URL originale : https://books.openedition.org/ifeagd/1631

Giriş
Traduit par Şirin Tekeli (trad.)
p. 13-46
Texte intégral
1Harp ve Sulh; Avrupa ve Osmanlılar adıyla yayınlanan kolektif çalışma, Paris’teki Calouste Gulbenkian Kültür Merkezi’nde, Merkezi Lizbon’da bulunan Calouste Gulbenkian Vakfının Paris birimi ile Paris’teki Uygulamalı Yüksek Araştırmalar Okulu tarafından düzenlenen L’Empire ottoman et l’Europe: interactions politiques et translations culturelles, xvie-xixe siècles (Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa: Siyasal ve Kültürel Alışverişler, 16.-19. yüzyıl) adlı uluslararası kolokyuma sunulan bildirileri bir araya getirmektedir. Fransa’daki Türkiye Mevsimi çerçevesinde 24-25 Ekim 2009 tarihleri arasında yapılan kolokyum, Osmanlı İmparatorluğu ile Batılı güçler arasında, imparatorluğun 16. yüzyılda gücünün zirvesinde olduğu dönem ile 20. yüzyılda cumhuriyetin kurulmasını hazırlayan reformlar döneminin sonuna kadar kurulan ilişkilerin çok yönlülüğünü gözler önune sermeyi hedeflemekteydi.
2Bu temayı ele alan uluslararası tarih çalışmalarının ulaştığı yoğunluk ve incelik düzeyi düşünülünce ilk bakışta bu temanın pek de yeni olmadığı izlenimi doğabilir. Zaten bu kitaba da katkıda bulunan Osmanlı araştırmaları uzmanlarından bazıları bu alandaki araştırmaları en ileri noktasına taşımış kişilerdir.1 Bununla birlikte, siyaset ya da ekonomi, entelektüel hayat ve özel olarak sanat eserlerinin üretimi gibi konuların hangisine odaklanılırsa odaklanılsın, bu alanlarla ilgili ve birkaç yüzyıla yayılan ilişkiler kolayca sonuçlandırılamayacak zenginlikte bir araştırma alanı oluşturmaktadır. Bunun için eski bilgilerimizi yeniden okumak, arşivleri (özellikle yeni oluşturulanları) incelemeyi sürdürmek, daha önce hiç ele alınmamiş ya da az incelenmiş mikro-temaları gündeme taşımak gibi farklı yaklaşımların izini sürmek yeterlidir. Bu nedenledir ki, bu kitapta İber Yarımadası’na, özellikle Portekiz ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ilişkilere odaklanan birden fazla katkı yer almaktadır. Böylece, Türkçe okurlarına daha önce çalışmaları Türkçe’de hiç yayınlanmamış araştırmacıların eserlerini tanıtma fırsatını yakalamak istedik. Bu kitaba yapılan katkılar sayesinde genel bilgilerimize bir taş daha eklemenin yararsız olmayacağını düşündük.
3Kolokyum çalışmalarının kitaplaştırılmasına genel olarak yöneltilen, bildirilerin bir bütün oluşturmayan, her biri kendi telinden çalan yazıları bir araya getirdikleri yollu eleştiriye karşı peşinen, tersine bu bildirilerin yayınlanmasının aralarındaki etkileşim mantığını yakalamak, benzerlikleri görmek ve genel yaklaşımları genişletmek açısından büyük bir avantaj sağladığını söylemek isterim. Osmanlı araştırmaları, kültürel alışverişler ve medeniyetler arası temaslar konularında uzmanlaşmış Fransız, Türk, Amerikalı, Hollandalı, Belçikalı, Avusturyalı, Portekizli, İspanyol ve İtalyanlardan oluşan geniş bir uluslararası kadronun elinden çıkan bu kitap bize, en son bilimsel kazanımlara dayalı, çok sesli bir okuma olanağı sağlamaktadır. Burada yer alan makaleler kaçınılmaz olarak, tarih bilimleri, dinler tarihi, sanat tarihi, şehircilik gibi çok farklı disiplinlerden beslenmekte ve Osmanlılarla Avrupalılar arasındaki birkaç yüzyıla yayılmış temasları tüm çeşitliliği içinde sergilemek amacıyla, yazılı veya görsel, Osmanlı ya da Avrupa menşeli son derece zengin kaynakları karşılaştırmaktadır. Bu sayede kitaptaki farklı çalışmalar arasında bir diyalog kurulmakta ve benimsenen söylemlerin, uygulanan metotların çeşitliliğine rağmen, medeniyetlere ait olgulara olduğu kadar, dinamik gelişmeleri içinde ele alınması gereken kültürler arası etkileşimlere ve bunları taşıyan tarihi bağlamları çözümlemeye önem veren genel bir yaklaşımın ortak tınısı duyulmaktadır.
4Demek ki, bu kitabın birinci amacı farklı kaynaklardan gelen bilgileri bir araya getirerek kültürler arası diyalogu vurgulamaktır. Unutulmamalıdır ki, çok geniş topraklara yayılmış ve birden fazla medeniyetin kesiştiği ayrıcalıklı bir konuma sahip olan Osmanlı İmparatorluğu gerçek bir etnik ve siyasi mozaikti; Orta ve Doğu Avrupa’daki varlığı birkaç yüzyıl sürmüş ve burada güçlü bir dini ve kültürel iz bırakmıştı. Varlığıyla Avrupa’nın jeopolitik gerçekliğinde yer aldığından şüphe edilemez. Bir zamanlar Halil İnalcık’ın yazdığı gibi,
İtalya ve Avrupa savaşları sırasında Osmanlılar bir denge unsuru gibi görülmeye başladı. Kanûnî’nin hükümdarlığı sonrasında Osmanlı İmparatorluğu Avrupa Devletleri sisteminin aktif bir unsuru olarak kabul edilecekti...2
5Bu devletlerin hepsiyle daima ilişki içinde bulunduğundan Osmanlı İmparatorluğu’nun yüzyıllar boyunca Avrupa hakkında deneyim edindiğini ve bu deneyimin sadece askeri seferlerde değil, diplomaside de somutlaştığını söylemek mümkündür. Osmanlının gözünde gerçek bir siyasi iktidar bilmecesi olan Batı Avrupa, 16. yüzyıldan itibaren Rusya İmparatorluğu’nun yanında yerini almakla kalmayacak, iki İber İmparatorluğu aracılığıyla hâkimiyetini Merkezi ve Güney Amerika, Afrika ve Asya’ya kadar yayacaktı. Aslında söz konusu Avrupa, kimi zaman yerlilerle karışmış kolonilerdeki elitleri aracılığıyla metropol ülkelere siyasi muhayyeleler, sanat modelleri ya da dini bağdaşmacılıklar (senkretizm) aktaran çok sayıda kültürel aktarımla oluşmuş, karmaşık bir birimdi.
6Dolayısıyla bu ilişkilerin zenginliğini görebilmek için temaslar, karşılıklı aktarım ve etkileşimler, bunların derininde yatan mantık, deneyimlerin entelektüel üretimle, aktörlerin, nesnelerin estetik ve artistik hareketlerin dolaşımıyla cisimleşmesi gibi konuları vurgulamak gerekir. Batılı ve Osmanlı okumuşlar, tacirler, yüksek kademeli memurlar, diplomatlar, seyyahlar, tercümanlar, sanatçılar ve koleksiyoncular gibi her statüden insan, esas olarak kültür taşıyıcısı, zaman zaman da kopuş ve kültürel değişimin itici gücü olmuştur. Aslında bu aracılar, Osmanlı İmparatorluğu ile Batılı güçler arasındaki ilişkilerin dinamiğini gözler önüne seren “birbirine bağlı tarihler” in (connected histories)3 ayrıcalıklı aktörleridir.
