Version classiqueVersion mobile

Harp ve Sulh

 | 
Dejanirah Couto

Osmanlılar ve Avrupa kavramı

Gilles Veinstein
Traduction de Şirin Tekeli

Texte intégral

  • 1 Henry Laurens, John Tolan ve Gilles Veinstein, L’Europe et l’islam. Quinze siècles d’histoire, Pari (...)

1Uzun zamandan beri, sıklıkla Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa ile olan ilişkilerinden, hatta bir o kadar da, Osmanlının Avrupa’daki fetihlerinden söz ediyoruz; herkes gibi, ben de bunu yapıyorum. Osmanlıların hâkimiyetleri altına aldıkları geniş Avrupa topraklarından söz ederken, “Osmanlı Avrupası” deyimini kullandığım bile vâki.1 Avrupa’ya yapılan bu gönderme, yaşadığımız koşullar içinde, her zaman olduğundan bile daha çok kendini dayatıyor ve kolokyumumuzun başlığı da bu şekilde belirlenmiş. Gerçekten de, bu kullanışlı formülün şaşırtıcı hiçbir yanı yoktur ve bu başlık altına koyabileceğimiz hiçbir görüşün yekten reddedilmesi gerekmez. Yine de, iyi tarihçiliğin gereği, en azından 19. yüzyıl öncesi, özellikle de Osmanlının Kanuni Sultan Süleyman zamanında eriştiği zirve dönemi söz konusu olduğunda, bu ifadenin kullanımının, anakronik olup olmadığı yanıt aranması gereken bir sorudur. Başka bir deyişle, o dönemin aktörleri olan Hıristiyanlar kadar Türkler için de, Avrupa kavramının işlerliğinin ne olduğunu sorgulamalıyız. Benim bildirimin konusunu da, tamı tamına bu soru oluşturuyor.

  • 2 Jean-Baptiste Duroselle, L’idée d’Europe dans l’histoire, Paris, PUF, 1965, s. 55.
  • 3 Zikr. Jean Delumeau, La peur en Occident, Paris, Fayard, 1978, s. 263.
  • * Katolik olmayanların, Ortodoks kilisesinin –ç.n.
  • * * Reform hareketinin ortaya çıkmasıyla -ç.n.

2Hıristiyanlar kısmı üzerinde uzun boylu durmayacağım. O cenahta Avrupa nosyonunun belli bir gerçekliğe tekabül etmediğini ileri surmem, yakışıksız olurdu. Şüphesiz bana hemen, sık sık atıfta bulunulan 754 yılında yazılmış olan Puvatya Muharebesine dair, bir İspanyol’un yazdığı Latince kroniğin bir parçası hatırlatılarak, ikazda bulunulacak.2 Bu kronikte Arapların düşmanları yer yer “Kuzeyliler,” yer yer “Batı Asyalılar,” iki yerde de, ayan beyan “Avrupalı” olarak zikrediliyor. Bana karşı yine, Osmanlılar dönemine geçecek olursak, daha da kesin olmak gerekirse, Konstantinopolis’in fethini izleyen günlerde kaleme alınmış, bir sürü benzeri arasından, geleceğin Papa II. Pius’unun kardinalken yazdığı şu metin de ileri sürülebilirdi: “Geçmişte biz Asya’da ve Afrika’da, yani yabancı topraklarda yara aldık. Ama şimdi bizi Avrupa’da, anayurdumuzda, kendi topraklarımızda vuruyorlar.”3 Bununla birlikte Avrupa kavramının sık sık, daha tutarlı başka bir kavramın, Hıristiyanlığın (christianitas) arkasında gizlendiği de dikkatı çekiyor. İslamın denizin öte yakasında geri dönülmez biçimde yerleşmesiyle birlikte Avrupa, her şeyden once, Hıristiyanlığın sığınağı olarak görülmeye başlandı. Burada söz konusu olan Avrupa, Kuzey ve özellikle Batı Avrupa idi. Zira kıtanın geri kalanı uzun süreden beri skizmacıların* pençesine düşmüştü. Ne ki, Batı Hıristiyanlığı kavramının kendisi de, 16. yüzyılda** sorgulanacaktı.

