texte intégral
1Son zamanlarda “Tunuslu Hacı Ahmed’in Dünya Haritası” Rönesans’ta yapılmış herhangi bir başka haritayla kıyaslandığında uluslararası “süperstar” muamelesi görmeye başladı (bkz. Resim 1). Tek sergilenen kopyası Venedik’teki Biblioteca Marciana’nın kuytu bir köşesinde on yıllarca asılı durduktan sonra son beş yıl içinde dünyanın en saygın müzelerinde sergilenmek üzere büyük bir dünya turuna çıktı. Önemli sergiler düzenleyen bu müzelerden bazıları, New York’taki Metropolitan Sanat Müzesi, Paris’teki Arap Dünyası Enstitüsü, Washington’daki Sackler ve Freer Sanat Galerileri ve Chicago Üniversitesine bağlı Şarkiyat Enstitüsüdür.1 Harita siberalanda da, “Hacı Ahmed’in Kayıp Haritası”2 adlı kısa bir web videosuyla dolaşmaya başladı.
2Haritanın neden bu kadar ilgi çektiğini anlamak hiç de zor olmasa gerek, çünkü bu hangi açıdan bakılırsa bakılsın olağanüstü bir eserdir. 1550’lerin sonlarında halen tam olarak anlaşılamamış şartlarda bir Venedik atölyesinde yapılan haritanın en ayırt edici özelliği, tamamen Osmanlı Türkçesiyle yazılmış çok sayıda başlık ve uzun bir “yardımcı metin” ile çevrelenmiş olmasıdır. Ünlü Osmanlı denizcisi ve haritacısı Piri Reis’in bundan kısa bir süre önce yapılmış iki haritasının yanı sıra (ki günümüze ancak birkaç parçası ulaşmıştır) bu harita Türkçe üretilmiş ve bugüne ulaşmış en eski haritalardan biridir.3
3Aynı derecede ilginç bir husus da, haritanın muhtemelen başlangıçta çok sayıda üretilmek amacıyla ağaç baskı tekniğiyle, gerek imgenin gerekse yardımcı metnin aynı büyüklükteki altı tahta parçasına büyük bir özenle ve tersinden (ki, muhtemelen tahta oyma işini yapan usta Arapça bilmiyordu) yazılmasıdır. Bu açıdan harita, matbaacılık tarihinde atılan büyük adımlardan biri olarak da kabul edilmelidir. Çünkü Arap harfleriyle yapılmış baskıların ilk örneklerinden biri olduğu gibi, Osmanlı Türkçesinde basılan ilk yazı örneğidir.4
Resim 1

Tunuslu Hacı Ahmed’in dünya haritası
4Öte yandan, haritanın tasarımı ve başka biçimsel özellikleri yönünden yapılan bir incelerne, yapılışı sırasında gerek Rönesans Avrupası gerekse Osmanlı İmparatorluğu’ndaki haritacılık geleneklerinin ikisinden de etkilenildiğini ortaya koymaktadır –ki bu, başlı başına ilginç ve heyecan verici bir durumdur. Kullanılan başlıca imge, dünyayı Greenwich meridyenine göre biraz batıya yerleştiren kalp biçiminde bir yansıtmadır ve 1536 tarihli, Fransız matematikçi ve coğrafyacı Oronce Finé’ye atfedilen dünya haritasının (bkz. Resim 2) güncelleştirilmiş bir versiyonu olarak görülebilecek tipik bir “Orontius projeksiyonu”dur. Ancak Finé’nin daha eski haritasından farklı olarak bu merkezi imgeyi çevreleyen metin toplam altı bin kelimeye ulaşan uzunluğuyla dikkat çekmektedir. İmgenin kenarına düşülen bu kadar uzun bir metin Rönesans Avrupası’ndaki haritalarda çok ender rastlanan bir durumdur. Fakat asıl şaşırtıcı olan, Piri Reis’in bilinen en eski Osmanlı haritası olarak kabul edilen 1513 tarihli haritasından elimize ulaşan parçalardan biriyle yapılan bir karşılaştırmanın, bu kadar uzun olmasa da, orada da bu haritadakine benzer kenar notları düşüldüğünü göstermesidir.5 Bu da söz konusu haritanın melez bir karakter taşıdığını gösteriyor: Harita bir yandan bir Venedik atölyesinde üretilmiştir ve Batılı örneklere dayalıdır; bir yandan da Türk dilinde yazılmış, ama bundan daha önemli olarak, hedef kitle olarak seçilen Osmanlı okurlarının duyarlılıklarına ve harita geleneklerine saygı gösterilerek hazırlanmıştır.
Resim 2

Oronce Finé’ye atfedilen dünya haritası
5Üstüne üstlük, bu melez karakter haritanın detaylarında görülmekle kalmıyor, “Tunuslu Hacı Ahmed” isimli yazarın kenar notlarının başına eklediği kısa ama oldukça renkli özgeçmiş de bunu destekliyor. Burada yazarımız, Tunus’ta doğduğunu, Fas’taki bir medresede eğitim gördüğünü, sonra kaderin kötü bir cilvesiyle korsanlar tarafından kaçırıldığını, köle olarak satıldığını ve Venedikli aydın bir soylu tarafından satın alındığını anlatıyor. Allahtan, adı verilmeyen ama aydın bir edebiyat adamı olan efendisi, kölesinin entelektüel yeteneklerini keşfetmiş ve onu haritanın hazırlanmasına yardımcı olması karşılığında azad etmiştir. Böylece, haritanın içeriği Türkçe’ye aşına bir okur kitlesi tarafından da anlaşılabilecekti.
6Bu renkli, neredeyse Orhan Pamuk’un Beyaz Kale romanından alınmışa benzeyen satırlar, Hacı Ahmed’in ve haritasının son yıllarda Akdeniz tarihçiliğinde yükselen bir akım olan “kültürel karşılaşmalar” modelini benimseyen tarihçiler arasında bir tür ikona haline gelmesine katkıda bulunmuş olmalı. Ne de olsa geçmişe daha mutlu bir pencereden bakan bu yeni anlayışa göre modern çağın başındaki Akdeniz’de sınırların kapalı değil geçirgen, kimliklerin katı değil akışkan ve “Doğu” ile “Batı”’nın arasındaki duvarın anlamsız hale gelecek kadar aşınmış olduğu ileri sürülmektedir. Bu nedenle Hacı Ahmed’in haritası daha eski çağlarda var olmuş bir kozmopolitliğin ve hoşgörünün en açık ve yüceltilen sembollerinden birine dönüştü.6
7Ancak belirtmeliyiz ki Osmanlı tarihçileri, harita ve onu yapan kişinin etrafında oluşan bu dizginlenemez heyecan dalgasına çoğunlukla katılmadılar. Bunun pek çok nedeni bulunmakla birlikte, en önemlisi ünlü Osmanlı filoloğu V. L. Ménage’in bundan elli yıl kadar önce yayınladığı belirleyici makaledir. Ménage burada Hacı Ahmed’in haritasının düpedüz sahte, kendisinin de bir düzenbaz olduğunu ileri sürmekteydi.7 Ménage’in metnin dikkatlı bir filolojik analizine dayanan tezi sağlam ve inandırıcıydı: Hacı Ahmed’in dili, anadili Türkçe veya Arapça olan bir kimsenin yapmayacağı dilbilgisi ve yazım hatalarıyla doluydu; haritasındaki yer isimleri için, sözde doğduğu Kuzey Afrika şehirleri için bile, yerlilerin kullandıkları yer isimleri yerine Batılıların kullandıkları isimlerin çevrilmiş biçimleri kullanılmıştı. Son olarak, herhalde dönemin İtalyan kaynaklarına dayandığı için olsa gerek, İslam tarihiyle ilgili olarak vahim bilgi hataları yapmıştı. Ménage’in vardığı sonuç şuydu: “Tunuslu okumuş Müslüman eğer böyle bir şahıs var olduysa, ona atfedilen haritanın yapımına ancak cüzi düzeyde bir katkı sağlamış olabilirdi.”8
8Ménage’den sonraki Osmanlı tarihçileri için bu dilbilimsel “Suçluyorum!”* metninin pratik sonucu, Hacı Ahmed’in ve haritasının kesin olarak tarihin karanlıklarına gömülmesi oldu. Hafiza kitlenmesi o boyutlara vardı ki, Türk tarihçi Bedi Şehsuvaroğlu 1970’te Oxford Bodleian Kütüphanesinde haritanın kenar notlarına dair bir el yazması keşfettiği ve bu konuda birkaç yazı yazdığı zaman (ki, bunlardan birinde metnin Türkçe çevrimyazımı da yer alıyordu), bulduğu metin ile Venedik haritası arasında hiçbir ilişki kurmamıştı. Ya, ne kendisi ne de yayıncıları bu ilişkinin farkına varmış olmadıkları için, ya da keşfınin ünlü sahtecilik iddiasıyla ilişkilendirilmesi yüzünden önemini kaybedeceği endişesiyle böyle davranmış olabilir.9 Hacı Ahmed’e yönelik ilgi ancak 1980’lerin sonundan bu yana artmaya başladı ve son yıllarda zirveye ulaştı. Gene de, haritanın sanat tarihçileri, haritacılar ve erken Avrupa kültürüyle ilgilenen tarihçiler arasında yarattığı heyecan dalgasına rağmen Osmanlıcıların mesafeli durmayı sürdürdükleri görüldü. Bunun tek istisnası İtalyan Türkolog Giampiero Bellingeri’nin yayınladığı önemli makaledir. Onun dışında, Tunuslu Hacı Ahmed’le ilgili yakın dönemli araştırmalar, Osmanlı Türkçesini bilmeyen, dolayısıyla ister istemez metnin içeriğinden çok, hangi bağlamda üretildiğine odaklanan bilim adamları tarafından yürütülmüştür.10 Başka bir deyişle, Ménage sayesinde Hacı Ahmed’in metni, 16. yüzyılda Osmanlıların dünya görüşünü temsil eden gerçek bir kaynak olma özelliğini tamamen kaybetmiş görünmektedir.