7Bu bakış açısı, içine kapanma, siyasi ve dini muhafazakârlık ya da temaslara ve alışverişlere farklı biçimlerde direniş gösterme hallerini ihmal etmeyi gerektirmez. Değişik kültürel birikimlerin sadece dinamiğine odaklanılırsa, çatışmaları gözardı etme ve her şeyi “harekete”, “alışverişe” ya da “ağlara/şebekelere” indirgeme yoluna gitme sakıncasıyla karşı karşıya kalırız. Aynı şekilde kültürel transfer ve ödünç almanın sınırlarını da görmek gerekir. Bunlar her zaman itirazsız benimsenmezler. Çoğu zaman ödünçalma kendine rağmen yapılır; hoşa giden tarafları bulunsa da bazı durumlarda kendinden ödün verme olarak görülür. Çeşitli hesaplara da konu edilir. Cizvitler, hesap ustalıklarıyla bu sorunu, uyum gösterme stratejisiyle çözmeyi başarmışlardı. Bu onlara, Batı kültürünün dışındaki kültürlerden ödünç alırken bile hiç tereddüt etmedikleri üstünlüklerini koruma olanağını veriyordu. Aziz İgnace de Loyola, “Ötekinin kapısından girin ki, o sizin kapınızdan çıksın” derdi. Hıristiyanlar arasında Osmanlı İmparatorluğu’na karşı siyasi ve dini açıdan hiç değişmeyen tavırlar olmuştur; tabii bunun tersi de geçerlidir. Her iki taraf da, en azından teori düzeyinde kendi ideolojik retoriklerine uygun şekilde, yani ötekini dışlayan ikili kalıplar çerçevesinde akıl yürütüyordu. Ancak önemli olan, bu resmi ideolojilerle fiili uygulama arasında var olan mesafeyi ya da uyumsuzluğu görebilmektir. Suraiya Faroqhi’nin The Ottoman Empire and the World around it kitabının kapak yazısında kullandığı ifadeyle soylersek, Avrupa ile Osmanlı İmparatorluğu arasında “demir perde” hiç var olmamıştır; dolayısıyla
kıta içinde ve kıtalar arasında var olan ve ulusal tarihçilerin uzun süre sinırları geçilmez ilan ederek koparmaya çalıştığı ya da en azından görmezden geldiği temasları yeniden kurmak gerekir.4
8İmparatorluğun Avrupa tarihinde uzun dönemde oynadığı anlamlı role koşut olarak, Batılı devletlerle birlikte yaşamanın yakın dönemde Osmanlı üzerinde de belirleyici bir rol oynadığı söylenmelidir. Batılıların fetih ihtirasları ve açgözlülükleri 17. yüzyıldan itibaren şekillenmeye başlasa da, Avrupa’yla temasın Osmanlıya yönelttiği büyük meydan okuma asıl 19. yüzyılda ortaya çıktı ve reformcu Tanzimat hareketi ile 19. yüzyıl entelektüel seekinlerinin oluşumunda çok önemli bir rol oynadı. Bu seçkinler, siyasi düşünce, eğitim, sanat ve bilim gibi alanlarda verimli alışverişlere öncülük ettiler. 19. yüzyıl aynı zamanda kitabımızın da “son istasyonunu” oluşturuyor. Bu dönemden sonra incelenmesi gereken malzemenin olağanüstü hızla artması (ki burada, tarafgir bilginin yeni bir eşiği aşması da etkili olmuştur), sosyal ve siyasal sorunsalların giderek karmaşıklaşması gibi nedenlerle daha fazla disiplinler arası karşılaştırmaya gitmek kaçınılmazlaşmaktadır.
9Buraya kadar söylenenlerden anlaşılmış olmalıdır ki, seçtiğimiz Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa başlığı sadece sağladığı kolaylık nedeniyle benimsenen bir formüldür ve ötekinin basitleştirilmiş vizyonu kadar, ikili ve indirgemeci, dolayısıyla kültürlere farklı pencerelerden bakmayı ongörerek temsil skalasında Batıdan farklı yerde duran kültürleri diskalifiye eden yaklaşımı reddeder. Tersine, bu başlık bize ihmal edilmesi mümkün olmayan bir soruyu sorma fırsatını verdi: Avrupa’nın nasıl algılandığından başlayarak, siyasal muhayyele kurguları nasıl evrilmiştir? Tabii bu soruyu cevaplamak için iki tarafın birbirleri hakkındaki imgelerini incelemek gerekir. Burada ilgilendiğimiz insanlar açısından “Avrupa” ve “Osmanlı İmparatorluğu” ne anlama geliyordu? En azından 16. yüzyılın başında – ki kitapta bu dönem birçok yazar tarafından ele alınıyor– kitabın ilk yazısında Gilles Veinstein’ın bize çok haklı olarak hatırlattığı gibi, Avrupa ne Osmanlılar ne de Avrupalılar tarafından çok sık kullanılan bir kavram değildi. Gilles Veinstein’ın yazdığı gibi, Avrupalılar için “Avrupa kavramı” en azından Reform hareketine kadar, “Hıristiyanlar” kavramı ile eşanlamlı idiyse de, Osmanlılar açısından böyle bir kavram mevcut değildi; Avrupa terimi Türkçe’de ancak 19. yüzyılda sık sık kullanılan bir terim oldu. Klasik Arap coğrafyasının mirasçısı olan –ki, o da Batlamyus sisteminden esinlenmişti– Osmanlı dünya görüşü, dünyanın iklimlere (Arapça’da iqlim) göre bölünmesine, yani kutup ve ekvator arasında uzunlamasına dizilen dilimlere öncelik veriyor, böylece kıtaları gözardı ediyor ve tanım gereği (a priori) Avrupa’ya coğrafya ve topografya açısından bakışı yadsıyordu. Buradaki gonderme sistemi öncelikle hukuki idi ve model olarak dünyayı bir yanda dâr ül-İslam (İmparatorluğa biat eden topraklar) diğer yanda da dâr-ül-harb (düşmanların, harbîlerin yaşadıkları ve Batı Avrupa’nın da dahil olduğu bölge) olarak ikiye bölmekteydi. Bu sistem sonradan Batı Avrupa’yı temsil eden dâr-ül-harb’i meydana getiren farklı güçlerle kurulan siyasi pratikle değişik biçimlere büründü; Batı Avrupa imgesi çeşitlendi.
10Kaldı ki, gene jeopolitik nitelikli başka kavramlar da kullanılmaktaydı. Örneğin Roma isminin Arapçası olan Rûm kavramı en geniş anlamında, hem Küçük Asya’yı hem de Rumeli’yi (Yeni Roma, Konstantinopolis de buna dahildi) içine alan ve bunun da ötesinde, Latium’daki Papalık Devleti’nin merkezi olan kadim Roma’ya kadar uzanan topraklar için kullanılmaktaydı. Bu sonuncu Roma, Gilles Veinstein’ın bize hatırlattığı üzere Hıristiyanlığın simgesi olduğu için daima önde gelen bir hedef olmayı südürmüştür; öyle ki, “Osmanlıların askeri hedefı uzun süre Roma’ya yürüyüş” şeklinde algılanmıştır. Ancak kullanılan başka işlevsel kavramlar da vardı: Örneğin, “Frankların ülkesi,” Frengistân, ya da “Altın Elma,” Reichsapfel kavramları gibi. Bu sonuncu kavram Maguşların “kutsal emanetlerinin” 1164’te Milano’dan Köln’e nakledilmesiyle ilişkiliydi ve ortaçağ Avrupası’nın öbür dünyaya gönderme yapan dini geleneklerinin izini taşımakta, fetih ideolojisine gönderme yapmaktaydı.
11Giancarlo Casale’ın katkısı bu göndermeler yelpazesini daha da zenginleştirmekte ve kavramların nasıl melezleşip büyük bir karmaşıklık kazandığını gözler önüne sermektedir. Tunuslu Hacı Ahmed’in büyüleyici Dünya Harita’sında dile getirilen “Avrupalılık düşüncesi” bir bakıma, daha önce sözü edilen kategorileri altüst etmektedir. Burada gerçek anlamda melezleşmiş bir nesne ile karşı karşıyayız. Söz konusu harita, muhtemelen Venedik’te, esrarengiz bir yazar –Tunus kökenli Hacı Ahmed ya da bir Batılı, gene pek esrarengiz bir şahsiyet olan Michele Membré (ki, Giancarlo Casale’ın varsayımı bu yöndedir) – tarafından yapılmış, padişahın iktidarını simgelemeyi hedefleyen şatafatlı bir haritadır. Yazarının kökeni aslında çok da önemli değildir; asıl önemli olan, benimsediği yaklaşımın akılcılığını ve savunduğu kültürel değerleri ortaya çıkarmaktır. Bu yapıldığında, karşımıza Osmanlı İmparatorluğu’na çok bağlı, ama bir Batılının entelektüel birikimine sahip bir şahsiyetin dünya görüşü çıkıyor. Burada, Venedik ile Osmanlı İmparatorluğu arasında kökleri eskiye giden kültürel aktarım geleneğine yaslanan, kültürel sinırları aşma, bilimsel ve teknik bilgiyi paylaşma eğilimini temsil eden bir nesneyle karşılaşmaktayız. Bu süreçte, Maria Pia Pedani’nin çalışmalarının ortaya koyduğu gibi, balyoslar, elçiler ve birçok başka insan, taşıyıcı rolü oynamıştır. Ancak harita çok özel bir tarihi anı da –Rönesans– yansıtmaktadır. Rönesans, bir geçiş dönemi olduğu kadar bir kuşku dönemidir de; zira keşiflerin etkisiyle eski dünyanın inandığı doğrular altüst olmuş, melezleşmeler ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla bu ekümenik öncü nesne, kimilerince kışkırtma olarak algılandığı için Batıda da, “Avrupa rüyası”’nin herkes için geçerli olmadığı Osmanlı İmparatorluğu’nda da pek çok kişiyi rahatsız etti.