  • 4 Akla gelen bir istisna da II. Bayezid ve I. Selim devirlerinde divanda hazırlanan ve Leh kıralına L (...)
  • 5 Bernard Lewis, The Muslim discovery of Europe, Londra, Weidenfeld and Nicolson, 1982, s. 59-60.

3Batıda fazla oyalanmadan Osmanlı cenahına geçersek, burada Avrupa kavramının hiç var olmadığını görüyoruz –Hacı Ahmed’in haritasındaki Avrupa ibaresi de, aslında, bu haritanın hazırlayıcılarının kimler olabileceği düşünüldügünde, iddiamıza halel gelmez, aksine onu destekler. Türkçe’de Avrupa teriminin yaygınlaşması, 19. yüzyılda, Batılılaşmayla birlikte olacaktır.4 Ortaçağ Arapçasında Urufa teriminin varlığı biliniyor, ama bu nadiren kullanılmıştır. Ayrıca mutlaka bizim anladığımız anlamda Avrupa’ya tekabül etmez; tıpkı İfrikiya teriminin Afrika kıtasına değil, bunun sadece Mağrib’in doğusuna tekabül eden bir bölümüne gönderme yapması gibi.5 Ben, Urufa teriminin Osmanlıca müellefâtta, özellikle tarihi ve siyasi nitelikteki eserlerde kullanıldığını hiç görmedim.

  • 6 Thomas D. Goodrich, The Ottoman Turks and the New World. A Study of Tarih-i Hind-i Garbi and Sixtee (...)
  • 7 Osmanlı belgelerinde yer alan ve Fatih Sultan Mehmed’in Topkapı Sarayı’nın girişinde bâb-i hü-mâyûn(...)

4Bunu açıklamak için Osmanlı coğrafyacılığının klasik Arap coğrafyacılığının mirasına sahip çiktığını hatırlamak gerekir. Arapların klasik coğrafya anlayışı da Ptolemaios (Batlamyus) sisteminden esinlenmiştir. Buna gore dünya kıtalara değil, “iklimlere,” yani kutup ile ekvator arasında uzunlamasına dizilmiş dilimlere bölünmüştür. Yedi iklim vardır. 1580’de yazılmış, Amerika’nın keşfini ve fethini anlatan, yazarı bilinmeyen bir eser yeni bir kitadan değil, “yeni bir iklim”den söz eder. Genellikle Tarih-i Hind-i Garbi (Batı Hindistanı tarihi) diye anılan eserin, bir elyazmasında da başlığının Kitâb-ı iklim-i cedid (Yeni iklim kitabı) olarak adlandırıldığı görülür. Yazar bu eserde bilginleri İstanbul’un tam olarak hangi iklime ait olduğu konusunda karşı karşıya getiren anlaşmazlığa da değinir. Bilginlerin önemli bir bölümü İstanbul’u yedinci iklime yerleştirmekteyken, onu altıncı iklime konumlandıran aykırı bir görüşün varlığına işaret edilir. Yazarın kendisi ise şehri beşinci iklimin ortasına yerleştirmektedir.6 Bilginler arasındaki bu anlaşmazlıklar bizi Osmanlıların başkentlerinin konumuna atfedebilecekleri simgeler konusunda dikkatlı olmaya davet ediyor: Şehir şüphesiz iki denizin arasında yer almaktadır, ama iki kıtanın arasında yer aldığı anlayışı onlara yabancıdır.7 Osmanlı fatihlerinin, sonradan milliyetçi tarihyazımının onlara atfettiği, “üç kıta”ya yayılmış bir imparatorluk kurmak gibi bir hedefleri hiç olmamıştı. Tıpkı Romalıların da meseleyi bu terimlerle düşünmüş olmadıkları gibi. Romalılar Akdeniz dünyasının siyasi birliğini sağlamışlar ve Akdeniz’i “mare nostrum” (bizim denizimiz) yapmışlardı; bunu yaparken kıyıların hangi kıtalara ait olduğu pek de umurlarında değildi.