9Eğer haritaya tam olarak o sırada yaşanmakta olan “Keşifler Çağı”na yaptığı katkı açısından bakmış olsaydık ve özellikle batı yarıküredeki “dış dünya” hakkında bize ne gibi yeni bilgiler sağladığını araştırıp doğruluk derecelerini dönemin Rönesans bilginlerinin ürettikleriyle karşılaştırsaydık, bu durum çok da anlamsız olmayabilirdi. Bu görece eski moda ölçüte vurulduğunda harita da, yardımcı metin de yepyeni bir ufuk açmış gibi görünmez. Ancak bu yaklaşımın gözden kaçırdığı şey, haritanın içeriğinin önemli ölçüde “dış dünya” ile değil, Avrupa’nın kendisiyle ilgili olmasıdır. Gerçekten de Ménage’in Hacı Ahmed’in metnini fazlasıyla yukardan bakarak “aşırı derecede barbarca” bulmasına, hatta işi “düşünce silsilesini izlemek bile zor”11 demeye vardırmasına rağmen, dikkatli bir gözle okuduğumuzda Hacı Ahmed’in yalnız iç tutarlılığı sağlam bir metin üretmekle kalmayıp 16. yüzyılın ortalarının küresel siyaset ortamında “Avrupalı” olmanın ne anlama geldiğini tanımlamayı hedeflediğini de söylemek mümkündür.
10Vurgulanmalıdır ki, Hacı Ahmed’in haritasının yapıldığı dönemde “Avrupa” kavramı “Hıristiyanliktan” ayrı düşünülen somut bir siyasal ve kültürel kimlik olarak henüz emekleme aşamasındaydı. 16. yüzyılın ortasından önce Batı Hıristiyanlarının kendilerinden “Avrupalı” olarak söz etmeleri ender rastlanan bir durum olduğu gibi, Batılı entelektüellerin “Avrupalılık nedir” diye bir soruya cevap aramaları bile çok istisnai bir olgu idi.12 O halde, Hacı Ahmed’in haritası, tam da bunu yapmaya çalışan ilk metinlerden biridir, denebilir. Başka bir deyişle, bugün fazla düşünmeden “Avrupa kimliği” diye adlandırdığımız olguyu sistemli biçimde ele alan ilk metin Osmanlı Türkçesinde yazılmıştır.
11Bu anlamda Hacı Ahmed’in metni son derece yenilikçi ve türünde ilk olan bir belge olmakla kalmıyor; dahası, “Hacı Ahmed”in metnin gerçek yazarı olmaması ihtimali metni daha da ilginçleştiriyor. Zira, Ménage’ın “Tunuslu okumuş Müslüman”ın gerçekte Batılı bir “düzenbaz” olduğu iddiası kabul edilecek olsa, o zaman Avrupa ile ilgili uzun açıklamaları bir Avrupalının “kendini kendine” anlatması olarak görmemiz gerekirdi. Ancak, unutmayalım ki, buradaki “kendini anlatma” ediminin hedefı Avrupalı okur değil, bakış açısı tasavvur edilen bir Osmanlı okurudur ve metin onun dilinde kaleme alınmıştır. Kafamızdaki bu tür sorgulamalarla işe koyulmanın vakti geldi. Artık Hacı Ahmed’in metnine dönelim ve bize 16. yüzyıldaki “dış dünya” hakkında değil, Avrupa’nın kendisi hakkında neler söylediğine bakalım.
Metin
12Hacı Ahmed’in yazdıkları birkaç bölümden oluşuyor ve yukarıda aktardığımız özgeçmişinin ardından yakın dönemde Avrupalıların gerçekleştirdikleri keşif yolculuklarına kısa bir değinme yapılıyor. Metnin ana gövdesini ise, kapsamlı bir dünya tahlili oluşturuyor. Bunları, “dört kıta”nın her birine (Afrika, Avrupa, Asya ve Yeni Dünya) ayrılmış bölümler ile bunları yöneten en güçlü yedi hükümdarı ve önde gelen on iki krallığı anlatan bölümler izliyor. Bu görece uzun genel bakış bölümü boyunca yazar, her hükümdarı bir gezegenle ve her krallığı yıldız falının bir burcuyla özdeşleştiren, astrolojiden esinlenmiş bir anlatım biçimi kullanıyor.
13Bu astroloji şemasının ne anlama geldiği ilerleyen sayfalarda daha iyi ortaya çıkacak. Şimdilik bu kozmolojik göndermelerin, o dönemde gerek Hıristiyan Batıda, gerekse Osmanlı İmparatorluğu’nda entelektüellerin aşına oldukları bir kelime hazinesinin parçası olduğunu belirtmekle yetinelim. Gene baştan belirtmekte yarar olan bir husus, Hacı Ahmed’in dünyayı yönetenleri ve krallıkları gökyüzünün koordinatlarıyla ele alırken çok dikkatlı olmasına karşılık, kıtalara gelince böyle bir hassasiyet taşımamasıdır. Aslında dört kıtadan sadece biri gökyüzüyle ilişkilendirilmiştir: Avrupa. Hacı Ahmed’e göre bu kıta “gelmiş geçmiş bütün büyük yöneticiler tarafından güneşe benzetilmiştir.” Ardından yazarımız Avrupa’yı ayrıntısıyla anlatmaya girişir. Kıtalar söz konusu olduğunda en uzun ve en iyi işlenmiş bölüm bu olduğundan alıntılamakta yarar vardır:
Avrupa: Dünyanın bu bölümüne “Frengistan” da derler... Bu kıtanın özelliği diğerlerine göre daha küçük olmasına karşılık, nüfusun daha yoğun olması ve toprakların çok iyi işlenmesidir. Sanatlar ve bilimler bu kıtada gelişmiştir ve halkının mücadeleci ruhu sürekli bir aydınlanma kaynağı olmuştur. Öyle ki, bu kıta, adı sanı büyük öbür kıtalardan hem daha güzeldir, hem de daha emniyetlidir. Ayrıca, gelmiş geçmiş bütün büyük yöneticiler bu kıtayı güneşe benzetmişler ve pek çoğu dünyayı buradan yönetmişlerdir. Bunlardan biri de Peygamber Muhammed Mustafa’dan dokuz yüz on sekiz yıl önce hükümdar olan Sultan Βüyük İskender’dir ve ondan 284 yıl sonra Romalıların İmparatorluğu kurulur. Bugün, Müslüman takvimine göre 967. yılda Osman’ın hanedanından, sultanlar sultanı, dünya yöneticilerinin hamisi, insanlığı aydınlatan en büyük meşale olan Sultan Süleyman tarafından yönetilmektedir. Onun yanı sıra Fransa ve İspanya kralları da bu kıtada yer alırlar; onları Jüpiter ve Merkür ile kıyaslamak mümkündür. Kıtayı ışıklarıyla aydınlatan öbür hükümdarlar da (ilerde hepsini daha ayrıntılı olarak anlatacağımız) ünlü ve zengin İtalya, Portekiz, Almanya ve Sarmatya’dır [Rusya].13
14Bu alıntıdaki iki nokta özellikle vurgulanmalıdır. Birincisi, metnin Avrupa’yı sadece fiziki coğrafya anlamında tanımlamakla yetinmeyip tarihi ve siyasi gelenekleri yönünden benzeri olmayan bir yer olarak tanımlamakta ısrar etmesidir. Başka hiçbir kıta için bu yapılmamış, öbür kıtalar için kısa bir coğrafı betimleme ve önde gelen yöneticilerinin listesinin verilmesiyle yetinilmiştir. Öte yandan, Hacı Ahmed’in tanımının o zamandan bu yana Avrupa kimliğinin aslı unsurları olarak görülegelen din ve kültür ögelerine hiç değinmemesi dikkat çekicidir. Bu Avrupa tanımıda ne Roma hukukundan, ne Greko-Romen edebiyatından, ne de en çarpıcısı, Hıristiyanlıktan söz edilmektedir. Buna karşılık Hacı Ahmed siyaseti vurgulamakta, Avrupa’nın büyüklüğünü bir yandan Βüyük İskender’in ve Roma’nın imparatorluk miraslarına, bir yandan da dünyanın başka yerlerinde görülmeyen dinamizme ve yayılmacılık eğilimine bağlamaktadır. Ve en önemlisi, bu görüşü ortaya atarken Hacı Ahmed’in Osmanlı sultanını İspanya ve Fransa krallarıyla yan yana, yani Avrupalı bir yönetici olarak zikretmekte hiç tereddüt etmemesidir. Bunu yapabilmesi ise, Avrupalılığı tanımlarken sadece Osmanlıları dışlamak için kullanılan kültür ve din ölçütlerini gözardı etmesi sayesinde mümkün olmuştur.
15Temel görüşünün esaslarını böylece belirledikten sonra Hacı Ahmed “Avrupa” tanımını desteklemek üzere günün maddi hayatına dair ek deliller öne sürmektedir. Bunu, daha sonra gelen, her bölgeyle yöneticisine ayrılmış, hepsi az çok aynı kalıba uyarak yazılmış bölümlerde sistemli biçimde ve ustaca yapmaktadır: Krallıkların sınırları enlem ve boylam olarak verilmekte, ekonomi ve günlük hayat şartları, kısaca da olsa belirtilmekte, halk ile ilgili kimi özellikler sıralanmakta, yerel yöneticinin serveti ve gücünün neye yettiği, genellikle kısa tarihi notlar yardımıyla anlatılmaktadır.