12Gerçekten de, bu Dünya Haritası’nın bir özelliği Osmanlı Türkçesiyle yazılmış ilk metin olmasıydı ama, bunun ötesinde bir başka çok önemli özelliği daha vardı: Meraklı Osmanlı okurları için yazılmış görünen (en azından böyle olduğu varsayılabilir) metin özgün bir Avrupa düşüncesi (ve Avrupa kimliği) ortaya atıyordu. Bu düşünce, Osmanlı İmparatorluğu’nu Avrupa devletleri camiasından dışlamaya yarayan moda dini ve kültürel kıstaslardan çok uzaktı. Burada Avrupa, hukuki temellerine (Grek/Roma hukuku) bakılarak değil, fakat saygın bir tarihi/siyasi mirasa (Büyük İskender’in mirası) ve keşiflerin dinamizminin ürünü olan bilim ve sanatlardaki üstünlüğüne bakılarak tanımlanmaktaydı. Demek ki, Avrupa’yı tanımlayan şey gene jeopolitik bir kavramdı, ama bu kez, imparatorluk kurma, yeni toprakları fethetme ve sömürgeleştirme yeteneği ön plana çıkarılmaktaydı. Özellikle Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı İmparatorluğu çok geniş toprakları fethettiği için, doğal olarak o da, Avrupa devletleri camiasinın bir parçası sayılmalıydı. Hatta onu Avrupalı devletin paradigması olarak görmek ve İspanyol İmparatorluğu gibi başka dünya imparatorluklarını karşılaştırırken bir ölçüt olarak kullanmak da mümkündü. Büyük İskender’in saygın halefi Kanuni Sultan Süleyman hiç şüphesiz şahsında bir Avrupalı imparatoru cisimleştiren kişiydi, dolayısıyla evrensel hâkimiyete aday olabileceği gibi Kayser statüsüne de talip olabilir ve Habsburg İmparatorunun kullandığı bu sıfatın asıl sahibi olduğunu iddia edebilirdi. Belli bir imparatorluk muhayyelesini tatmin etmek ve bunun siyasi sonuçlarını haklı kılmak üzere geliştirilen böyle bir ideolojik kurgu oluşturabilmek için ya yakın zamanda din değiştirmiş birine ya da Osmanlı toplumuna aşına ve kendi toplumundan kopmuş bir aracıya ihtiyaç vardı. Böyle bir şahsiyet, Osmanlı “kökenli” bir yazardan çok daha heyecanlı ve inandırıcı olabilirdi. Bundan böyle araştırmamız gereken şey, bu Dünya Haritası’nın nasıl kullanıldığını, hangi siyasi ya da entelektüel çevrelerde dolaştığını, diplomatik bağlamda kullanılıp kullanılmadığını ortaya çıkarmaktır.
13Kavramsal araçları ve bir harita örneğini gördükten sonra gelen üçüncü katkıda, Batı Avrupa’nın pek az konuşulan bir bölgesi, Portekiz, onun hakkında Osmanlı’nın görüşünü yansıtan bir “metin” üzerinden gündeme getirilmekte. Portekiz İspanya’nın gölgesinde kalmış bir ülke değildi; zira Osmanlı İmparatorluğu ile olan ilişkilerinde, genel hatlarıyla, Hint Okyanusu’ndaki (bir yüzyıl boyunca Osmanlı da burada korsanları ve amiralleri eliyle yürütülen bir hegemonya politikası gütmüştü) çıkarlarını savunma adına bağımsız bir politika izlemişti.
14Ünlü seyyah Evliyâ Çelebî (1611-1684) pek çok konuda, hatta Portekizliler üstüne de yazmıştır. Portekiz’le ilgili olarak şark vizyonunun karşısında yer alan “Batıcı,” dolayısıyla aykırı bir görüş savunur. Jean-Louis Bacqué-Grammont makalesinde bize, Portekizlilerin Evliya’ya ne kadar egzotik göründüklerini göstermektedir; onlara atfedilen insan eti yedikleri iddiasının burada mutlaka bir rolü olmuştur. Seyahat yazıları bilgilendirmekten ziyade “ilgiyi çekmek ve eğlendirmek”5 amacını güttüğünden, Evliyâ Çelebî burada karşımıza belli bir geleneğin taşıyıcısı olarak çıkmaktadır: Portekizlilerin büyük keşiflerdeki rolü Osmanlı okumuşları (en azından harita ve denizcilikle ilgili olanlar) arasında biliniyordu. Bu bilgiye, uzak diyarlardaki olağanüstü dünyalar hakkında elde ettiği birinci elden bilgileri 1513’te yaptığı Amerika Haritası’nda ve Kitab-ı Bahriye adlı kitabının şiir formunda yazılmış ikinci versiyonunda (1526) kullanan Pîrî Reîs’ten beri sahip olunduğundan hiç kuşkumuz yok. Bundan emin olmak için, önsözde aktarılan Portekiz’in tarihi ve keşiflerle ilgili birkaç bölüme göz atarak bilgilerin ne kadar doğru olduğunu görmek yeterlidir. Onlara, Güney Amerika, Afrika ve Asya gibi uzak bölgeler hakkındaki bilgileri, bir dönem Memlûk Sultanı Kansu Gavri’ye danışmanlık yapan, ama aynı zamanda Osmanlılara da bilgi sağlayan Álvaro Vaz gibi eski Portekizli esirler vermiş olmalıdır. Tarihin belli bir döneminde kaptan ya da haritacı olan bu kişiler, ama aynı zamanda Portekiz aristokrasisine mensup olup Asya’da deneyim kazanmış başkaları, Bâb-ı Hümâyun’un hizmetindeki Osmanlı ya da Memlûk korsanlarıyla işbirliği yaparak –Selman Reîs (1526) ya da Hoca Safar Selman (1546) gibi– Portekizlileri Hint Okyanusu’ndan atarak Hindistan’ın zenginliklerine el koyması için Osmanlıları teşvik etmişlerdi. Pîrî Reis ile Seydî Alî Reis’in eserlerinde (denizcilik girişimleri üzerinde de) iz bırakmış böyle bir proje daha da iddialı bir hedefe ÿonelikti: Hint Okyanusu’undaki Safevi düşmanın saygınlığını zedelemeyi amaçlayan bu proje, İran’ın uzun zamandan beri dini, ekonomik ve kültürel bağlarla bağlı olduğu, aralarında güçlü Bicapur Prensliği de bulunan Dekkan’daki Şii sultanlıkları Safevilerden koparmak için geliştirilmişti.
15İzleyen iki katkıda, Batılıların 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu hakkında sahip oldukları imge aydınlatılmaya çalışılıyοr. Burada bize hemen, bunun daha önce defaatle ele alındığı eleştirisi getirilecektir ki bu doğrudur. Zira Fransız seyyahların anlatılarının (Pierre Belon, Jean Chesneau, Guillaume Postel, André Thévet, Nicolas de Nicolay, vb.) ya da İtalyan yazarların eserlerinin (Marc Antonio Sabellico, Paolo Giovio, Francesco Sansovino gibi) dahil olduğu bütün bir Avrupa edebiyatında bu mesele enine boyuna ele alınmıştır. Fakat, Avrupa’nın kıyısında, tam adım koyarsak Batı Avrupa’nın gerçek anlamda Finisterra’sı* olan Portekiz’de üretilen imgeler pek bilinmiyor. Neden Portekiz? Daha önce gördüğümüz gibi, bir yüzyıl boyunca Portekizliler Osmanlılarla askeri olarak karşı karşıya gelmiş, özellikle denizde –ama husumet sadece denizle sınırlı kalmamıştır– savaşmışlardır. Akdeniz (Cebelitarık Boğazı’nda, Mağrip kıyılarında ve Doğu Akdeniz’de) ve Hint Okyanusu’nda, yani Kızıldeniz, Umman ve Basra Körfezi ve Kuzey Hindistan’daki (Gucerat) savaşlarına ek olarak iki devlet, Maldiv Adaları’nda ve Güney Asya’da da (Bengal ve Açe’de) karşı karşıya gelmişlerdir. Doğal olarak, Portekiz metinlerinde “beyaz” düşman olarak anılan ve 16. yüzyılda çok korkulan Osmanlı, baş düşman ilan edilmiştir ama, tam da bu nedenle, ona özel bir dikkat de gösterilmiştir. Husumet söylemi, ona karşı saygı ve derin bir hayranlık duyulmasını engellememiş, bu da aristokrat çevrelerde Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilmezliği yolunda bir mit doğmasına yol açmıştır. Öte yandan Gilles Veinstein’ın belirttiği gibi, “ötekini methetmek aslında kendi cenahını az çok açık biçimde eleştirmeye, reform zorunluluğuna dikkat çekmeye yarar.”6 Sözünü ettiğimiz iki katkıda gönderme yapılan eserlerin Portekiz Hindistanı’nda askeri reform yapılmasını önermeleri de bir rastlantı olmasa gerek. Bu bağlamda, Türkler üzerine pek çok metin yazarı Diogo do Couto’nun (1542-1616) Soldado Prático (Tecrübeli asker) adlı kitabı özellikle dikkat çekicidir. Osmanlı topçusunun mükemmelliği, özellikle tekniğe hâkimiyeti, askerlerinin savaşta gösterdikleri cesaret, dayanıklılık, disiplin o çağda yazmış pek çok Avrupalının eserinde de vurgulanır; örneğin, Ghiselin de Busbecq de benzer şeyler yazar. Portekiz’de bu konuda bazısı çok teknik (1546’da Hoca Safar Selman tarafından gerçekleştirilen İkinci Diu Kuşatması’nın ardından yazılan raporlara bakılabilir) görünen hayli geniş bir literatür oluşmuştur.