5Peki, Osmanlılar Avrupa’yı Avrupa olarak görmüyor idiyseler, nasıl görüyorlardı? Eğer Avrupa onların gözünde ne bir fetih hedefi, ne de çeşitli türden ilişkiler kurulabilecek bir partner değil idiyse, ne idi? Bunların yerini ne alıyordu? İşte bu sorular bizi Osmanlılar için işlevsel olan jeopolitik kavramların neler olduğunu araştırmaya yöneltiyor. Ben doğası birbirinden farklı dört kavram ongörüyorum.

6Önce, hepimizin çok iyi bildiği uluslararası İslam hukuku kategorilerini gündeme getireceğim. Buna göre, dünya ikiye ayrılmıştır: Bir yanda, dâr-ül Islam vardır ve İslam dininin hâkimiyetini kabul etmiş bütün toprakları kapsar. Şüphesiz bu tanım, bu topraklarda yaşayan gayrimüslimleri (zimmî) de içerir, ama onlar İslamın orduları tarafından dize getirilmişlerdir ve İslam, bu topraklarda egemen din olarak tanınmıştır. Yöneticileri Müslümandır ve bu topraklarda İslam yasası ile İslami kurumlar yürürlüktedir. Dünyanın geri kalanını dâr ül-harb oluşturur. Burada, bu ikinci “dâr”ın bütün parçaları birbiri ardına dâr ül-islâma dahil edilene kadar cihad yapılmalıdır. Zira İslamın nihai hedefi bütün dünyayı içine almaktır. Hıristiyan Avrupa dâr-ül harb’ın ya da başka bir ifadeyle bilâd-ül küfriye’nin parçalarından biridir. Burada yaşayanlar yalnız kâfir değil, aynı zamanda harbî, yani savaşılması gereken kâfirlerdir. Bu hukuki görüş teoriyle sınırlı kalmaz. Pratik hayattaki sonuçlarından biri örneğin, Osmanlı limanlarında uluslararası ticarete uygulanan gümrük tarifelerinde yol açtığı farklı oranlardır. Nitekim, Müslüman tacirlere ve padişahın tebaasından gayrimüslimlere uygulanan tarifelerin yanı sıra üçüncü bir tarife daha vardır. Daha yüksek olan bu gümrük vergisini yabancı gayrimüslimler öder ve bu vergiye verilen ad da harbî’dir. İşte bu harbî oranlarının düşürülmesi, padişahlar tarafından verilen ünlü kapitülasyonların belli başlı konularından birini oluşturacaktır.

7Ne var ki, bazı hukukçular dâr ül-İslam ile dâr ül-harb arasında ara kategoriler oluşturarak günün gerçeklerine uyum gösterme gereğini duydular. Böylece, gayrimüslim olmakla birlikte Müslüman iktidarla vasallık anlaşması imzalayanların dahil olduğu dâr ül-’ahd, uzun vadede düşman kalmakla birlikte Müslüman iktidarın savaş durumunu geçici olarak askıya almasını sağlayan, bir mütareke yapılan dâr ül-sulh ülkeleri gibi alanlar yaratılarak ayrımlara gidildi. Hemen belirtelim ki, iki dâr arasındaki karşıtlığı yumuşatmayı hedefleyen bu kavramlar, Osmanlıların resmi hukuk okulu olan Hanefilikten kaynaklanmaz. Dolayısıyla resmi metinlerde bu kavramlara rastlamayız. Gene de, bu durum fıiliyatta, Osmanlı uygulamasının gayri resmi olarak bu gibi kavramlardan esinlenmesini engellememiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun pek çok Avrupalı komşusuyla, geçici ya da daha sürekli olarak kurduğu ilişkilerin temelini oluşturmuştur. Söz konusu terimler kullanılmamış olsa da, imparatorluk düzeninde özel bir statüden yararlanan Eflak, Boğdan ve Erdel gibi vasal voyvodalıklar fıilen bir tür dâr ül-‘ahd’a dahildir. Fransız müttefik de bazı açılardan benzer bir statüdedir. Aynı şekilde sultanla zaman zaman savaş, zaman zaman barış halinde bulunan başka Avrupa devletleri de, dönem dönem, mütareke sürdüğü müddetçe dâr ül-sulh evreninin parçası olacaklardır. Örneğin Polonya, parçalanmadan önce Macaristan, Venedik ve Habsburg İmparatorluğu bunların belli başlılarıdır.