16Dolayısıyla ilk bakışta, Avrupalı ve Avrupa dışı ülkelere ayrılmış bölümler arasında sanki hiç bir fark yokmuş gibi bir izlenim doğar. Zira, Haci Ahmed’in şemasında Meksika (Temestitān) ve Monomotapa (Ibn Metāsya) gibi en egzotik ülkeler bile aynı şekilde tasvir edilmiştir. Avrupa ülkelerini diğerlerinden ayıran başlıca özellik ise, başka yerlerde görülmeyen ve ya fetihler ya fiili siyasi bütünleşmeler, ya da gelecekte olması olası herhangi bir genişleme yoluyla gündeme gelen yayılmacı dinamizmdir. Bu noktayı en iyi anlatan İspanya ile ilgili bölümde ise Hacı Ahmed, V. Karl’ın (Şarlken) kişisel fetihlerini yüceltmekle kalmaz, bunların yanı sıra İspanya’nın önceki hâkimlerinin Kuzey Afrika’da uğradıkları yenilgiden de bahseder. Hacı Ahmed burada şunları yazmakta:
İspanya hükümdarı Jüpiter ile karşılaştırıldı. Halen Portekiz’in hâkimiyeti altındaki bölgeler hariç İberya’nın hemen tümünün yöneticisidir; buna ilaveten Flander, Burgonya ile Almanya’ya doğru Brabant ve Hollanda’nın yönetimi de ona aittir. Ayrıca İtalya’da Napoli ve Milano krallıkları ile Sicilya ve Sardunya adalarının da yöneticisidir. Batıda sahil boyunca birçok kale ele geçirmiştir. Yeni keşfedilen Yeni Dünya’nın, Peru ve Temestitan krallıklarının toprakları da dahil olmak üzere, bütünü İspanya kralına aittir. Ve bu Yeni Dünya altın, gümüş, şeker, pamuk gibi ürünlerde sınırsız bir üretim kapasitesine sahiptir ve başka ürünler üreten kalabalık nüfuslu ve mamur bölgeleri vardır. Söylendiğine göre Hicret’in 125. yılında Mağripli Emir Alem adlı bir hükümdar İspanya’yı fethetmiş, o ve soyundan gelenler burayı uzun süre yönetmişler. Ama artık İspanya hükümdarı Μüslümanları buradan kovdu ve Mağrip’e sürdü ve peşpeşe elde ettiği zaferlerle eskiden halifelere ait olan Avrupa topraklarını ele geçirdi. Hatta Yeni Dünya’yı bile fethetti. Bu onu gerçekten muazzam bir sultan yapmaktadır.14
17Benzer bir heyecan gösterisi yeni fetihleri vesilesiyle Portekiz kralına da –her ne kadar ona İspanya kralı gibi bir gök cismiyle özdeşleşme ayrıcalığı tanınmasa da– yapılmıştır:
Portekiz ülkesi balık burcuyla karşılaştırılmıştır...ve her ne kadar İspanya’nın ondan üç kat büyük olduğu söylenirse de, halkı zeki ve çalışkandır; anayurtlarıyla yetinmedikleri için Okyanus’un doğusundaki denizlere yelken açmış ve oraların yöneticilerinden pekçok toprak fethetmişlerdir. Portekiz halkı bütün dünyayı da yönetse gene de tatmin olmayacaktır... Güçleri günden güne artmaktadır ve güç toplamaktan ve yeni kaleler inşa etmekten vazgeçmemekte, bunun için çok büyük miktarlarda para harcamaktadırlar. İnsanlar yüce tanrının Portekiz kralına bu kadar kısa sürede bahşettiklerine şaşırmaktadırlar. O gerçekten büyük bir sultan oldu.15
18İberyalı güçlerin elde ettikleri emperyal başarının bu kadar göklere çıkarılması o dönemin Avrupalı coğrafyacıları için alışılmış bir tavırdır. Daha şaşırtıcı olan, Hacı Ahmed’in, Avrupa’nın en büyük güçlerinden biri olarak ilan ettiği ve “Macaristan, Polonya, Moskof Krallığı, Bulgaristan ve Eflak-Boğdan”dan oluşan bir krallık olarak tanımladığı “Sarmatya” ile ilgili tartişmasıdır.16 Bunlardan özellikle son zamanlardaki fetihlerini şaşırtıcı biçimde İspanya ve Portekiz’inkilerle karşılaştırdığı Moskof Krallığı üzerinde durmaktadır:
Yukarda sözünü ettiğim Moskof kralı bir zamanlar pek güçsüz bir beydi ve Tatarlara haraç öderdi, ama şimdi çok güçlenmiştir ve artık hiç haraç ödememektedir; Tatarlar onun üzerindeki denetimlerini kaybetmişlerdir, hatta Moskof kralı Tatarlara ait, Kazan ve Kaşkar diye bilinen kaleleri fethetmiştir. Tatar beylerinden biri ona itaat eder ve kral topraklarını Hazar Denizi’ne kadar genişletmiştir. Moskof kralı bugünün en güçlü sultanlarından biridir, sayısız askeri vardır ve ülkesinin genişliği hayal bile edilemez. Hükmettiĝi topraklarda sayısız hayvan sürüleri vardır ve topraktan bol miktarda yiyecek, elde edilir, ki bütün bunlar burayı zengin bir krallık yapmaktadır.17
19Hacı Ahmed’in Rusya’nın “Avrupalılığını” bu kadar savunması ve bunu yaparken onu Latin Batıdan ayıran büyük kültür ve din farklarını göz ardı etmesi gerçekten şaşırtıcıdır. Genellikle, Büyük Petro’nun çok bilinçli olarak gerçekleştirdiği Batılılaşma reformlarının bir sonucu olarak Batılı entelektüeller Rusya’nın “yeni Avrupalı” ya da “Avrupalılaşan” bir ülke olduğunu, Aydınlanma döneminde, yani 18. yüzyılın sonunda dillendirmeye başlamışlardır.18 Buna karşılık daha önceki dönemlerde tarihçiler Rusya’nın Asya kıtasında doğuya doğru yayılmasını İber Yarımadası’ndaki güçlerin batıya doğru yayılmasıyla benzer bir olgu olarak görmekte çok zorlanmışlar ve bunu ancak son birkaç on yılda yapmaya başlamışlardır.19 Ne var ki, Hacı Ahmed’e göre –gene Avrupa kimliğinin tanımlayıcı ögeleri olarak din ve kültürü bir yana bıraktığı için– Rusya’nın İspanya ve Portekiz ile aynı kategoriye konması hem apaçık hem de kaçınılmaz bir durumdur.
20Bu durumla karşılaştırıldığında Hacı Ahmed’in listesindeki geri kalan Avrupa ülkelerini, yani Fransa, Almanya ve İtalya’yı nereye yerleştireceği konusunda daha fazla bocaladığı görülmektedir. Zira bu üç ülke, Rusya’dan farklı olarak, yakın dönemde herhangi bir fetihte bulunmadıkları için emperyal bir vasıf taşıdıklarını savunmak zordur. (Geçerken, ister kendini beğenmişlik, ister hayal kırıklığı hissine kapılsınlar, okurların Hacı Ahmed’in metninde ne Britanya Adaları ne de İskandinav ülkelerine hiçbir gönderme yapmadığını farketmiş olacaklarına dikkat çekelim.) Fransa ile ilgili olarak “kalabalık ve mamur bir ülke, halkı onuruna düşkün ve bağımsızdır” deniyor.20 Bu ülkeye yaklaşırkenki stratejisi yakın dönemde gerçekleştirilen bütünleşmeyi ön plana çıkarmaktır: “Fransa ülkesi birbirinden bağımsız prensliklerden oluşuyordu, ama şimdi artık bunların hepsi adı anılan Fransız kralının hâkimiyeti altında birleşti...ve halk hükümdara büyük bir sadakat ve itaat gösteriyor ve emeğiyle, malı mülküyle ona destek olmakla kalmayarak, gerekirse hayatlarını onun için feda etmeye hazırdır”21 diyor. Daha sonra, bu çok da ahım şahım olmayan vasifları güçlendirmek üzere Haçlı seferlerine atıfta bulunuyor: “Fransızlar ayrıca çok cesur bir halktır, eski zamanlarda Avrupa’nın birçok bölgesini fethetmişlerdir, hatta kutsal Kudüs yolunda Arabistan ve Mısır’ı da ele geçirmişler”22 diye ekliyor.