16Bununla birlikte, Rui Loureiro’nun, Hint Okyanusu’ndaki çatışma sırasında Osmanlıların imgesi hakkında yazılan metinleri gözden geçiren katkısı, başka bir nedenden dolayı da çok özgündür: Yazı bizi kıta Portekiz’inin dışına götürerek Portekizlilerin Osmanlı imgesini tüm kıta Avrupasına yaydıklanını göstermektedir. Gerçekten de, Hindistan’dan getirilen baharatın Avrupa’ya dağıtılmasında kilit konumdaki Hollanda’nın Anvers şehrinde bulunan Portekiz ticaret acentesi, aynı zamanda 1538’de Louvain’de Portekizce yayınlanan “Türklerin Kökeni” konusunda yazılan gibi nadir kitapların yayınlanması ve dağıtılmasında çok önemli bir rol oynamıştır. Bu, iki açıdan dikkat çeken bir eserdir. Her şeyden önce, Osmanlı imgesinin oluşturulmasında kullanılan dönemin okumuş Avrupalısının kültürel referans çerçevesinin, Lizbon yakınlarındaki Alcobaça Manastırı’nda yaşayan adı sanı bilinmeyen bir keşiş tarafından bile çok iyi bilindiğini ortaya koymaktadır: Metinde atıfta bulunduğu uzun kaynak listesinde Polybius ya da Strabon gibi klasik yazarların yanı sıra, Batlamyus, Skylitzes ya da Otto Von Freising’in adlarına ve Commentaires sur les affaires turques (1531, Türk meseleleri üzerine yorumlar) adlı eseriyle Avrupa’da büyük yankı uyandırmış Paulo Giovio gibi çağdaş yazarlara rastlanıyor. İkinci olarak eserin, Osmanlı Hanedanının tarihini anlatmanın yanı sıra, hayranlığını gizlemeden ve vaka incelemelerinden yararlanarak Osmanlı askeri bilgisini ayrıntılı olarak ele aldığı da vurgulanmalıdır. Eserin daha kısa bazı bölümlerinde ise, Osmanlı toplumundan kesitler verilmektedir. Demek ki, eserin Avrupa ve Asya’da gorev yapan Portekiz aristokratlarını hedef alan, Osmanlı dünyası hakkında bir tür “tanıtım el kitabı” olduğu düşünülebilir. Ama eser aynı zamanda, Portekiz-Habsburg ilişkileriyle ilgili bir propaganda metnidir. Nitekim, kitabın Hollanda’da yayınlanması hiç de tesadüf değildir: Anvers’deki Portekiz acentası Portekiz Kralı’nı Osmanlıların Balkanlar’daki ve Akdeniz’deki askeri harekâtları konusunda bilgilendirmekte, ama aynı zamanda ona, Habsburgluların ve Venedik’in yürüttükleri politikaların incelikleri hakkında bilgi vermekteydi. Gerçekten de Portekiz Kralı III. Jean imparator V. Karl’ın (Şarlken) kız kardeşi Catarina ile evliydi ama, Hint Okyanusu’ndaki çıkarlarını korumak için (ki, Ümit Bumu’ndan dolanan deniz yolunu ve Güney Hindistan’dan getirilen baharat ticaretini denetim altında tutmak bu çıkarların başında geliyordu) Osmanlılar karşısında kayınbiraderinden bağımsız bir politika gütmüş ve bunu, Kral I. Emmanuel ile Katolik kralların kızı Aragonlu Donna Maria’nın oğlu Don Luís’in bazı Portekizlilerin yanı sıra Tunus seferine katılmasına rağmen yapmıştır. Eser, Habsburglara, Hint Okyanusu’nda olağandışı bir rakibe karşı çıkan ve amansız bir mücadele vermekte olan Portekiz’in Hıristiyanlığa karşı vecibelerini yerine getirdiğini, onun için İmparatora yardım edemeyeceğini göstermeyi hedefliyordu.
17Bu metin Türklerin kökenini araştırmaktadır ancak, gücünün doruğuna çıkmış Osmanlı İmparatorluğu’nu inceleyen başka Portekiz metinleri de vardır. Daha önce değindiğimiz hasmını tanıma gerekliliğinin ötesinde Portekizlilerin merakına iç politika konuları da yön vermiştir. Zira gerek Portekiz sarayında gerek Hindistan’da (Estado da India) Osmanlıya karşı farklı staretejik seçenekleri savunan değişik siyasi fraksiyonları tatmin edecek somut gerekçeler sunulması gerekiyordu: İki güç arasındaki ilişkilerin hayati bir noktasında onlara toptan savaş açmalı mıydı? Pareceres de Bassorah (1547) adıyla bilinen raporlar, Babıali’ye karşı yürütülmesi gereken politika konusunda aristokratik çevreler ile Portekiz’in Asya’daki üst kademe yöneticilerinin savundukları görüşleri dile getirmektedir. Tartışmanın vardığı boyutları görmek için bu eser eldeki en iyi kaynaktır.
18Daha az bilinen Portekizli bilginlerin söyleminde yer alan Türk imgesi üzerinde duran Vasco Resende’nin katkısı, bir önceki yazının bıraktığı yerden devam ediyor. Bir önceki yazıda da incelenen keşiş Diogo de Castilho’nun yanı sıra Resende nadir bulunan birkaç metne daha dikkat çekmektedir; bunlardan biri yayımlanmamış, uzun bir el yazması olan ve V. Karl’ın sarayında elçi olarak bulunan Don Alvaro da Costa’nın Tratado da viagem que fez...da India Oriental à Europa, 1610-1611, (Fransızcasi: Traité du voyage que... fit de l’Inde orientale en Europe) başlıklı eseridir. Resende bu metni, resmi politikanın sözcüleri olan iki yazarın, João de Barros ve Diogo do Couto’nun görüşleriyle karşılaştırmaktadır.
19İdeolojinin oldukça ağır basmasına rağmen metinlerinin nihai mesajı ilginçtir. Türklerin kökeni hakkındaki farklı tezleri anlattıktan sonra her iki yazar da okurlarına Osmanlı siyasi meşruluğunu çürütebilecek deliller sunmakta, dolayısıyla Osmanlıların fethettikleri topraklardaki hâkimiyetine karşı çıkmaktadır. Bunun altında yatan strateji, büyük ölçüde, Kayser olarak Habsburg İmparatoruna üstünlük tanıyan bir tartışmadan beslenmektedir; bildiğimiz gibi Kanuni Sultan Süleyman da bu konuya kayıtsız değildi.
20João de Barros sοnuç olarak Osmanlıların kökeni hakkında pek fazla şey söylemez ama, kaynakların nesnel gözle değerlendirmesiyle bilinen meslektaşı Diogo do Couto, Türklerin etnik kökeni gibi çetin bir konuda oldukça zengin bir metin üretmiştir. Kuşkusuz metninde, sonuca biraz hızlı varmasından kaynaklanan kimi hatalar ve yanlış anlamalar bulunsa da, karşılaştırmalı metin incelemesi çok çeşıtli Avrupa metinlerinden yararladığını, farklı kaynakların ustaca harmanlandığını, bu arada Türk-İran tarihçiliği modelinden (ki, bu bilgilere Hindistan’daki tercümanları aracılığıyla ulaşmıştır) pek çok şey alındığını ve Türklerin kökeni konusunda İtalyan Cinquecento (1500’ler) hümanizmasına kıyasla çok özgün bir görüşe ulaşıldığını göstermektedir. Gerçekten de Couto, iki farklı geleneği izleyerek farklı varsayımları dikkate alan bir metin üretmeyi başarmıştır. Söz konusu iki gelenekten biri, Türklerin Anadolu’ya Ermenistan ve Kafkasya’dan geçerek geldiklerini öne suren Kafkas kökeni geleneği, diğeri de Türklerin köklerini Orta Asya’da (Türkistan) arayan gelenektir. Ancak çağının İtalyan bilginlerinden farklı olarak o, tektip ve türdeş etnik köken tezini kabul etmez; zira Portekizli seyyahların anlatılarından edindiği birinci el bilgilerden (özellikle António Tenreiro’nun İran ve Osmanlı İmparatorluğu hakkında çok ayrıntılı bilgiler veren Itinerario [1523-1529] kitabı gibi) de yararlanır. Bu sayededir ki, Doğu Anadolu’da yaşayanların önemli bir bölümünün Türkçenin bir diyalektini konuşan Türkmenler olduğunu savunur.