  • 8 Osmanlı arşivlerinin Bahreyn vakasına ilişkin Mühimme Defteri’nin III. cildinde yer alan emirler bu (...)

8Ancak, coğrafi dayanaktan yoksun bu soyut, hukuki kavramlar, Hıristiyan Avrupa’yı belirlemek için yeterli değildir. Osmanlıların gözünde Avrupa’nın dışında da harbî kâfir vardır: örneğin Portekizlilerle karşı karşıya geldikleri Hint Okyanusu’ndaki durum böyledir.8

  • 9 Bkz. André Miquel, “Rome chez les géographes arabes,” Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. (...)
  • 10 Bkz. Irène Mélikoff, La geste de Melik Dânişmend : étude critique du Danişmendnâme, Paris, Biblioth (...)
  • 11 Paul Wittek, “Le Sultan de Rûm,” Annuaire de l’Institut d’Histoire et de Philologie orientale et sl (...)
  • 12 Aşikpaşazade, “Tevarih-i Âl-i Osman,” Çiftçioğlu N.Atsız (der.), Osmanlı Tarihleri, İstanbul, Türki (...)

9Buna karşılık, Osmanlı siyasi düşüncesinin bir başka anahtar kavramı, Avrupa bağlamıyla yakından ilişkilidir: Roma’nın Arapçadaki karşılığı olan Rûm kavramı. Osmanlıların hareket tarzı uzun süre, Roma’ya doğru bir yürüyüş olarak görülebilir; Roma düşüncesinin değişik kutsal anlamlar yüklendiği bu yürüyüş Osmanlılardan once başlamıştı ve tamamlamak onlara nasip olmadı. Arap coğrafyacıların başlangıçta Rûm adını Anadolu’nun Müslüman İmparatorluğu ile bizim Bizans mülkü olarak adlandırdığımız toprakların sınırında yer alan bölge için kullandıkları biliniyor. Ancak bu bölge, o dönemde yaşayanların gözünde aslında Roma ya da Romalı mülkü idi, zira Bizans İmparatorluğu Roma İmparatorluğu’nun devamından başka bir şey değildi. Daha kesin olmak gerekirse bu bölge, Anadolu’nun, Torosların ve yukarı Fırat vadisinin ötesinde kalan merkez-doğusuna tekabül ediyordu.9 Roma-Bizans’a ait olduktan sonra bu bölge 12. yüzyılda Danişmendiler tarafından İslamlaştırılacaktı. Nitekim Gazi Melik Danişmend’in “destan”ında şöyle denir: “[O], Rûm ülkesine dini yaymak için geldi.” Yerel Hıristiyan senyörlere kahramanımız şunları yazmıştı: “Bilün ve âgâh olun ki, ben Rûm’a anın içün gelmedüm ki mâl ü hâzine cem‘ idem dahı geri dönem; anın içün geldüm ki bu elleri ve bu şehirleri feth edüb halkinı imaman getürem.”10 Başlangıçtaki bu dar anlamın yanı sıra (Saidüddîn bu bölge için “Küçük Rûmiya” deyimini kullanacaktır) Rûm terimi sonradan Küçük Asya’nın bütününü kapsayacak şekilde genişlemiştir. Konya Selçuklularının Rûm Selçukîleri olarak adlandırılmaları da terimin bu geniş anlamına gönderme yapmaktadır.11 Osmanlılar her iki anlamı da tevarüs edeceklerdir: Bir yandan Rûm Selçukîleri’nin mirasına sahip çıkarken, diğer yandan da merkez-doğu Anadolu eyaletini (Erzincan, Kemah, Divriği) daima beylerbeyilik ya da Rûm eyaleti olarak adlandırmayı