21Fransa’nın siyasi birliğine karşılık bunu bile yapamamış olan Almanya Hacı Ahmed için daha büyük bir sorun yaratmış görünüyor ve bu sorunu ülkenin henüz el değmemiş çok zengin kaynaklarını ve Kutsal Roma İmparatorluğu ile kurduğu kökü eskiye giden ama niteliği hayli belirsiz ilişkiyi vurgulayarak çözmeye çalışıyor:
Almanya çok geniş bir ülkedir...Eğer halkı aralarında birleşebilseydi bütün dünyayı yönetebilirdi. Geçmişte de Roma İmparatorluğu’ndan ayrılmakla Romalıların gerilemesine ve çökmesine neden olmuşlardı. Roma’yı ele geçiriρ kendileri yönetmeye başladıkları zamandan bu yana yöneticilerine “İmparator” demektedirler.23
22Gene de, Hacı Ahmed’i en fazla zorlayan konu, “anayurdu” olan İtalya’dır. 16. yüzyılda İtalya iç çatışmalar nedeniyle güçten düşmüştür ve Hacı Ahmed’in metnini kaleme aldığı sırada önemli bir bölümü yabancı işgali altındadır. Bu yüzden Hacı Ahmed’in bu ülkeyle ilgili betimlemesi, Avrupa’nın diğer bölgelerinden çok farklıdır. Daha çok ülkenin ekonomik dinamizmi ve entelektüel zenginliği üzerinde durmaktadır. Tabii, Roma İmparatorluğu’nun beşiği olduğu parlak geçmişinden de söz eder. Fakat bunu yaparken alışılagelmişin dışında bir yol izlemekte ve Roma’nın şanını İtalyan halkının olağanüstü yeteneklerine bağlamaktadır. Bu konuda şunları yazıyor:
İtalya adı verilen ülke aslan burcuyla karşılaştırılmiştir...Fazla geniş değildir ama, halkı en yetenekli halklardan biridir; zanaatkârlıktaki ustalıklarıyla kimse boy ölçüşemez. Kalabalık şehirleri ve zengin kaynaklara sahip olan prenslikleri vardır. Eskiden Sezar ve Romalılar bütün dünyayı bu ülkenin gücüyle yönettiler ve bu sayede hükümranlıkları 500 yıl sürdü. Ancak bugün ülkenin büyük bölümünü İspanya kralı yönetiyor, geri kalanı da kısmen Roma papası ve Venedik başta olmak üzere başka şehirlerin beyleri tarafından yönetiliyor. Bu ülkenin halkı doğuştan savaşçıdır ve çok cesur insanlardır. Ayrıca kıvrak zekâlı ve izan sahibi ve çok başarılı tacirleri vardır. Her gün, hiç yılmadan her çeşit mal imal ederler; onun için bu topraklar her yönden müreffeh ve kendi kendine yeterlidir.24
23Ancak toprak fethetmediği için, Hacı Ahmed bütün bunların okurlarını İtalya’nın büyüklüğü konusunda ikna etmeye yetmeyeceğini düşünmektedir. Dolayısıyla İtalya betimlemesini, son bir retorik oyunuyla tamamlama yoluna gider. Bunun için, kendisinin sonradan yerleştiği şehir olan Venedik’i İtalya’nın bütününü siyaseten temsil eden bir “vekil” konumuna yükseltir ve Venedik’in doğu Akdeniz’deki “imparatorluğunu” İspanya’nın, Portekiz’in ve Moskof Krallığının emperyal fetihleriyle aynı konuma yerleştirir:
[İtalya’nın] en büyük şehri, soylu ve şanlı Venedik’tir. Beyleri anakıtada yönettikleri yerlere ilaveten Avusturya ile Dalmaçya’nın bazı bölgelerine ve aralarında büyük Kıbrıs ve Girit adaları da bulunan irili ufaklı pek çok Akdeniz adasına hâkimdir. Denizdeki güçlü donanmalarının yanı sıra çok sayıda kara birlikleri vardır. Bu sayede Frengistan’ın bütün yöneticileri ona çok büyük bir değer verir ve saygı gösterirler.25
24Venedik’e çıkarılan –hayli önyargılı– bu şapkayla birlikte, Avrupa’nın belli başlı ülkeleri gözden geçirilmiş oluyor. Ortak özellikleri şöyle sıralanıyor: Her biri, farklı nedenlerle de olsa, ya gücünün zirvesindedir ya da buraya doğru tırmanıştadır, her yerde dinamizm ve yayılmacılık etkilidir. Ayrıca bu özelliklerin Avrupa dışında kalan yöneticilerde ve halklarda görülmediği vurgulanmaktadır. Bunun kanıtını, aşağıdaki alıntıda görüldüğü gibi, “Tunuslu Hacı Ahmed”in aynı dili konuştuğunu söylediği Araplar (Kuzey Afrika’daki kendi anayurduna metinde ayrı bir yerde değinecektir) hakkındaki acımasız yargısı vermektedir:
Bu ülkedeki [Arabistan] pek çok yer bakımsız ve verimsizdir, burada yaşayan insanlar esas olarak, durmadan bir yerden başka yere gitme tutkusuna kapılmış inatçı bir halk olan göçerlerdir. Doğaları gereği yerinde duramayan ve şedid insanlardır. Bundan 800 yıl kadar once yanlarına mallarını, kadınlarını, çocuklarını alarak Arabistan’dan ayrıldılar ve bir imparatorluk kurma hayaliyle muazzam bir ordu topladılar. Bunu başardılar da. Gittikleri her yerde insanlara inançlarını, imanlarını, kültürlerini aşıladılar...Ve eğer Arap halifeleri birbirlerine düşmüş olmasalardı kurdukları hâkimiyet sonsuza kadar devam edebilirdi. Ama bunun yerine birbirleriyle kavgaya tutuşunca Türkler bunu fırsat bildiler ve bütün güçleriyle halifelere saldırdılar. Yeterince güçlü olmayan halifeler yenildiler ve hâkimiyetlerine son verilerek toprakları ellerinden alındı.26
25Görüldüğü gibi, Hacı Ahmed’e göre, İtalyanlardan farklı olarak Araplar büyük bir halk oldukları için fetih yapmış değildi, tersine fetih yaptıkları için büyük bir halk olmuşlardı. Sonuç olarak, artık imparatorluk kaybedilmiş olduğu için yeniden güçlenebilmesi ihtimaliyle ilgili herhangi bir görüş serdedilmemektedir.
26Hacı Ahmed’in genel söylemi bakımından çok hayati bir önem taşıyan bu durağan hatta düşüş haliyle ilgili durum değerlendirmesinin, bölgeden bölgeye değişen vurgu ve detay farklarına rağmen geri kalan bütün Avrupa dışındaki imparatorluklar için tekrarlanması hiç de şaşırtıcı değildir.
27Dünyanın, hakkında hayli muğlak ifadeler kullandığı bir bölgesi de, o sırada Avrupalıların en az aşina olduğu Çin’dir. Burada amacı “fevkalade becerikli ve zeki, çok kıymetli kıyafetler giyen, çok büyük ve güzel şehirler kurmuş bir halk” olarak nitelenen Çinlileri küçümsemek değildir. Tersine, onları Avrupalılarla karşılaştırır ve “ülke çok zengindir, çeşitli binalarla dopdoludur, bitki örtüsü ve hayvan çeşitleri neredeyse Frankların topraklanndakine benzer”27 der. Bu son cümlede kullanılan “neredeyse” kelimesi gene de aradaki farklılıklara işaret etmek gibi bir işlevsellik taşır ve Çin toplumuyla ilgili genel olarak olumlu sayılabilecek bu portre, Hacı Ahmed’in Avrupa’yı nitelediğini düşündüğü en önde gelen vasıf olan genişleme ve kendini siyasi olarak dönüştürebilme yeteneğinin olmayışı nedeniyle, göründüğü kadar pozitif değildir. Bu yoldan, metin Çin’i, ekonomik refah, halkının zarafeti ya da maddi kültürün ileriliği gibi nedenlerle bütün öbür Avrupa dışı ulusların üstünde bir yere koysa da, bu övgüler sadece Hacı Ahmed’in gözünde Avrupa’yı bir istisna yapan özellikleri güçlendirmeye yarar.
28Hacı Ahmed’in metninde ele alınan ve tartışmamız gereken bir dünya İmparatorluğu daha vardır: Osmanlı İmparatorluğu. Hacı Ahmed’in çağdaşı Rönesans coğrafyacılarından tamamen farklı bir Avrupa kavramı geliştirdiğini görmek için, şimdi şu alıntıya bakalım:
Soylu Osman hanedanının ahvadı, azametli ve muhteşem sultan, güneş ile karşılaştırılmıştır. O en başta ve öncelikle Avrupa’yı aydınlatır, ama ışınlarından yansıyan azamet öyle güçlüdür ki, Asya ve Afrika onun yörüngesindeki aylara, öbür yöneticiler de ışıkları ya da parlaklıkarı açısından onun gölgesinde kalmaya mahkûm yıldızlara benzerler. Bu soylu hanedan kıymeti ve cesareti sayesinde daima zafere ulaşmıştır ve Anadolu, Karaman, Diyarbakır, Erzurum, Bağdat, Şam, Arabistan, Mısır’ın tamamı, Balkanlar ve Macaristan eyaletlerini ve başka toprakları yönetmektedir. Osmanlı hükümranlığının sınırları kuzeyde Almanya’dan doğuda Arabistan’a, Afrika’da Etiyopya’nın güneyine ve batı yönündeki fetihlerle Cezayir’e ve Fas’a kadar yayılmaktadır. Kısacası, Osman’ın hanedanının gücü, şan ve şöhreti başka hiçbir güç ile karşlaştırılamaz ve gerek Müslüman gerekse Hıristiyan pek çok bey ona haraç ödemektedir. Günümüzde bu büyük hanedandan gelen ve iyi yönetimin nasıl olması gerektiğini dünyaya gösteren sultanlar sultanı, çağının sahibkıranı, İskender’den beri gelmiş geçmiş en büyük yönetici olan Sultan Süleyman Şah, doğuda Arabistan’a uzanan toprakları, cesaret, güç ve ihtişam, bilgelik, adalet ve şefkatle yönetmektedir. İhtişamı ve yönetiminin uyandırdığı hayranlık öyle büyüktür ki, –hakkında çok şey yazılmış olsa da– bunları anlatacak ne bir söz, ne de yazıp aktaracak bir kalem bulmak mümkündür.28
29Osmanlı gücüne ve yayılmacılığına düzülen bu zafer şarkısı bizi Hacı Ahmed’in son derece dikkatlı biçimde kurgulanmış anlatısının doruk noktasına tasıyor. Böylece, metinde ele aldığı coğrafı bağlam ve astrolojiye yaptığı göndermeler bütün açıklığıyla görünür hale geliyor. Dünya halkları ve yöneticilerinin oluşturdukları yıldız takımında Osmanlı İmparatorluğu ve onun sultanı güneşin yerini tutmaktadır. Tıpkı daha önceki bir alıntıda Avrupa’nın da kıtalardan oluşan yıldız takımında güneşin yerini tutması gibi. Dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu en hakiki Avrupa gücü, Muhteşem Süleyman da Avrupa hükümdarının ta kendisi haline geliyor. Ona atfedilen hükümdarlık vasıfları, Avrupa’nın ötesinde fethettiği yerlerin genişliği sayesinde bir kez daha doğrulanıyor. Hacı Ahmed’in bu metni Arapça (görünüşte anadilidir) yerine Türkçe yazmış olmasının gerekçesi de budur: “efendimin arzusuna uyarak bu metni dilimin döndüğü kadarıyla Türkçe yazdım, çünkü dünyayı yöneten dil budur.”29
30Hacı Ahmed bu noktayı metnin başka yerlerinde, Osmanlıların başarılarını öbür Avrupa güçlerinin Avrupa dışı dünyada gerçekleştirdikleri fetihlerle karşılaştırırken daha da geliştirmektedir. Örneğin Peru’nun yerli halkından söz ederken şu saptamayı yapar: “bu halk bir zamanlar putperest idi ama şimdi İspanyolca öğrendi ve İspanyol adetlerini benimsedi... Tıpkı, Anadolu ve Karaman halkının da Türklerin dilini ve adetlerini öğrenmesi gibi.”30 Bu şekilde Küçük Asya’nın “Türkleştirilmesi” ile ilgili yerleşik anlatıyı ters yüz ederek Anadolu’daki Ortodoks Helen kültürünün kaybolmasının Avrupa’nın Asya’ya doğru yayılışının bir belirtisi olduğunu ileri sürmektedir!