21Halkların kökenleri, kimlikleri, öbür ucu Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan farklı topluluklarla ilgili araştırmalara bağlanan bir konudur. José Alberto Tavim’in makalesinde dini azınlıkların oynadıkları olumsuz rol üzerinde durulmaktadır. İlkece azınlıklar toplumları birbirine yakınlaştıran unsurlar olarak kabul edilseler de, ötekinin imgesi oluşturulurken ideolojik çatışmaları billurlaştırdıkları için olumsuz bir rol oynamaları da mümkündür. Burada bize sunulan örnek, Portekiz’den kovulan ve Türkiye’ye göç ederek yeniden Yahudiliğe dönen Yeni-Hıristiyanlardır (conversos). Bu göçle ilgili Avrupa tarihçiliğini çözümlerken Tavim önce, bu tarihi oluşturan mitleri deşiyor. Bunu yaparken aynı zamanda, İber Yarımadası’ndan atılan diaspora tarihinin nasıl idealleştirildiğini, burada Yahudidüşmanı (anti-semit) ve aşırı kavgacı Katolik edebiyatın (Gaspar de S. Bernardino ya da João Baptista d’Este gibi yazarlar ilk akla gelenler) Latin Batıda Osmanlı İmparatorluğu’na beslenen hoşgörüsüzlükte nasıl bir rol oynadığını ve bunun da dönüp dolaşıp aynı Batının Yahudi topluluklara karşı duyduğu nefreti nasıl beslediğini çok iyi ortaya koymaktadır. Başka bir deyişle, Batılılar İber Yarımadası kökenli Yeni-Hıristiyanların Osmanlı İmparatorluğu’nda yerleşmelerini önce, Avrupa’da uğradıkları baskının ocünü alma gibi görmüşler; daha sonra baskı modelini Osmanlı İmparatorluğu imgesine yansıtmışlardır. Böylece Osmanlı, birçok yazarın katkısıyla Yahudilere asıl baskıyı uygulayan toplum haline dönüştürülmüştür. Gerçekte ise, Engizisyon’un ve Karşı-Reform’un kol gezdiği Avrupa’da yaşayamadıkları dini kimliklerini göçmenlerin ancak Osmanlı İmpartorluğu’nda yaşayabilmeleri ve sosyal ve ruhsal tatmini orada bulabilmiş olmaları Batı için bir skandaldı. Bunu daha da ağırlaştıran bir faktör, yeni gelenlere Osmanlı padişahlarının baskı uyguladığı söylemine rağmen, Padişah İberli Yahudiler denkleminin son kertede Osmanlının yararına işlemesiydi; zira Yahudiler ekonomik dinamizmlerini, teknolojide (özellikle askeri teknolojide) sahip oldukları know how’ı ve tacir şebekelerinin kozmopolitliğini sarayın hizmetine sunmuşlardı. Sonuç olarak Yahudi göçü Osmanlı İmparatorluğu’nun imgesini daha da ürkütücü hale getirdi; çünkü artık iki “kötülük" kaynağı yan yana gelmişti. Osmanlı İmparatorluğu’na yerleşen İber Yahudilerinin konusu oldukları bu gerçek paranoya onlara Hıristiyanlığı zayıflatmak için sapkınlığı İspanya’ya ihraç ettikleri suçlamasının yöneltilmesine bile yol açmaktaydı ve Portekiz’de kalmış Yeni-Hıristiyanlarla Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan dindaşları arasında süren temastan duyulan endişeden beslenmekteydi. Lizbon’da muhafaza edilen, yayınlanmamış ve bu sorunla ilgili olarak birinci elden bilgiler içeren Engizisyon mahkemelerinin kayıtlarına rağmen sorun gerektiği gibi incelenebilmiş değildir.7 Alberto Tavim bize pek çok örnek veriyor. Bunlardan en ilginci João Bezerra, diğer adıyla Muce Barcelai’ye ait olan mahkeme kaydıdır. Kendisi, İstanbul’daki Don Garcia Nasi Sinagogu’nun hazan’ıdır ve Lizbon arşivlerinde yer alan uzun mahkeme (1574-1576) sürecinde, iki toplum arasında taşıyıcı rolü oynayan ve “satın alınan Yahudiler” denen faaliyetleri yürüten sosyal grup hakkında çok önemli bilgiler vermektedir. Bu, Osmanlı şehirleriyle Portekiz arasında 16. yüzyılın ikinci yarısında düzenli olarak seyahat eden ve göç etmek isteyen aileler için para toplayan (onların özgürlüklerini “satın alan”) Yahudilerin oluşturdukları bir gruptu.
22Devlet siyasetinin kilit unsurlarından birini oluşturan temsil sistemleri, onlardan yararlanan ya da onları kendi kişisel veya ortak çıkarlarına göre biçimlendiren insanlar eliyle işletilir. Uluslararası ilişkiler, diplomasi ve özellikle müzakereler alanının da, somut dünyada ötekinin imgesi oluşturulurken başvurulan alışveriş süreçleri ve temsil mekanizmalarıyla birlikte çözümlenmesi gerekir. Diplomasının “silahlı kolu” olan casusluk temsil sistemlerini realpolitik ile sınama imkânını verdiği için, onların boşluklarını ve kopuş noktalarını görmekte çok işe yarar. Halen sürdürülmekte olan modern çağdaki Batı gizli servisleriyle ilgili çalışmalar bu konuda bize pek çok ipucu verse de, aynı dönemdeki Osmanlı casusluğu ile ilgili elimizde çok fazla veri yoktur. Yapıları ve işleyişi daha az bilinmektedir. İşte Nicolas Vatin’in makalesi II. Bayezid döneminde gizli Osmanlı diplomasisinin bileşimini, işleyişini ve rolünü mercek altına alarak bu boşluğu doldurma hedefini gütmektedir. Bu dönemde Cem Sultan olayı nedeniyle Katolik Batı ile olan temaslar çok yoğundu. Bu inceleme, istihbaratın önemini ve padişahların emrindeki casusluk şebekelerinin ne kadar başarılı olduklarını ortaya koymaktadır. Aslında, Batılı güçlerin casusları Osmanlı İmparatorluğu topraklarında at oynattiklarından bu şebekelerin bunun dışında bir alternatifi de yoktu.8 Bununla birlikte, Osmanlılar için istihbarat toplayanlar genellikle Batı kökenliydiler. II. Bayezid’in hükümdarlığı sırasında dikkat çeken casuslar arasında Rodos Şövalyelerinin ve Dubrovnik şehrinin Büyük Ustası (Archivo General de Simancas’ta muhafaza edilen zengin kaynaklar, 15.-16. yüzyıllarda Akdeniz’deki casusluğun önde gelen merkezlerinden biri olan Avlonya’nın yanı sıra) çok önemli bir rol oynamıştır. Avlonya ise Napoli Krallığı’nın emrindeki Atripalda Markisi’nin başını çektiği şebekeyle yakın işbirliği içinde faaliyet göstermekteydi. Bayezid döneminde, Cenevizler Osmanlı casusluk şebekelerine büyük destek verdiler (örneğin, Pera’da ticaret yapan, İskender Bey ya da Gaspare Rinaldo’nun kardeşi Andreas Milas gibi). Aynı şey Rumlar (Hüseyn Bey bir Paleologos idi) için de söylenebilir. Böylece casusluk şebekelerinin “ulus ötesi” ve kozmopolit niteliği bir kez daha doğrulanmış oluyor. Casusluk şebekeleri, siyasi ve dini sınırları rahatlıkla aşıyorlardı. Bu bakımdan din değiştirenlerin (özellikle bunu yakın dönemde yapanların) katkısı da göz ardı edilmemelidir. Durum Batı cenahında da farklı değildi. Öyle ki, “Doğu-Batı” eksenindeki casusluk şebekeleri içinde hepsi benzer marjinal özellikler taşıyan insanlarla karşılaşılmaktadır. Osmanlıların hizmetindeki bazı ajanların kendi köken toplumlarıyla ailevi ve sosyal bağlarını korudukları bilinmektedir. Kaldı ki, “hasım” kavramı bu çok özel bağlamda oldukça görelidir, hatta bir kelime oyunu olmanın ötesine gitmez: “Düşmanlar” zaman içinde konjonktüre ve gerektirdiği yeni hedeflere göre değişir; bugünün düşmanının yarının dostu olması hiç de zor değildir ve sınırlar oldukça kaygandır. Bu içli dışlılık dar anlamda casusluk alanını aşarak diplomasi alanına da bulaşır. II. Bayezid’in diplomatik müzakerelerde şahsen yararlandığı bir “dost” İtalyanlar çevresi vardı ve özel temsilcilerinin seyahatlarını onun himayesi altındaki bu çevre kolaylaştırmaktaydı. Zira, Osmanlılar 18. yüzyıla kadar Batı Avrupa’ya daimi temsilci gönderme düşüncesinden uzak dursalar da, İstanbul’da çok sayıda elçi ağırlamış ve zaman zaman 1490’da Roma’ya gönderilen Mustafa Bey gibi saygın elçiler ve temsilciler göndermekten geri kalmamışlardır. Normal şartlarda diplomasinin yürütülmesini paşalara bırakan padişah, dosya önemliyse müzakereleri bizzat kendisi yapardı. Öte yandan, daha o dönemde Batılılarla olan temaslarda uzmanlardan yararlanan Bâb-ı Hümâyûn, İmparatorluğun sınırlarında yerel diplomasinin gelişmesini de (burada temsilcilerin manevra alanı daha geniş olabiliyordu) teşvik etmiştir. Bütün bunlar diplomasi alanında 16. yüzyılda hayli tecrübe kazanılmasını sağlamıştır.