sürdüreceklerdir. Ne var ki, söz konusu Rûm deyişinin, deyim yerindeyse, biraz havası kaçmıştır; zira bu bölgeler bir zamanlar Romalı idiler (yani Roma-Bizanslı) ama, uzun zamandır böyle olmaktan çıkmışlardı. Buna karşılık, boğazların ötesinde, başta Roma İmparatorluğu’nun başkenti, “yeni Roma” denilen Konstantinopolis olmak üzere hâlâ Romalı olmayı sürdüren bölgeler vardı. Genç Osmanlı emirliğinin batı sınırında görevlendirilmiş olan Orhan Bey’in oğlu Süleyman Paşa’nın Çanakkale Boğazı’nı geçmesine getirilebilecek yorum şu olmalıdır: Süleyman Paşa, her zaman söylenegeldiği gibi Asya’dan Avrupa’ya geçmiş değildir; eskiden Roma toprağı olan bir yerden, halen bir Roma toprağına, dahası, o Romalı toprağın kalbine girmiştir. Tarihçi Aşıkpaşazade’ye gore babasına şunları yazmıştır: “Devletlü! Himmetünde Rum Elini feth olmaklığa sebeb olındı.”12 Böylelikle, dildeki bir ayrıntı Romalılığın bu iki halini birbirinden ayıracaktır: Anadolu’daki eyaletlerden birine “Rûm eyaleti” denirken, boğazların öte yanında oluşmakta olan yeni eyalete “Rûm ili” ya da Rumeli denecek ve terim, imparatorluğun son günlerine dek Avrupa yakasındaki Osmanlı mülkleri için kullanılmakta devam edecekti.

  • 13 Bkz. Gülrü Necipoğlu, “Süleyman the Magnificent and the Representation of Power in the Context of O (...)

10Bir kez Rumeli ve başşehri ele geçirildikten sonra yeni hedef hep ve daima Roma’dan başka neresi olabilirdi ki? Ancak bu artık “yeni Roma” değil, eski, yani ilk Roma İmparatorluğu’nun başşehri olmuş olan Latium’daki Roma idi. Osmanlılar bunu diğerinden ayırmak için ona Rûm yerine eskı bir Slavca kelime olan Rim adını vermişlerdi. Şüphesiz o, bin yıldan uzun bir süreden beri imparatorluk başşehri olmaktan çıkmıştı, ama, Papalık devletinin (Rîm papa) merkeziydi; Papa Latin Hıristiyanlığına hükmetmekte ve Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nun yöneticisini atamaktaydı. Bu yeni konumuyla eski Roma tekrar onde gelen bir hedef olmuştu. Gedik Ahmed Paşa’nın 1480’de Otranto’da karaya ayak basması, Fatih Sultan Mehmed’in Roma’ya karşı başlattığı hamlenin ilk adımı olarak yorumlandı. Bundan elli yıl kadar sonra Kanuni Sultan Süleyman ile V. Karl (Şarlken) arasında patlak veren anlaşmazlık, Osmanlılar ile Habsburglar arasında imparator lakabını kimin kullanacağı konusundaki rekabetin doruk noktasını oluşturdu. O devirde, I. François Venedik elçisine, Osmanlı müttefikinin sık sık tekrarladığı tek lafın “Roma’ya! Roma’ya” olduğunu söylemiştir: “Sultan Süleyman sadece ‘Roma’ya! Roma’ya’ deyip duruyor ve imparatordan ve onun elkâbı olan kayserden nefret ediyor, zira Türk de kendine kayser olarak hitap edilmesini istiyor (facendosi lui Turco, appelar Caesare).”13