31Bu kadar çarpıcı bir başka görüşü de –çok daha alt perdeden ifade edilmekle birlikte– Osmanlı Sultanı’nın Büyük İskender’in yolundan giden bir Avrupalı fatih olarak Osmanlıların doğudaki en çekindikleri rakipleri olan Safeviler ile aralarındaki çatışmayı kendi lehlerine çözebileceği yolundaki tahminidir. Safevilerin hükümdarı Şah Tahmasp’ı şöyle anlatır: “[bu şahın] çok sayıda atlı askeri var, kısacası akıllı ve kuvvetli padişahtır. Bir zamanlar Fars eyaleti doğunun tamamına hükmederdi, sınırları Arapların topraklarını aşarak Roma İmparatorluğu’na dayanırdı. Fakat güçleri Büyük İskender’e karşı koymaya yetmedi, dolayısıyla yenilerek ona biat ettiler.”31 Böylece “Merih’le karşılaştırılmış ve ışıklarıyla Asya’yı aydınlatan” Şah Tahmasp’ın kısa bir süre sonra Avrupa’nın yükselen güneşi Muhteşem Süleyman’ın gölgesinde kalacağını ima eder.32
Metni Bağlamına Yerleştirmek: Hacı Ahmed ve Osmanlı Dünya Görüşü
32Tunuslu Hacı Ahmed kimdi ve metni kimin dünya görüşünü temsil etmekteydi? Ilk tepki olarak Ménage’in “Tunuslu okumuş Müslüman”ın aslında Venedikli bir düzenbaz olduğu fikri insana cazip gelebilir ve bu çerçevede Hacı Ahmed’in eserini Saidçi bir okumayla Avrupa Oryantalizminin ilk örneklerinden biri olarak yorumlamak mümkündür. Hiç şüphesiz, muhayyel bir “Doğulu gözlemci”nin dışardan bakan gözü (ki, sonradan Montesquieu’nün Pers Mektupları gibi eserlerde kullanılmıştır) Batının kendisiyle ilgili imajını yansıtmak için kullanılabileceği yollu edebi mecaz bu metin için de pekâlâ geçerli olabilirdi. Bunun içindir ki, Hacı Ahmed’in şahsında üstü kapalı aldatma fikri akla, sonradan geliştirilen bir Oriyantalist fanteziyi getiriyor. Örneğin, Richard Francis Burton’un ünlü Mekke’ye Yolculuk kitabında olduğu gibi, yazar “Doğulu”yu cisimleştirmekte o kadar başarılı olabilir ki, onun gerçekte bir Batılı olduğu yakınındakiler bile fark etmeyebilir.
33Ama bütün bu varsayımlar bence “Hacı Ahmed”i ve metninin ardında yatan niyetleri yanlış okumaya yol açmaktadır. Zira Said’in “Şark’ı konuşturmak” dediği kavramın ardındaki en merkezi düşünce, şarkiyatçılığın “dışardanlık üzerine kurulduğu” ve “Şark’ın gizemlerini Batı için açık ve anlaşılır kılma amacıyla betimlemek”33 üzere geliştirildiğidir. Oysa burada yapılan kesinlikle bu değildir. Hacı Ahmed’in düşüncelerini yönelttiği okur kitlesi ve bu düşünceleri ifade ederken kullandığı dil Batılı değil, Osmanlılar ve Osmanlıcadır. Temsil etmeye çalıştığı ana nesne “Şark” değil, Avrupa’dır ve nihayet, söylemi “dışlama” üzerine değil, dahil etme üzerine kurulmuştur.
34Şimdi bir kez daha Ménage’ın elli yıl önce yayınladığı ünlü makaleye dönelim. Bilindiği gibi Ménage burada Hacı Ahmed’in sahte bir isim olduğunu ileri sürmüş ve metnin “gerçek” yazarı olarak başka bir isim ortaya atmıştı: Venedikli dragoman Michele Membré. Ménage’ın kanıtları yeterli değilse de pekâlâ akla yatkındır. Membré’nin Türkçe bilgisi mükemmel olmasa da oldukça iyidir, Haci Ahmed’in metninde sık sık karşımıza çıkan Osmanlı devlet dilinin üslubuna aşinadır. Ayrıca, her ikisi de coğrafyacı olan ve Hacı Ahmed’in muhtemel kaynakları olarak işaret edilen Ramusio ve Gastaldi ile Membré’nin kişisel yakınlığı vardır. Adı, Venedik Onlar Konseyi’ne haritanın yayınlanması için yapılan izin başvurusunda geçtiğinden elimizde metnin hazırlanmasında şu ya da bu düzeyde bir rοlü bulunduğuna dair belgesel bir kanıt da bulunuyor.34
35Ancak, Ménage’ın Membré ile ilgili hipotezini doğru kabul etmiş olsak bile, bu onun vardığı, metnin gerçek bir “Osmanlı” çalışması olmadığı yollu sonucu da kabul etmeyi gerektirir mi? Bu açıdan, 1950’lerde yazarı Ménage gibi bir bilim adamının gözünde “Venedikli” ve “Osmanlı” kategorilerinin birbirlerini dışlayan nosyonlar olduğunu hatırlamamız gerekiyor. Fakat bugün benimsenen bakış açısından baktığımızda, Membré’nin biyografisindeki kimi detayların onun “gerçek kimliği”nden ziyade öznelliğine dair soruları harekete geçirdiğini görüyoruz.
36Her şeyden önce, her ne kadar Membré hayatının son günlerini bir Venedik vatandaşı ve La Serenissima’nın* resmi temsilcisi olarak bitirse de, aslen Venedikli değildir, Kıbrıs Adası doğumludur. Katolik olmasına ve ailesinin Venedik kökenli olduğunu iddia etmesine ragmen çalışma hayatına Venedik’te değil, Osmanlı İmparatorluğu’nda başlamış, önce Osmanlı nezdinde görevlendirilmiş bir ticari temsilci, ardından da Venedik’in İstanbul’daki balyosluğunda (konsolosluk) görevli bir memur olarak çalışmıştır. Doğuda geçirdiği uzun yıllar boyunca kurduğu ilişkiler sayesinde, çok iyi bir kazanç sağlayan Baş Dragoman mertebesini elde ettikten sonra, Venedik’e daimi olarak, hayatının nispeten ileri bir aşamasında yerleşmiştir.35
37Demek ki, Membré hayatını dar anlamda bir Venedikli gibi değil, Venedik ile Osmanlı İmparatorluğu arasında aracılık yapan biri olarak yaşamıştır. Kaldı ki, bu statü onun doğu Akdenizli başka Venediklilerle değil, onların yanı sıra Osmanlı İmparatorluğu’nu yöneten elitle de paylaştığı bir konumdur. Membré’nin çağdaşları olup doğuda hizmet verirken şahsen tanımış olabileceği insanlar arasında, sonradan Müslüman olan ve padişaha denizcilik konularında danışmanlık yapan Venedikli Giovanni “Cacciadiavolo” Contarini,36 Osmanlı sarayında hekimbaşı olan Venedikli bir Yahudi olan Solomon Aşkenazi, hatta veliaht Selim’in haremine giren, sonradan III. Murad’in annesi olan ve daima soylu Venedikli Venier Baffo’nun kızıyla yakınlığını savunan Nurbanu Sultan gibi isimler sayılabilir.37 Bu kişilerden hiçbirinin ne anadili Türkçeydi ve ne de dünyaya Müslüman olarak gelmişlerdi. Tıpkı Michele Membré için de olduğu gibi, her biri hayatlarına Venedik Cumhuriyeti’nin yurttaşları olarak başlamışlardı. Ne var ki, hepsi hiç tartışmasız biçimde Osmanlı olmuşlar ve İmparatorluğun yönetici sınıfının en üst mertebelerine yükselmişlerdir.
38İkinci olarak vurgulanması gereken husus şudur: Osmanlı sultanlarını “Roma Sezarları” (Kayser-i Rum) olarak tanımlama ve İmparatorluğu Avrupa güçleri arasındaki en üst statüye talip olması gereken devlet olarak görme konusunda en fazla heyecan duyan kişiler, bu saydıklarımıza benzer kişilerdi.38 Bu durumda, eğer Michele Membré’yi, bu potansiyel patronlar grubunun çıkarlarına çok yakın bir yerde duran bir müteşebbis olarak görür ve aynı zamanda onların Osmanlı Devleti’nin “Romalılık” vizyonunu, kendi “imparatorluklararası” statüsünün bir sonucu olarak paylaştığını düşünürsek, yazdığı metnin pekâlâ belirli bir Osmanlı dünya görüşünü meşru olarak temsil ettiğini kabul edebiliriz.
39Şurası kesindir ki, onunki yegane Osmanlı dünya görüşü değildi, üstelik, bağdaştırmaya çalıştığı medeniyetler bölünmesinin her iki cenah tarafından da reddedilmesine yol açabilecek bir tahrik unsuru taşıyordu. Batıda çağdaşı olan İtalyan hümanistlerinden pek azı Osmanlı İmparatorluğu’nu Avrupalı bir devlet olarak görme eğilimine sempati duymaktaydı. Her ne kadar onların pek çoğu da o sırada, onun da yaptığı gibi klasik Grek-Roma geçmişine yaslanarak yeni bir Avrupa kavramı geliştirmekle meşgul olsalar da, bu yeni kavramsallaştırmada Osmanlıları Avrupa’ya dahil etme görüşüne sıcak bakmıyοrlardı.39 Aslında, Hacı Ahmed’in metninin Venedik’te Engizisyon Mahkemeleri başlatıldıktan sadece birkaç yıl sonra yazılmış olması hiç de anlamsız değildir; zira Engizisyon Latince olmayan metinlerin yayınlanması ile ilgili yeni ve daha önce benzeri görülmedik yasaklar getirdiği için metnin yayınlanması en az on yıl gecikmiştir.40
40Öte yandan, o sırada Osmanlı İmparatorluğu’nda da Osmanlı Devleti’ni “Hacı Ahmed”in benimsediği “evrenselci” görüşe hiç hoş bakmayan başka bir dille tanımlamak isteyenler ortaya çıkmıştı. Çünkü, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir önceki yüzyılda adeta birkaç kat büyümesine yol açan genişleme süreci, 1550 ve 1560 arasında sona ermişti, bu da pek çok Osmanlı’yı daha önce tutkuyla savunulan “evrensel” bir imparatorluk kurma yönünde Mesihçi hayallerden uzaklaştırmıştı. Bunun yerine Osmanlı entelektüelleri imparatorluğu giderek, Batıdaki Hıristiyan rakipleriyle, Doğudaki Şii rakiplerine göre sürekli bir karşıtlık içinde bulunan Sünni Müslüman bir devlet olarak tanımlama çabasına yöneldiler.41
41Medeniyetler arasında duvarların yükseltildiği bu arkaplan gözönünde bulundurunca, modern tarihçilerin Hacı Ahmed’in haritasını erken “kozmopolitliği” yücelten bir eser ya da “Oryantalizmin” erken bir örneği olarak alkışlamak yerine, karmaşık niteliğini görmeleri gerekir. Aslında harita, tamda, dünyayı daha önce var olmuş olandan da, sonradan yerleşecek olandan da köklü biçimde farklı bir dünya olarak tasavvur etmenin mümkün olduğu, kaygan bir tarihi zeminde yapılmıştı. Daha sonraki yüzyıllar boyunca bu alternatif düşünme tarzları öyle kesin biçimde bastırıldi ki, biz tarihçiler yakın bir döneme kadar bu tür metinleri ancak “sahteci” ve “hilebaz” olarak ele alabildik. Fakat, bugün yaşadığımız dönemin tarihsel duyarlılıklarını göz önüne alınca, belki de artık Hacı Ahmed’in sözlerini ciddiye almanın vakti geldi.