23Aynı yüzyılın son on yılında İnebahtı Savaşının ardından Akdeniz’deki siyasi konjontüre, Bâb-ı Hümâyûn ile Habsburglar arasındaki husumetin yeniden başlaması korkusuyla İstanbul’da yürütülen yoğun diplomatik faaliyet damgasını vurdu. Kitaptaki katkılarını 1591’de Osmanlı donanmasının Kapudan-ı Derya’sı olan Cigalazade Yusuf Sinan Paşa’ya ayıran Miguel Bunes Ibarra ve Evrim Türkçelik sosyal hareketlilik ve akışkanlık konusuna açıklık getirmekte ve “sınır-aşırı” akrabalıkların birinci plandaki rolünü vurgulamaktadırlar. Zira, bu insanlar etrafinda billurlaşan beklentiler onları adeta Osmanlı İmparatorluğu ile Batılı güçler arasındaki ilişkilerde diplomatik bir araç haline getirmekteydi. Gerçekten de Cigalazade, sosyal basamakları tırmanmış ve evlilik yoluyla III. Murad’ın yakın çevresine girmeyi başarmış biriydi ve aile bağları kadar kendi toplumuyla sosyal bağlarını sürdürdükleri için Osmanlı siyasetinin yürütülüşünde kendine özgü bir iz bırakmış Batı kökenli Osmanlıların iyi bir orneğiydi. Cigalazade Messina kökenliydi ve soylu bir çevreden geliyordu; 1561’de Müslüman korsanlar tarafından esir edilmiş, İstanbul’da din değiştirmiş, Enderûn’da okumuştu. Padişahın hizmetinde parlak bir kariyer yaptı. Bütün bunlar olurken annesi ve erkek kardeşi Sicilya’da yaşamayı sürdürmekteydiler.
24Daha dar anlamda bu akrabalık bağlarının korunmasının ne gibi siyasi sonuçları olmuştur sorusuna gelince; makale çok açık olarak, diplomasi oyununda (ki, bu oyunda hesap diplomasisi ile rastlantı diplomasisi birbirleriyle yarış ederler) Katolik Krallığın, önce vezir sonra da amiral olan Cigalazade kartına oynadığını ve onun İspanyollardan ve müttefikleri Cenevizlerden yana tavır almasını umduğunu göstermektedir. Sicilya’da doğmakla birlikte Cigalazade’nin aile kökleri Cenova’ya dayanmaktaydı (babası Messina’ya V. Karl tarafından gönderilmişti) ve Venedik’le rekabet halindeki Cenova Habsburgların siyasetini gütmekteydi. Öte yandan, Venedikliler kız kardeşi Venedik’te yaşayan “Venedikli” Hasan kartına oynamaktaydılar, ama ölmesi üzerine bütün umutları yıkıldı. Farklı cenahların hepsi Kapudan-ı Derya konumuna gelen Cigalazade’den Akdeniz siyasi satrancının önemli bir taşı olarak yararlanma peşindeydi. Gerçekten de, Venedik aslinda statuo quo’yu korumak isterken Habsburglarla çatışma halindeki İngiltere ve Fransa Osmanlıları, o sırada Hollanda cephesinde meşgul olan İspanya’ya karşı savaş açması için kışkırtmaktaydılar. Osmanlı donanmasının İspanyolların Akdeniz’deki mülklerinden birine saldırmasının Katolik Krallığa bir darbe vuracağı kesindi.
25Başlangıçta Kapudan-ı Derya özel olarak Habsburg çıkarlarını savunur görünmedi. Tersine, 1594’te Calabria’ya saldırarak ki, bu saldırıda kişisel hesapları rol oynamıştı, İspanyolları tedirgin etti ve hatta belki de II. Felipe’nin Osmanlıların korktuğu üzere Habsburgların bir başka kanadına, o sırada Osmanlılarla savaş halinde olan Macaristan tahtında oturan II. Rudolfa yardım göndermesini önlemeyi başardı. Sonunda bu sefer bir tür caydırma manevrasının ötesine gidemedi, çünkü III. Murad daha ziyade güçler dengesinin korunmasından yana idi ve Cigala’ya projesini sonuna kadar götürme (bu projenin bir parçası da Venedik’e Adriyatik’te saldırı düzenlemekti) izni vermedi. Gene de şu saptamayı yapalım: Cigalazade sonradan kendi köken topluluğunun çıkarlarını savundu ve son kertede tarafların diplomatik kazanç elde etmelerini sağladı. 1598’de Sicilya Kral-Naibi olan Maqueda dükünün onayı ile annesiyle buluştu; aynı yıl Venedikli Amiral Pasqualigo ile Kıbrıs’ın Venediklilere iadesinin pazarlıklarını yürüttü ve erkek kardeşi Carlos’a (ki Habsburgların aracısı idi) Padişahı İmparatorla bir bang antlaşması imzalaması için ikna etmek üzere destek verdi. Böylece Akdeniz’in iki büyük İmparatorluğu arasındaki diplomatik dengeyi bir süreliğine de olsa korumaya yardımcı oldu.
26Antlaşmalar, kuramsal olarak Latin Batı ile Osmanlı İmparatorluğu’nu bölen ve savaş ile barışın birbirini izlediği, ancak her iki tarafta geçerli olan ideolojik söylemin önerdiğinden çok daha iç içe geçmiş bir dünyanın diplomatik ilişkilerinde “direniş noktaları”’ndan birini oluşturmaktadır. Unutulmaması gereken bir nokta da, bazı devletlerin savaşın barışı/barışın savaşı izlediği bu tempoda yaşamamaları ve Osmanlı İmparatorluğu ile kurdukları temasların çok daha medeni, uzlaşma ya da resmi olmayan ittifak gibi biçimler almasıdır. Gene de, antlaşmalar temasların ve alışverişlerin yürütülüş tarzlarını ve tutumları gun ışığına çıkarırlar; bu da kullandıkları özel dili ve dayandıkları hukuk normlarını incelemeyi haklı kılan ek bir gerekçedir.
27Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan aracıların statüsi, Nicola Melis’e farklı grupların (tacirler, dragomanlar, Yahudiler, Ermeniler, Rumlar) hukuki statüsünü, İslam hukuku ile Osmanlı hukuku arasında var olan sıkı ilişkilerin ışığında ayrıntılı olarak inceleme olanağını veriyor. Bu inceleme ona, Osmanlı hukuku uygulanırken başvurulan, aralarında diplomatik anlaşmaların da bulunduğu değişik referans çerçevelerini ele alma fırsatını da vermekte.
28Resmi Osmanlı yönetim kuramına (siyer) yön veren, Hanefi yorumuyla uygulanan İslam hukukudur. Burada önemli bir saptama yapmak gerekiyor: 16. yüzyılda Osmanlı hukuku çok sıkı biçimde İslam hukuku ilkelerine bağlı kalmakla birlikte, kamu çıkarının (z’arûra), ya da ekonomik hayatın gerektirdiği bir dizi ilke uyarınca şaşırtıcı bir esneklik de gösterebilmektedir. Pragmatizm ve gerçekçilik hukukun kurucu metinlerine gösterilen saygıya baskın çıktığı için Osmanlı hukukunun önde gelen özelliklerinden biri, geleneklere dayalı hukuka (kanun) tanınan ayrıcalıkı yerdir.
29Bu, hukuka fıkıh, yani imparatorluk tebaasının gündelik hayatını Şeriat’a uygun olarak düzenleyen ilkeler bütünü aracılığıyla girmiştir. Klasik Hanefi metinlerinde örneği bulunmayan vakalar ve hukuki durumlar Osmanlı hukukuna bu yoldan dahil edilmiş, özellikle ticaret ve diplomasi konularında Hanefi hukuk normuna dönüştürülmüştür. Örneğin, tacirlere tanınan, bazı yükümlülüklerden muaf tutulma hakkı aslında geleneğe dayalı hukuktan kaynaklanıyordu ama, klasik Hanefi hukuku terimleriyle haklı kılınıyordu. Demek ki, Osmanlı hukukçularına, onlara emanet edilmiş geleneği incelemek ve hukuku adetlere uygun hale getirmek için oldukça geniş, özerk bir yorum alanı tanınmıştı. Ne var ki, farklı ilkelerle pratikleri uyumlu hale getirmek her zaman pek kolay olmamıştir ve birçok kuralın nasıl uygulanacaği konusunda belirsizlikler oluşmuştur. Bunun orneklerini, özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan gayrımüslimlerin statüsü gibi bazı alanlarda görmek mümkündür. Ancak önemli olan, Ata’î’nin (991/1583) ifadesiyle soylersek, “Kanun’un devletin dini ve medeni işlerine düzen getiren saygın Şeriat’la uyumlu olmasıydı.”