  • 14 J. von Hammer, Geschichte des osmanischen Reiches, III, Pest, 1828, s. 474-475.
  • * Kuzey İran’da kurulmuş olan antik Media krallığının rahip sınıfı. Maguşlar sihir yapabilme, hadisle (...)
  • 15 Bkz. Stéphane Yerasimos, “De l’arbre à la pomme : généalogie d’un thème apocalyptique,” Benjamin Le (...)
  • 16 Pal Fodor tarafından zikredilmiştir, “The view of the Turk in Hungary,” B. Lellouch ve S. Yerasimos (...)
  • 17 Bkz. Robert Dankoff, An Ottoman mentality. The world of Evliya Çelebi, Leyde, Brill, 2004, s. 62, n (...)

11Bazı muhatapları nezdinde Süleyman Roma referansını kullanabilirdi şüphesiz; ancak başkaları nezdinde masal ya da mitos türü referanslara başvurmak daha etkili olmalıydı. Örneğin, uzun süre düzenli olarak başlarında sefere çıktığı yeniçerilerini denetlerken “Altın Elma’da buluşacağız” demesi anlamlıydı.14 “Kızıl Elma” ya da “Altın Elma” efsanesi İslamiyet dışıydı ve Stefanos Yerasimos’a gore, yeni doğmuş İsa’ya biat eden Maguşların* “kutsal emanetlerinin” Frederick Barbarossa’nın emriyle 1164’te Milano’dan Köln’e nakledilmesiyle ilgili bir ortaçağ Hıristiyan efsanesine (Reichsapfel) dayanıyordu. Osmanlı bağlamında, bu simge Osmanlıların nihai fethini işaret ediyordu. Söz konusu elma bir şehrin katedralinin tepesinde parlar ve oraya aidiyeti tüm dünyaya egemen olunduğu, dolayısıyla fethin sona erdiği anlamına gelirdi.15 Peki bu hangi şehirdi? 16. yüzyılda yaşamış Macar şairi Baranyai Decsi bu soruya, “Kimse bunu bilmiyor. Yalnız tanrı ve zaman bunu bize söyleyecektir” yanıtını verir.16 Ne var ki, aynı soruya yanıt arayan farklı yazarlar, Köln’ün durumu bir yana bırakılırsa, Osmanlının Avrupa’daki fetih harekâtında daima hedef olmuş ve olmakta devam eden şehirlerden dem vururlar. Şüphesiz Roma bu şehirlerden biridir, ama 17. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış velut gezgin Evliya Çelebi’ye bakılırsa, bu şehirler arasında Viyana, Budapeşte ve değişen şartlara göre başka Macar şehirleri de vardır.17 Peki, sultanın ordularına Avrupa neydi diye sorulsa? Cevap, “Altın elma”nın ülkesi olurdu.

  • 18 Frengistan’ın özel olarak İtalya için kullanıldığı iki örnek verelim: Venedik’e mal gönderen bir Mı (...)
  • 19 Bu ifade örneğin Muhteşem Süleyman’ın Polonya kralı Sigismund’a gönderdiği 1534 tarihli mektupta ku (...)