Notes de bas de page
1 Metropolitan Müzesinde ve Arap Dünyası Enstitüsünde açılan iki kardeş serginin katalogları için bkz. Stefano Carboni (der.), Venice and the Islamic World, (1728 -1797), New Haven, Yale Univ. Press, 2007; Sackler ve Freer Galerilerindeki sergi için bkz. Jay A. Levenson (der.), Encompassing the Globe: Portugal and the World in the 16th and 17th Centuries, Washington, Smithsonian, 2007; Şarkiyat Enstitüsü’ndeki sergi için de bkz. Ian Manners (der.), European Cartographers and the Ottoman World, 1500-1750: Maps from the Collection of O. J. Sopranos, Chicago, Oriental Institute, 2007.
2 Web videosu için bkz. http:/www-news.unichicago.edu/releases/07/video/071105.mystery.mov.
3 Piri Reis’le ilgili ayrıntılı bir çalışma için bkz. Svat Soucek, Piri Reis and Turkish Map Making after Columbus, Oxford, Oxford Univ. Press, 1996.
4 Arapça baskının kökenleriyle ilgili yakın dönemde derlenmiş bir dizi makale için bkz. Eva Hanebutt-Benz, Dagmar Glass ve Geoffrey Roper (der.), Middle East Languages and the Print Revolution: A Cross-Cultural Encounter, Westhofen, WVA Verlag Skulima, 2002.
5 Piri Reis’in bu ünlü dünya haritasına düşülmüş kenar notlarının Türkçe yazımı için bkz. Yusuf Akçura (der.), Piri Reis Haritası Hakkında İzahname, İstanbul, 1935.
6 Erken modern dünyadaki kozmopolitizmle ilgilenen tarihçilerden kitapları son yıllarda yayınlanan birkaçı için bkz. Walter Andrews ve Mehmet Kalpaklı, The Age of the Beloved in Early-Modern Ottoman and European Culture and Society, Durhman, Duke Univ. Press, 2005; Daniel Goffman, The Ottoman Empire and Early Modern Europe, New York, Cambridge Univ. Press, 2002; Molly Green, A Shared World: Muslims and Christians in the Early Modern Mediterranean, Princeton, Princeton Univ. Press, 2002; Jerry Brotton ve Lisa Jardine, Global Interests: Renaissance Art between East and West, Londra, Reaktion, 2000; Giancarlo Casale, The Ottoman Age of Exploration, New York, Oxford Univ. Press, 2010.
7 V. L. Ménage, “The Map of Hajji Ahmed and its Makers,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 21, 1958, s. 291-314. Ménage’ın iddiaları tabii, daha önceki tarihçilere dayandırılmaktaydı. Harita ile ilgili ilk bilimsel yayın, Simone Assemani’nin kısa bir yazısıdır, Dichiarazione di una mappa turchesa incisa in quattro tavole di pero, ritrovato nell’archivio dell’eccelso Consiglio de’Dieci, Venedik, 1795; ayrıca Joseph von Hammer-Purgstall’ın yaptığı iki betimlemeye bkz. Geschichte des osmanischen Reiches, Peşte, 1827-33, 8, s. 594 ve Biblotecha Italiana, o sia Giornale di letteratura, scienze ed arti, compilato da vari letterati, Milano, 1831, 42, s. 308f.. Hacı Ahmed’in metninin Avrupa kaynaklarını ortaya çıkarmaya çalışan ilk bilimsel çalışma için bkz. A. B. d’Avezac, “Note sur une mappemonde turke du xvie siècle conservée à la bibliothèque de Saint-Marc à Venise,” Extrait du Bulletin de la Société de Géographie, Aralık, 1865, s. 675-767. Ménage’ın makalesinin yayınlanması George Kish’in, The Suppressed Turkish Map of 1560, Ann Arbor, William Clements Library, 1957, adlı eseriyle az çok aynı tarihe rastlar.
8 Ménage, “Map of Hajji Ahmed,” a.g.e., s. 307.
* Émile Zola’nın Dreyfus olayı sırasında yazdığı ünlü metne gönderme –ç.n.
9 Metin ilk olarak Bedi Şehsuvaroğlu’nun, “Türkçe Çok İlginç bir Coğrafya Yazması” başlıklı kısa değinmesinde gündeme geldi (Belgelerle Türk Tarihi 2, 1967, s. 63-72), sonradan aynı yazarın “Kanuni Devrinde Yazılmış ve Şimdiye Kadar Bilinmeyen Bir Coğrafya Kitabı” başlıklı yazısında tam metin olarak yayınlandı (Kanuni Armağanı, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1970, s. 207-225).
10 Ménage’ın metodolojisi ile ilgili önemli bir eleştirinin yanı sıra Hacı Ahmed’in metnini dilbilim açısından inceleyen Bellingeri’nin makalesi bir de çevrimyazım içermekte ve metnin önemli bazı bölümlerini İtalyanca’ya tercüme etmektedir. Bkz. Giampiero Bellingeri, “Fasce ‘altaiche’ del mappamondo turco-veneziano,” Turco-Veneta, İstanbul, İsis, 2003, s. 61-81. Haritayla ilgili olarak Osmanlıca olmayan tarihçiler tarafından yapılan yakın dönemli çalışmalar arasında şunlar sayılabilir: Pascale Barthe, “An Uncommon Map for Common World: Hajji Ahmed’s Cordiform Map of 1559,” l’Esprit Créateur, Cilt 48, No 1, 2008, s. 32-44; Benjamin Arbel, “Maps of the World for Ottoman Princes. Further Evidence and Questions concerning ‘The Mappamondo’ of Hajji Ahmed,” Imago Mundi, 54, 2002, s. 19-29 ve Antonio Fabris, “The Ottoman Mappa Mundi of Hajji Ahmed of Tunis,” Arab Historical Review of Ottoman Studies, 7-8, 1993, s. 31-37.
11 Ménage’dan alıntılar için bkz. “Map of Hajji Ahmed,” a.g.e., s. 299.
12 Bkz. Denys Hay, Europe: The Emergence of an Idea, Edinburgh, Edinburgh Univ. Press, 1968 ve Anthony Pagden’in daha yakın tarihli derlemesi: The Idea of Europe: From Antiquity to the European Union, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 2002.
13 Okurlar, Ménage’ın da dikkat çektiği gibi Hacı Ahmed’in metninin kendine özgü ifadelerle, bariz gramer, ifade ve yazım hatalarıyla dolu olduğunu hatırda tutmalıdırlar. Bu da sistemli bir çevrimyazımı son derece zorlaştırmaktadır. İlerde metnin tam çevrimyazımını yayınlamayı ve bütünü hakkında eleştirel bir değerlendirme yapmayı umuyorum. Bu makaledeki çevrimyazım metinler bir müsvedde olarak kabul edilmelidir. Amacım, Osmanlı Türkçesine aşina olanlara Hacı Ahmed’in kullandiığı özel dil hakkında bir fikir vermek ve çevirilerimi orijinaliyle karşılaştırma olanağını bulmaktır. Bildiğim kadarıyla, halen on ikisi farklı kütüphane ve elyazması koleksiyonlarında bulunan haritaların hepsi aynıdır ve tahta oymasıyla basılmışlardır. Benim kullandığım kopya, Chicago’daki Newberry Kütüphanesi’nde bulunandır (katolog No. Novacco 8F 11). Metinde alıntılanan bölümler orijinal metindeki sütun ve satır numaralarıa gönderme yapmaktadır. Yukarıdaki alıntının çevrimyazımı şudur: Avrūba: Ol ‘ālemuñ ḥiṣṣesidür ki Frengistān derler... bu ‘ālemuñ olan ḥiṣṣesi ḥuṣūṣā ki ġayrlerine göre küçük olur li’enne ḥiṣṣe-yi mezbūre’de olan şehirleri ġayrı hiṣṣelerden ziyāde sıḳ ve [???] ve ma’mūr olmaġın ve anda dā’imā ṣan’atları ve ’ilimleri kes̱ret üzre ve ‘avām ġāzileri [?] tamam vāḳi‘ olduġi sebebden her zamān özgelerinden eż‘āf mużā‘af [?] tenvirlenüp ve benām ve meşhūr vilāyetlerden ziyāde güzel [ve] muẖtārdur ve bu illerden ma‘lūm olunan budur ki dā’imā dünyāda ẓ[ā]hır ve vāḳi‘ olan mu‘aẓẓam pādişāhları güneşe beñzetmişlerdür, ve taht-ı serῑrlerinüñ ẕikr olunan ḥiṣṣede eks̱er-i zamānda anda olurlar idi, zirā zamān-ı evā’ilde Hażret-i Resūl Muhammed el-Muṣṭāfā’dan akdem sene ṭoḳuz yüz on sekizinde al-Sulṭān Mu‘aẓẓam Pādişāh [İ]skender begledi, ve ba‘dehu iki yüz seksen dört yılından ṣoñra Rūm Melūkānı begledi, ve ḥāliyā tārῑẖ-i Müslümānuñ sene ṭoḳuz yüz altmış yedi yılında Hażret-i Pādisāh-i Nesl-i ‘Os̱mān Sulṭān al-Selāṭῑn-i Cihān ve Melce’-i H̱avākīn-i Devir an-Devir al-Sulṭān Süleymān ki ġayrilerinden ziyāde nūr-i ‘alemiyāndur begleyup ve bundan ġayrı mezbūr ḥiṣṣeye dāẖilinde İspānya Pädişāhı ve França Pādişāhı beglik iderler. Bunlar Müşteri’ye ve ‘Utārid’e teşābuh iderler. Ve daẖi İṭālyā ve Būrtūgāl ve Almān ve Sārmaçay nām mu‘aẓẓam ve ma‘mūr memleketlerinden tābān ve direhşān olunup nice ki mezbūrları içün aşaġada beyān ve şerḥ olunur. Sağ sütun, satır: 63-82.