30Peki, dâr-ül-harb’a dahil Avrupa ülkeleriyle imzalanan barış antlaşmaları bu pratikle nasıl bağdaşıyordu? Fıkıh retoriğiyle ilan edilen kuramsal üstünlük ilkesine rağmen, ki buna göre dâr-ül-İslam’ın dâr-ül-harb üzerinde nihai üstünlüğü sağlamasından başka bir seçenek söz konusu değildi, İslam hukuku pratikte Cihad’ın askıya alınmasına ve ateşkes (muvâda’a) ya da gerçek barış antlaşmaları yapılmasına (musâleme) pekala cevaz veriyordu. Bu katı kurallar pazarlık konusu edilebilir ve değiştirilebilirdi. Siyasi konjonktüre göre ahdnameler Nicola Melis’in altını çizdiği gibi, Hanefi normlarına göre yasadışı kabul edilse de, Gilles Veinstein’ın sınıflandırmasında “hayat boyu,” anlaşma denilen bir antlaşmaya dönüşebilirdi. Başka durumlarda olduğu gibi burada da bağlama ve gerekliliklere göre ağır basan gerekçe, kamu yararı ve fayda (maslaha) idi. Ancak, müzakere edilip belli bir sure için geçerli olduğu kabul edilen antlaşmalar, eger arada yeni anlaşmazlıklar çıkmışsa, padişaha bundan doğabilecek siyasi istikrarsızlıktan yararlanma ve Osmanlı diplomasisi için olumlu sonuçlar doğuran yeni bir diplomatik süreç başlatma imkânını tanırdı. Gene de, Gilles Veinstein’in altını çizdiği gibi, doğrudan sözünü ettiğimiz savaş/barış temposundan etkilenmeyen bazı devletlerle yapılan anlaşmalar hukuki açıdan aktedilmiş sayılmayabilirdi, zira barış anlaşmalarının aksine, harbî ile ittifak yapmak fikih’a göre mümkün değildi: İlişkiler hukuki açıdan simetrik olmadiği için gayrımüslimle gerçek bir eşitlik ya da karşılıklılık statüsü kazanamazdı. Geçerken belirtelim ki, Batıda da Müslüman ile ittifak yapmak Kilise’nin benimsediği hukuk kurallarına göre yasadışıydı (1471’de Venedik Serenisima’sının Kilise tarafından rex a Christiana professione alienu, yani Hıristiyanlığa yabancı olarak kabul edilen Akkoyunlu Uzun Hasan (1453-1478) ile ittifak yapabilmek için Papa üzerinde çeşıtli baskılar uyguladığını hatırlatalım).
31Diplomasi ötekine hayranlık duyma ve onu dışlama arasında bir denge kurarak temasları, kültürel alışverişleri desteklerken, silahlı çatişmalar ilişkilerde bundan farklı, ama başat bir rol oynarlar. Savaş meydanlarındaki can kayıpları ve savaşta nasıl davranılması gerektiğini belirleyen kurallar, düşmanla bunlara paralel başka ilişkiler kurulmasını önlememiştir ve bunlar, kendine özgü mekanizmaları sayesinde ötekinin imgesini oluşturmakta etkili olmuştur. İngiliz Protestan yazarı Richard Verstegan’ın kitabının başlığıyla söylenirse bir Théâtre des cruautés (Zulüm Tiyatrosu, 1588) olan savaş, herşeye rağmen, aynı zamanda sembolik sermaye üreten ayrıcalıklı bir temsil alam –onu sarmalayan ritüellerin gösterdiği gibi– olmakta devam etmektedir. Askeri operasyonlar sırasında el konuları ya da çalınan duşmana ait belgeler, askeri dilde kuşkusuz bir savaş ganimetidir, ama aynı zamanda bu simgesel sermayenin bir işareti olarak da algılanabilir; zira savaşım galibi için mağlubun kimliğine ait bir şey ele geçirmek, saygınlığını artırmak anlamını taşir. Bu sürecin, üzerinde daha az düşünülen dolaylı bazı etkileri de vardır: Galibin, şu ya da bu şekilde, mağlubun maddi kültürünün ögeleriyle tanışmasına olanak vermesi gibi. İşte bu bağlamda, Claudia Römer’in makalesinde sözünü ettiği özel bir ganimet türü olan, 16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlıların arşivinden çıkma elyazmaları ve belgeler (Osmanlı İmparatorluğu ile Habsburglar arasında suren uzun savaş dönemlerinde ele geçirilmişlerdir) son derece ilginçtir. Osmanlılar sefere çıkarken devletin herhangi bir kopuklık olmadan iyi işlemesini sağlamak amacıyla arşivlerini yanlarında taşırlardı ve Kanuni Sultan Süleyman döneminde Macar kalelerinde gorev yapan askerlere verilen beratlar ya da aynı kalelerde göreve alınmak için verilen dilekçeler bize, Orta Avrupa’da bulunan birçok koleksiyon sayesinde ulaşmıştır. Bu “ganimet”e dönüşmüş belgeler arasında Kuranlara, Arapça ve Osmanlıca okunan dualara ya da başka dini formüllere yer veren elyazmalarına rastlanmaktadır. Askerlerin bunları savaşa gitmeden üniformalarına diktikleri anlaşıldığından, bu belgelerin ölmüş askerlerin üzerinden alınıp alınmadığı cevaplanması gereken bir sorudur.
32Şiddet ortamında gerçekleştirilenlerin aksine, tamamen barışçıl biçimde gerçekleştirilen kültürel aktarımlar da vardır. Bu durumda kullanılan temas aracı bambaşka bir türe giren nesnelerdir: Farklı işlevlere hizmet ettiği için, ne anlama geldiği oldukça belirsiz olan, diplomatik armağanlardan söz ediyoruz. Gerçekten de, bunları gizli bir boyun eğmenin ifadesi olarak görmek mümkündür; silahlı bir çatışmaya son verdiklerinde tamir edici bir işlev görebilirler; ama aynı zamanda suistimal aracı olarak da kullanılabilmektedirler. Doğuda geçerli olan (ama sadece orada geçerli değildir9), armağan ve karşı-armağan sisteminin bir parçası olan diplomatik armağanlar sik sik kültürel yanlış anlamalara yol açmıştır. Asyalı krallar Avrupalıların verdikleri armağanları bir tür simgesel haraç, yani kendilerine saygı gösterilmesinin bir biçimi olarak algılamışlardır. Armağan ayrıca, “kendi” ile ilgili imgeyi kuran unsurlardan biri olarak görülmüştür; armağanı verenin eli açıklığını gösterdiği gibi, dolaylı yoldan armaganı alanın saygınlığının bir işareti olarak da kabul edilir. Safevi Hükümdarı Şah İsmail 1523’te Portekiz elçisi Baltasar Pessoa’nın verdiği armağanları bu çerçevede kabul etmiştir. Bu kitaba yaptığı katkıda Frédéric Hitzel’in belirttiği gibi, aynı anlayış Batılıların Osmanlı padişahlarına sundukları armağanlar için de geçerli olmuş olmalıdır. Gene de, Hitzel’in altını çizdiği üzere armağanlar, “ilişkilerin uyumlu hale getirilmesi için atılan ilk adımlardır,” ya da taraflar arasında kurulmuş olan ilişkiyi sağlamlaştırırlar. Ayrıca armağanları, müzakere sürecinde gerçekleşen temasların başarısından soyutlamak mümkün değildir; çünkü armağanlar, sözün kullanımıyla ilgili tedirginliği aşmaya, yetersizlikleri kapamaya ve tercümenin yol açabileceği manipülasyonlara karşı güvence sunmaya yarar. Armağan verme pratiği, “husumetten ittifaka, tedirginlikten güvene, korkudan dostluğa geçmeye” olanak verir.10 Batılılar ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ilişkilerde armağanlar, elçiliklerin ve elçilerin başarısını tayin eden unsurlar oldukları gibi, 17. yüzyıl sonu ile 18. yüzyılın ilk yarısında devlet bütçesi üzerinde ciddi bir maliyet baskısı da yaratmışlardır. Ancak armağanlar sayesinde, Frédéric Hitzel’in verdiği örneklerden anlaşıldığı kadarıyla, sanat zevklerinde, modalarda, teknolojilerde önemli bir yenilik gerçekleşmiş ve bu süreçte, hayli sıradan denebilecek faydalı aletler, yavaş yavaş, Babiâli’ye armağan edilen olağanüstü parçaların yerini almaya başlamıştır. Böylece modernlik giderek görünürlük kazanmış, bu yeni nesneler ister istemez vitrinde yerlerini aldığından sanatçıların, zanaatkârların ve Avrupa sınai üretiminin (özellikle 18. yüzyılda) teşvik edilmesinde itici bir rol oynamıştır.