12İster Roma’ya doğru yürünmesi, İster “Altın elma”nın aranması şeklinde tanımlansın, Avrupa daima bir savaş cephesi olarak çıkmakta karşımıza. Bu, bazı Şafi hukukçuların hiç değilse dönem dönem daha barışçıl dâr ül-’ahd veya dâr ül-sulh olarak tanımladıkları şeye dönüşse bile, Avrupa’nın daima bir dâr ül-harb, yani savaş cephesi olarak kalması demekti. Bununla birlikte Avrupa’nın çok daha nötr, askeri anlamından tamamen uzaklaşmış başka bir biçime bürünmesi de mümkündü. Bu durumda Avrupa, şüphesiz farklı ve birbirine yabancı, ama varlıkları inkâr edilemez bir objektif gerçeklik olarak kabul edilen, partnerler için her iki tarafa da çeşitli avantajlar sağlayabilecek bir çerçeve olarak görülmektedir. İşte bu Avrupa, Frengistân ya da “Frankların ülkesi”dir. Frenk ya da Efrenc terimi, özel olarak Venedikliler için kullanılırdı (örneğin Venedik dukasına efrencî denirdi), ama, yerine gore Avrupa’nın güney-batısında ya da batısında yer alan farklı Hıristiyan ülkelerin de içine dahil edilebileceği kadar muğlak, genel bir terimdi.18 Frenkler, yalnız Müslümanlardan değil, bir kez daha Rum olarak adlandırılan –burada her yana çekilebilen bir kavram söz konusudur– Ortodoks Hıristiyanlardan ayrı ve kendi içinde bir bütün olarak görülen “Latin” Hıristiyanlarıydı. Gene de padişahın bu bütünsel görüşe aldandığı sanılmasın. Tek bir bütün olan kendi İmparatorluğu’nun karşısında akıl almaz sayıda prensten, Hıristiyan beylerinden19 oluşan “karmaşık bir Batı”’nın varlığının farkındaydı ve onları özellikle Venediklilerin yardımıyla tanımaya çalışıyordu. Aralarındaki bölünmeler ona mutlaka belli bir manevra alanı tanımaktaydı.

13Bu Frengistân ile bizim Avrupa dediğimiz şey arasında ortak noktalar bulunduğu aşikârdır. Bununla birlikte bu iki kavramın aynı içeriğe sahip oldukları, aynı şeylere işaret ettikleri ve aynı sonuçları doğurduklarını söylemek mümkün değildir. Onun için, Osmanlılar ile karşı yakadaki komşuları arasındaki ilişkiler üzerinde kafa yorarken hata yapmamaya dikkat edelim.

Notes

1 Henry Laurens, John Tolan ve Gilles Veinstein, L’Europe et l’islam. Quinze siècles d’histoire, Paris, Odile Jacob, 2009, s. 161-174.

2 Jean-Baptiste Duroselle, L’idée d’Europe dans l’histoire, Paris, PUF, 1965, s. 55.

3 Zikr. Jean Delumeau, La peur en Occident, Paris, Fayard, 1978, s. 263.

* Katolik olmayanların, Ortodoks kilisesinin –ç.n.

* * Reform hareketinin ortaya çıkmasıyla -ç.n.

4 Akla gelen bir istisna da II. Bayezid ve I. Selim devirlerinde divanda hazırlanan ve Leh kıralına Latince ve İtalyanca gönderilen ahdnamelerdeki “Europa” ifadesidir. Burada öncelikle düşünülmesi gereken, bu ifadenin daha geç dönem ahdnamelerinde ve diğer Osmanlıca resmi yazışmalarda da bir daha görünmemesi; ama daha önemlisi bu ifadenin muhtevası belli değil. Ancak Europa’nın yanında görülen Asya, kasdedilenlerin Rumeli ile Anadolu olduğunu gösteriyor; Dariusz Kolodziejczyk, Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15-18th Century). An annotated edition of Ahdnames and other documents, Leyde, Brill, 2008, s. 202, 210.

5 Bernard Lewis, The Muslim discovery of Europe, Londra, Weidenfeld and Nicolson, 1982, s. 59-60.

6 Thomas D. Goodrich, The Ottoman Turks and the New World. A Study of Tarih-i Hind-i Garbi and Sixteenth Century Ottoman America, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1990, s. 91-92.

7 Osmanlı belgelerinde yer alan ve Fatih Sultan Mehmed’in Topkapı Sarayı’nın girişinde bâb-i hü-mâyûn üzerine yazdırdığı Sultanü’l berreyn ve hakanü’l bahreyn ibaresine gönderme yapıyorum.