14 İspānya Pādişāhı Müsteri’ye beñzenildi. Ḥāliyā leyse el-beled elleẕi fī ḥükümet al-Būrṭūġāl külliyā İspānya vilāyet[in]de vāḳi’ olan memleketlerüñ sulṭānıdur. Ve Alāmān ṭarāfında Flāndra ve Būrġūniye ve Bārbāransiye ve Olānda nām memleketlerüñ begidür. Ve bundan ġayrı İtālyā nām cānibde Nabūli’nüñ ve Mīlān’uñ olan begligi ve Çiçīlyā ve Sārdinye nām adalarınuñ pādişāhıdur. Ve maġrib ṭarāfında deñiz kenarlarında nice kal’eleri żabṭ ider. Ve yeñide[n] bulunan Yeñi Dünya cānibinde olan Perū ve Temestitān nām memleketleriden ġayrı Yeni Dünyā’da olan yirlerün eks̱eri meẕkūr İspānya Pādişāhuñdur. Ve ẕikr olan Yeñi Dünyā’dan bi-nihāyet altun ve gümüş ve şeker ve pamuḳ taḥṣīl ider, ve müsār(ün) ileyh olan memleketlerinden daẖī ziyāde ma‘mūr ve ġayn yirleri olunmaġın metā‘larından ve ẕaẖirelerinden [ve] envā‘-ı esbāblarından ẖaylī māl taḥṣīl ider. Ve rivāyet iderler kim bundan aḳdem hicret tārīẖ[in]de sene yüz yigirmi beş yılında Maġrib’den Müslümān tā’ifesinden Emir ‘Ālem nām bir beg ẕikr olunan İspānya vilāyetin alup fetḥ elylemiş idi ve anda ẖaylī zamān gendi ve gendinüñ neslinden żabṭ ü ḥirāset eylemişler imiş. Lākin el-hāletü haẕihi ẕikr olan İspanya Pādişāhı İspānya vilāyetinden cümle Müslümān ṭā’ifelerin ḳovub Maġribe ‘ubūr eyledüklerinden ġayrı kemāli ile nuṣret ve ḳuvvet bulunmaġın [?] Avrūba nām cānibine H̱alifet-i Mu‘aẓẓam memleketler[ini] fetḥeylemişdür. Ve geregi gibi Yeñi Dünyā[yı] żapṭeyledi. Bu ecilden tamām mu‘aẓẓam sulṭāndur. Sol sütun, satır: 90-103.
15 Beled-i Būrtūġāl Ḥūt burcına beñzenildi...belḳi [İ]spānya memleketlerinde olan yirlerden üç ḥiṣṣeden bir ḥiṣṣesi olmak diyü demek isterler, lākin re‘āyāları ġāyet ile zeyreklū ve fehimlū ṭā’ife olmaġın yalñız meskenlerine kanā‘at itmemek içün gün ṭoġusı cānibine Ummān-ı Muḥïṭ’ün aḳtārına degin uzatup nice yirler fetḥ idüp pādişāhlaruñ selāmeti [ve] izdiyādlarına sınur ḳodılar. Ẕikr olan ṭā’ife şöyle kimsenelerdür ki eger küllī cihānı ḥükm itseler rāżı degillerdür...Her gün ḳuvvet bulup ve ḥiṣār binā eylemekden ḥālī degillerdür. Bu sebebden ziyāde ve ḥaylī mal harc ider. Amma Būrtūġāl begine bu ḳalīl zamānda Ḥaḳ Subḥane ve Ta’āla virdüklerı devlet ve kemāl-i nuṣret her ṭā’ife esmāından hayrān olur. El-ḥaṣıl ‘aẓametlū sulṭāndur. Sol sütun, satır: 90-103.
16 Avrūpa’da vāḳi’ olan mu‘aẓẓam memleketlerindendür... Ungūrūz ve Leh ve Masḳūv ve Ḳara Boġdān ve Eflāḳ nām memleketleri meẕkūr vilāyetine dāẖilindedür. Sol sütun, satır: 114-6.
17 Meẕkūr Masḳūv Pādişāhı muḳaddemā ḳalīl beg idi ve tātāra dāẖī ẖarāc virür imiş ammā el-hāletü haẕihi ber-vechle ḳuvvetlendi ki ẖarācdan ẖal’ olup ve aña ḳonşı olan tātār ṭā’ifesi elinden zebūn ve maġlub olundılar ve gün ṭoġust ṭarāfında vāḳi‘ olunan tātārüñ Ḳāzān ve Ḳaşḳār nām ḥiṣārların tevābi‘ ve livā ḥaḳḳı ile alup fetḥ eyledi ve tatar beglerinden birisi aña iṭā‘at ve inḳıyād eylemişdür ve sınurları dāẖī Şirvān Deñiz[i] ile müntehi ve ḥādd bulup muḥaṣṣalen meẕkūr Masḳūv Pādişāh[ı] hāliyā kemālī ile mu‘aẓẓam ve ḳudretlü sulṭāndür ve ‘asākirleri ḥesābı yoḳdur ve ḥükm eyledükleri memleketler üzüluġa ve enlüsine ḳıyās olunmaz ve taḥt-ı ḥükminde vāḳi‘ olan yirlerine bi-ḥadd ve bi-ḳıyās ṭavārlar ḥaṣıl olunur ve azıḳ esbāblarında geregi gibi ġani ve müstaġni memleketlerdür. Sol sütun, satır: 117-120.
18 Bkz. J. G. A. Pocock, “Some Europes in their History,” Pagden (der.), The Idea of Europe, a.g.e., s. 65-71.
19 Bkz. örneğin, Michael Khodarkovsky, Russia’s Steppe Frontier, 1500-1800: The Making of a Colonial Empire, Bloomington , Indiana Univ. Press, 2002.
20 Bu vilāyet tamām ma‘mūr ve ġanī yirlerdür, ve re‘āyaları dāẖī varlu ve müstaġnīlerdür. Sol sütun: satır. 36.
21 França memleketlerinde vāḳi‘ olan vilāyetler ki muḳaddemā ẖaylī beglerbeglük yirler imiz. Ḥāliyā meẕkūr memleketler bi’l-külliye ẕikr olan França pādişahınuñ żaptındadur...ve ẕikr olunan re‘āyā berāyā pādişālarına ziyāde muḥabbet ve iṭā‘at gösterirler. Fi’l-cümle vaḳt-i hacetde pādişāhlarına mu‘āvenet u maṣlaḥat içün malların ve akçelerin virdüklerinden ġayrı uġrına yoldaşlıḳ idüp yolına canların ve başların fedā iderler. Sol sütun, satır: 31-43.
22 Ve geregi gibi bahādır ta’ifelerdür. Hattā evvel zamānda Avrūpa dimekle ma‘rūf nām vilāyetlerden nice yirler fetḥ eylemişlerdi. Ve bundan ġayrı Kudüs-i Şerif’i ve ‘Arabistān ve Mışır memleketlerine degin fetḥ eylemişler imiş. Sol sütun, satır: 47.
23 Almān nām [vilāyet] kat‘ῑ büyük vilāyetdür...eger ittifākla bir olsalar dükelli dünyāyı hükm eylemege kādir olurlardı zīrā bu vilāyet ibtidā-yı tārīẖde ya‘nī ḳadīmde Rūm melūkātından ayırd ve inḳiṭā‘ olundıgı ecilden Rūm[‘uñ] żayıf ve ḳuvveti ḳalīl olunması bu sebeb[den] olmuştur ve ẕikr olunan benāmlarından ḥāliyā ḳırālıgiña [im]perador deyüp iẖtiyār ve ta‘ῑn iderler ḳuvvetleri ile Rūm nām ṣehri fetḥ ve ḥükm eylemişler imiş. Sol sütun, satır: 105-113.
24 İṭālyā nām vilāyet arslān burcuna beñzenildi...Meẕkῡr vilāyet mu‘aẓẓam degildür, lākin ahālisi ve ḳabīle halkınüñ avadanlıġınuñ ḥaddı ḥesābı yoḳdur, ve tamām büyük şehirleri ile ma‘mūrdur, ve nihāyet devlet ile baylıḳ ve tekās̱ür māl ġanīmet yirlerdür. Bundan aḳdem meẕbūr vilāyet’den Ḳāysār ve Rum ṭāi’fe[si] fetḥ ve ḥükm eylemek ile ẕikr olunan vilāyetde vāḳi‘ olan ḳuvvetler ile eger düñli dünyāyı żabṭ ve taṣarruf idüp beş yüz yıl[a] degin vech-i meşrūh üzre hükm-i salṭanat eylemişler ise ta‘accüb olunmaz. Ḥāliyā ẕikr olan vilāyetüñ esker yirini İspānya Pādişāhındur, ve bāki olan yirler[üñ] bir mikdārı Rim Pāpā’nüñ ve ḳalanı Venedik begleri ve ba‘żı mudebbirler żabṭ u ḥirāset iderler. Ve bu vilāyetde olan ḥalḳı ġayetle cenkci ve bahādur ta’ifelerdür, ve hem tamām fehimlu ve zeyreklū ve mu‘aẓẓam bāzirgānlardur. Günden güne env[ā]‘-ı şan‘atlar ve müsannatlar vaż‘ iderler, ve kemālī ile her esbābda ma‘mūr ve mustaġnī memleketlerdür. Sol sütun, satır: 74-86.
25 Ve Venedik şehri her ḥuṣūsda cem ‘īsiden ma‘mūr ve ġarra ile müzeyyen ve mu‘aẓẓam şehirdür Venedik begleri ḳarada ḥükm eyledüklerinden ġayrı beled-i İstriya ve beled-i Dalmacya ve dāhī Aḳ Deñizde nice kebir ve saġir adalar żabṭ iderler ḥuṣuṣā Ḳıbrıs ve Girīt nām ve ġayrı mu‘aẓẓam adaların begleri olup ve deñiz yüzinde muḥakkem donānma ve ḳarada ziyāde ‘asker mübālaġa ḳuvvet ve ḳudrete ḳādirler olunmaları içün cem‘-i Firengistānda vāḳi’ olan padişāhlar meẕkūr Venedik beglerine tamām-ı faẖr ve ‘izzetler iderler. Sol sütun, satır: 86-91.