8 Osmanlı arşivlerinin Bahreyn vakasına ilişkin Mühimme Defteri’nin III. cildinde yer alan emirler bunu açıkça gösterir.

9 Bkz. André Miquel, “Rome chez les géographes arabes,” Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Comptes rendus des séances, XII, 151, Ocak-Mart 1975, s. 281-291. DOI: 10.3406/crai.1975.13126.

10 Bkz. Irène Mélikoff, La geste de Melik Dânişmend : étude critique du Danişmendnâme, Paris, Bibliothèque archéologique et historique de l’Institut français d’Istanbul, 1960, c. I, s. 378; c. II, s. 195.

11 Paul Wittek, “Le Sultan de Rûm,” Annuaire de l’Institut d’Histoire et de Philologie orientale et slave, VI, Brüksel, 1938.

12 Aşikpaşazade, “Tevarih-i Âl-i Osman,” Çiftçioğlu N.Atsız (der.), Osmanlı Tarihleri, İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1947, s.124.

13 Bkz. Gülrü Necipoğlu, “Süleyman the Magnificent and the Representation of Power in the Context of Ottoman-Hapsburg-Papal Rivalry,” Halil İnalcık ve Cemal Kafadar (der.), Süleyman the Second and His Time, İstanbul, İsis, 1993, s. 163-194.

14 J. von Hammer, Geschichte des osmanischen Reiches, III, Pest, 1828, s. 474-475.

* Kuzey İran’da kurulmuş olan antik Media krallığının rahip sınıfı. Maguşlar sihir yapabilme, hadisleri ve rüyaları yorumlayabilme ve astrolojik öngörülerde bulunabilmeleriyle ünlüydüler –c.n.

15 Bkz. Stéphane Yerasimos, “De l’arbre à la pomme : généalogie d’un thème apocalyptique,” Benjamin Lellouch ve Stéphane Yerasimos (der.), Les traditions apocalyptiques au tournant de la chute de Constantinople, Paris, L’Harmattan, 1999, s. 153-192.

16 Pal Fodor tarafından zikredilmiştir, “The view of the Turk in Hungary,” B. Lellouch ve S. Yerasimos (der.), Les traditions..., a.g.e., s.123.

17 Bkz. Robert Dankoff, An Ottoman mentality. The world of Evliya Çelebi, Leyde, Brill, 2004, s. 62, n 45 ve s. 105, n. 63.

18 Frengistan’ın özel olarak İtalya için kullanıldığı iki örnek verelim: Venedik’e mal gönderen bir Mısır Yahudisi için, “malını Frengistân’a gönderdi” ifadesi kullanılmış; M.T. Gökbilgin, “Venedil Devlet Arşivindeki Türkçe Belgeler Koleksiyonu ve Bizimle İlgili Diğer Belgeler,” Belgeler, V-VIII 9-12, 1968-1971, s. 32; Osmanlı İmparatorluğu’na göç eden bir Yahudi için “Frengistân’dan geldi,” denildiğinde bu, İtalya’dan, ama belki de İber Yarımadası’ndan gelmiş olabileceğine işaret ederdi Bkz. İlhan Şahin, I. ve Feridun Emecen, II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri Istanbul, 1994, Dok. No: 362.

19 Bu ifade örneğin Muhteşem Süleyman’ın Polonya kralı Sigismund’a gönderdiği 1534 tarihli mektupta kullanılmıştır. Bkz. Gilles Veinstein, “La politique hongroise du sultan Süleyman et d’İbrahim pasha à travers deux lettres de 1534 au roi Sigismond de Pologne,” Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae, 33, 2-4, Budapeşte, 1987, özel sayı 1686, s. 177-191. Genişletilmiş yeni baskısı için bkz. Actes du VIIe symposium du Comité international des études pré-ottomanes et ottomanes Ankara Türk Tarih Kurumu, 1994, s. 333-380.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search