26 Bu vilāyet[üñ] ziyāde ‘ayem ve ḳafr ve ‘akir yirleri olup li’enne ba‘żı [???] yirlerde nihāyet şa‘b [ve] ḳabile ḥalḳı ma‘mūrdur. Ve ẕikr olan ṭā’ifetül-‘arabī ẖaymeler ile [???] ve ṣaḥrāyī yirlerine göçüp gezerler ve ẖayl[ī] temerrüd tā’ifedür. Meyilleri ve ‘ādetleri dā’imā yaġmalamak ve ‘ad[üv] üzredür. Ve bundan evvel taḥminen sekiz yüz yıl miḳtārı olup ki ẕikr olan ḳabīle ẖaḷḳından, malları ve ‘avret ve oġulları ile ‘Arabistān’dan çıḳup ẖayl[ī] ‘asker birle cem‘ olunup salṭanat ve taḥt-ı kesb eylemeġe ḳasd ve murād eylemişlerdi. By niyet üzre ‘azm eylediler...ve cemi‘ re‘āyālarına meẕheb ve din ve ma‘rifet ve terbiyet ve şer‘ ve ḳā‘ideler kemāl ile te‘allüm eylemişler...Bu bābda eger ‘Arab ẖalīfeleri ma beẏnlerinde ṭalġalıḳ ve ‘adāvet vāḳi‘ olunmamış olaydı, salṭanatların nice müddet-i eyyām daẖī ṣürüp ḥükm ederlerdi. Lākin birbiri ile ziyāde ‘adāvete düşmek ile Turk ṭā’ifesi fırşāt bulup ḳuvvetleri ile ẖalīfelerüñ üstüne varup añlar daẖī muḳābelesine varmaġa ḳudretleri olunmamaġın maġlub olundular. Salṭanatların ve eks̱er yirlerin ellerinden aldılar. Sağ sütun, satır: 132-40.
27 ziyāde ehl-i ma‘rifet ve zīreklü ṭā’ifelerdür ve libāsları dāẖī ḳiymetlü esbāb ile dūādūrlar şehirleri daẖī güzel ve ġāyet ile büyükdür ve geregi gibi ma‘mūr ve ġani memleketlerdür ve envā‘-ı dürlü binā ve taṣnīfler ile memlūlardur hemān Firengīstān vilāyetlerine beñzer diyü iẖbar iderler. Sağ sütun, satır: 123-25.
28 Nevāb-i celālet-me’āb-i ‘aẓamet-nişāb ḥażret-i ‘alī ‘Os̱mān ki sulṭān-ı ‘ażamdur güneşe beñzenildi ibtidā Avrūba ṭarafı münevver ider ẖuṣūṣa su‘lelerinden olan ḳudret A‘ziye ve A‘friḵye nām ṭarāfları ya‘nī aylar ve ġayrı pādişāhlara kevākibler beñzetilmez eger aydıñluḳlarıdur ve eger ‘aẓimetlük[leri]dür bi-l-külliyā seter ve ḳarañlıḳ ider ve bu nesli mükerrem secā‘at ve merdānlıḳ ile dā’imā manṣūr olup bu bābda külliyā Ānāṭūlī ve Ḳaramān ve Diyārbekir ve Arż-ı Rūm ve Baġdāt ve Şām memleketleri ve ‘Arabistān ve külliyā Mışır memleketleri ve Rūm īli ve Üngürus ve bundan ġayrı niçe vilāyetler fetḥ ve żabṭ eylemişdür ve Alāmāna degin sınūr ḳodı ve ‘Arabistan ṭarāfına nihāyelt yirlerine degin sınur koyup ve A‘friḳada ki ḳible ṭarāfinadur Ḥabeş ile sınur ḳodı ve Maġrib ṭarāfına şerīf begi żabṭ eylediġi yirlerine degin sınur ḳonuldı muḥaṣṣalā neslī ḥażret-i ‘alï ‘Osmānuñ olan salṭanatı ve ‘aẓīmeti ve ḳudreti ve ġanīliġi ḥaddı [u] ḥesābı yoḳdur ve niçe müselmān ve naṣrānī begleri ḳapusına harāc virürler hāliyā daẖī ‘alī neslinden sulṭān-ı selāṭin būrhān ul-ḥavāḳīn ṣāhibkıran ul-zamān ki Iskender ẕü’l-ḳarneyne mis̱l olan Sulṭān Süleymān Şāh kendinün şecā‘atı ve ḳudret ‘aẓamet ve ḥikmet ve ‘adālet ve şefaḳat birle şarḳdan ġarba degin ḥükmi geçer el-ḥaṣıl el-kelām ‘aẓametliġin ve ‘acā’ibliġi ve salṭanatı dīl ile vaṣf idup ve ḳalem ile yazup beyan ve taḳrīr eylemesine ḳadīr ve ḳābil degildür bu ḥuṣūsı içün ḥadīs̱lerün muḳtaṣır üzre yazıldı. Sol sütun, safya: 16-34.
29 Ve bu tercüme ḳadīr olduġım ḳadar aġamuñ emr ile Türk diline yazdum zirā kīm bu dil dünyāda ġayetile ḥükm ider. Sol sütun, satır: 150-1.
30 Bundan evvel bu vilāyetüñ ḥalḳi cem‘isi pūtperestler idiler. Lākin ḥāliyā İspānyol ṭā’ifesi bu vilāyetleri fetḥ eyledüklerinden soñra ehlisi eks̱eri Frenk meẕhebine dönmiş...İspānyol’dan dil ve ḳā’ide ve veġayrı ṭariḳler ögrendiler...nice ki Anaṭolu’nuñ ve ḳaraman’uñ ḥalḳı daẖi Türk ṭā’ifesinden hemçünān dil ve ḳā’ide ögrendiler. Sağ sütun, satır: 114-6.
31 Ve atlu ‘askerden mübälaġa ‘askeri var el-haṣıl fehimlü ve ḳuvvetlü pādişāhdur. Ve ẕikr olan Fars vilāyeti ḳadīm zamāndan dükelli maşriḳ ḥalḳa bir müddet ḥükm eylemişler imiş sinurları daẖi ‘Arab ṭarāfına Rūm ili’ne degin ta‘īn eylediler lākin ma‘aẓẓam İskender’uñ ḳuvetinden muḳābelesine mecālleri ve ḳudretleri olunmadı ecilden maġlūb olup iṭa‘aṭlarına gelmişler idi. Sol sütun, satır: 122-4.
32 Merīẖ’e beñzenildi ki şu’lesile Adīyā’yı münevver ider. Sol sütun, satır: 120.
33 Edward Said, Orientalism (New York: Vintage, 1978), s. 20-21 (Şarkiyatçılık, İstanbul, Metis 1999)
34 Ménage, “Hajji Ahmed,” a.g.e., s. 311-313.
* Venedik Cumhuriyeti için kullanılan, “en bilge” anlamına gelen bir deyimdir –ç.n.
35 Membré’nin kısa özgeçmişi için bkz. Nathalie Rothman, “Between Venice and Istanbul: Trans-Imperial Subjects and Cultural Mediation in the Early Modem Mediterranean” (Michigan Üniversitesi’nde savunulan doktora tezi, 2005), s. 352-54.
36 Yakın dönemde bu tür “imparatorluklar-arası tebaa” üzerinde yürütülen bir çalışma için bkz. Nathalie Rothman, “Interpreting Dragomans: Boundaries and Crossings in the Early Modem Mediterranean,” Comparative Studies in Society and History, sayı 51, 2009, s. 771-800. DOI: 10.1017/S0010417509990132. Ayrıca bkz. Eric Dursteler, Venetians in Constantinople: Nation, Idendity and Coexistence in the Early Modern Mediterranean, Baltimore, John Hopkins Univ. Press, 2006.
37 Giovanni Contarini için bkz. Casale, Ottoman Age, a.g.e., s. 67-74; Solomon Aşkenazi için bkz. Benjamin Arbel, Trading Nations: Jews and Venetians in the Early Modern Mediterranean, Brill, Leiden, 1995, s. 77-88 ve Nurbanu’nun Venedik kökenleri hakkında bkz. Maria Pia Pedani, “Safiye’s Household and Venetian Diplomacy,” Turcica, no 32, 2000, s. 9-32. DOI: 10.2143/TURC.32.0.460; aynı konuda farklı bir görüş için bkz. Benjamin Arbel, “Nur Banu (1530-1580) – A Venetian Sultana?,” Turcica, No 24, 1992, s. 241-59. DOI: 10.2143/TURC.24.0.2014166.
38 İbrahim Paşa’nın sadrazamlığı sırasında “Romalılık” ideolojisinin nasıl kullanıldığına dair yeni bir araştırma için bkz. Ebru Turan, “The Sultan’s Favorite: Ibrahim Pasha and the Making of the Ottoman Universal Sovereignty in the Reign of Sultan Süleyman,” (Chicago Üniversitesinde savunulmuş doktora tezi, 2007); daha genel bir yaklaşım için bkz. Cemal Kafadar, “A Rome of One’s Own: Reflections on Cultural Geography and Identity in the Land of Rum,” Muqarnas, No 24, 2007, s. 7-26. URL: http://archnet.org/publications/6759.
39 Bkz örneğin, Giovanni Botero’nun, John Headley’in derlemesi içinde (The Europeanization of the World: On the Origins of Human Rights and Democracy, Princeton, Princeton Univ. Press, 2008) yer alan, geç 16. yüzyılda “Relazioni Universali” tartışması.
40 Haritanın Engizisyonun sansürüne uğraması konusu Fabris tarafından uzun boylu incelenmiştir: “Ottoman Mappa Mundi,” a.g.e., s. 30-32.
41 Bu konuda bkz. Cornell Fleischer, “The Lawgiver as Messiah: The Making of the Imperial Image in the Reign of Suleyman,” Gilles Veinstein (der.), Soliman le Magnifique et son Temps, Paris, 1992, s. 163-179.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Harp ve Sulh
Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks
Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org
Harp ve Sulh
Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.
Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org
Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.
Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.
La syntaxe de l’email est incorrecte.
Référence numérique du chapitre
Format
Référence numérique du livre
Format
1 / 3