33Ticari pragmatizm siyasi ve dini çatışmalara pek saygılı olmadığı içindir ki, elçilikler aynı zamanda ticari faaliyetlerde bulunmaktaydılar ve bu faaliyetlerin geç bir tarihte başladığı da söylenemezdi. Alain Servantie kitaba yaptığı katkıda bunun çarpıcı bir örneğini veriyor ve bizlere, 1533-1534’lerde Kanuni Sultan Süleyman’a Brüksel duvar haliları satmak için yapılan bir girişimin akibetini anlatıyor. Bu işin sorumlusu ressam ve desinatör Alostlu Peter Coecke idi ve V. Karl’ın İstanbul’a barış görüşmesi yapmak için gönderdiği elçi Corneille de Schepper’in heyetinde yer almıştı. Satış girişimleri başarısızlıkla sonuçlansa da, günümüzde lüks sanayi diyebileceğimiz bir alanda etkili olan Avrupalı ticaret şebekelerini gün ışıgına çıkardığı gibi, o dönemde geniş bir olanak sunduğu varsayılan Osmanlı İmparatorluğu pazarına nasıl girdiklerini anlamaya da yardımcı olmaktadır. Bir saray sanatçısı olan Coecke, 1533’te kendini birden Augsburg ve Anvers’te faaliyet gösteren lüks mallarda uzmanlaşmış tacirlerin padişaha halı satmak için yaptıkları bir sözleşmenin tarafi olarak bulur. Bu misyon, az once söylediğimiz gibi başarısızlıkla sonuçlansa da, sanatçımıza Osmanlının gündelik hayatından sahneler resmetme olanağını verir. Üslupları bakımından İtalyan etkisinde kalmış oldukları söylenebilecek bu sahneler, o sırada çok moda olan ve fazlasıyla idealize edilmiş bir resim yapma anlayışına (Hindistan üzerine benzer eserler yapan Jan Huyguen van Linschoten’in (1563-1611) Itinerario adlı illüstrasyonlarıyla karşılaştırılabilir) dahil edilebilir. Bu desenlar aynı zamanda, oraya buraya kişisel simgeler serpiştirmiş olan ressamın, kendi iç dünyasını da temsil etmektedir. Gene de, Osmanlı toplumuna bir etnolog gözüyle bakması çok ilginç ve etkileyicidir. Osmanlı müşterilerinin zevkine hitap ederek ve onları pohpohlayarak son kertede kazanç hırsına ödün verse de, Coecke desenlerinde büyük bir esnekliğe ulaşmış, dolayısıyla yüzlerce yıllık önyargılara ters düşen, oldukça Osmanlı yanlısı bir vizyon yaratmıştır. Gravürlerinde o sırada artık mevcut olmayan mimari eserlere yer vererek (örneğin II. Bayezid’in yerine bir hamam yaptırmak üzere yıktırdığı Teodosius Anıtı gibi) ona esin veren bilmediğimiz kaynakları kullanması da cabası... Bu görüntülerin kültürel aktarım işlevini mükemmelen yerine getirdikleri söylenebilir: Coecke’ün desenleri sonradan Türkler hakkında yapılan ve aralarında Nicolas de Nicolay’in (1517-1538) çok büyük ün kazanan seyahatnamesindeki gibi pek çok desene örnek olmuştur.
34Bu yazarın anlatısı Hıristiyan Avrupa ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki kültürel alışveriş çerçevesine verilebilecek çok iyi bir örnektir. Nicolay, II. Henri’nin coğrafyacısıdır ve kozmograf André Thévet gibi o da, Fransız-Osmanlı kültürel ilişkilerine damgasını vuran Gabriel d’Aramon’un (1546-1553) ünlü ve parlak elçilik döneminde İstanbul yolculuğunu yapmıştır. Dolayısıyla Faruk Bilici’nin bu kitaba yaptığı katkıda belirttiği gibi, “kültürel, sanatsal, tarihi ve bilimsel” bilgi peşinde Osmanlı topraklarında oradan oraya dolaşan ilk Fransız grubu içinde yer almaktadır. Bu hareket, kapitülasyonların onlara sağladığı özgürlük sayesinde 17.-18. yüzyıllarda daha da güçlenecekti. Bu seyyahlardan bazıları elçiliklerin kültürel etkinliklerine katılmışlardır ve sayıları XIV. Louis’nin hükümdarlığı sırasında Fransa ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki kültürel ve diplomatik ilişkilerin asimetrik olması ölçüsünde artmıştır. Osmanlılar Avrupa’ya, kendilerine gönderilenlerden çok daha az diplomatik heyet göndermişlerdir, dolayısıyla bu misyonlarla ilgili kültürel etkinlikler de daha sınırlı olmuştur. Aslında, bu dönemde Fransa’yı ziyaret eden tek elçi Süleyman Ağa idi. Bu dengesizliği açıklayabilecek siyasi ve ekonomik nedenler her ne olursa olsun, imparatorluk sınırları içinde entelektüel merakın servete ya da etnik çeşitliliğe bakılmaksızın fazla yüksek olmaması, Osmanlıların o dönemde Avrupa’yı (ve Fransa’yı) fazla merak etmemelerine –Evliya Çelebi ve onun gibi birkaç istisna bir yana bırakılırsa– yol açmıştır.
35XIV. Louis’nin hükümdarlığı sırasında bilimsel ve kültürel açılardan önemli bir gelişme yaşandığı biliniyor. Geniş ufukluluğun yanı sıra egzotizme duyulan merak hatta düşkünlük, döneme damgasını vuran özelliklerdir; klasik Şarkiyatçılığın 15. ve 16. yüzyıllarda hayli bilgili öncüleri ortaya çıksa da, 17. ve 18. yüzyıllarda bu alandaki özel duyarlılıkta bir yükseliş olmuş, “Şark” ile özellikle Müslüman dünyayı anlama amacıyla artan bir entelektüel üretim gerçekleşmiştir. Aynı zamanda bakış açısı da değişmiştir: Saf öğrenme kavramının yanında bilginin rasyonelleştirilmesi de gündeme geldiği için bilginin kurumsallaşması yoluna gidilmiştir. Fransa’da, her ikisi de Şark jeopolitiği konusunda uzman kadrolar yetiştirmek amacıyla ünlü “gençler için dil” okulunun ya da Siyaset Akademisi’nin (1712) kurulması, Müslüman dünya hakkındaki bilgilerin siyasi iktidara hizmet etmesi hedeflendiğinden pratik yarar ilkesine uygundur. Aslında coğrafi yakınlığı ve her tür temas ve değiş tokuş geleneğinin çok eskiye gitmesi nedeniyle Osmanlı İmparatorluğu bu ilginin “ilk sırasında” yer almaktaydı ve başka yerlere kıyasla daha fazla felsefi düşünce, bilim eseri ve kültürel girişimin konusu olmuştur. Bu son etkinlikler diplomatik misyonların ayrılmaz bir parçası idi. Misyonların çalışmaları –Bâb-ı Hümâyûn ile eski kapitülasyonların yenilenmesini müzakere etmek için görevlendirilen Nointiel Markisi’ni (1673) hatırlamak yeterlidir– kendiliğinden, seyahat tutkusunu tetiklemiştir. Dönemin moda olan anlayışına göre seyahat, bireyin yetişmesine katkıda bulunan yararlı bir girişim olarak görülmekteydi (yetişkinliğe geçiş ve katarsis boyutları da bunda etkili olmuştur). Ancak, siyasi hesap gibi daha karışık beklentileri de ihmal etmemek gerekir. O sırada henüz Madam de Staël’den (1766-1817) ve seyahatın melankolisi üzerine geliştirdiği olumsuz görüşlerden çok uzakta bulunuluyordu.11 Tüm Avrupa’yı etkileyen bu seyahat furyası (Tavernier ve Pietro della Vale’nin seyahatleri de aynı kültürel eğilimin parçasıdır), muhakkak sosyalleşme ağlarının gelişmesi ve yeni entelektüel zevklerin ortaya çıkmasıyla yakından ilişkilidir ama, seyahat kitapları pazarının oluşması da etkili olmuş olmalıdır. Faruk Bilici, seyahatleri ve birbirini tamamlayan entelektüel deneyimleri, Osmanlı İmparatorluğu’nun daha iyi tanınmasına ve imgesinin daha nesnel bir gözle algılanmasına katkıda bulunan dört Fransız aktarıcı üzerinde durmaktadır. Bilimsel formasyonları ve mesleki güzergâhları gibi seyahat rotaları da çok farklı olduğu için bu seyyahların Osmanlı İmparatorluğu hakkındaki vizyonları da ister istemez farklıydı. Geometri ve desen bilgilerine sahip Grelot ve haritacı Gravier d’Ortières açısından askeri ve açıkça sömürgeci kaygılar bakış açılarını belirlemiştir. Onlardan çok daha kültürlü olan Jean-François Pétis de la Croix, birçok kitap yazmış, tercümanlık yapmış, Hezarfen Hüseyin Efendi’nin kitabını tercüme etmiş, Colbert tarafından kütüphanesi için elyazmaları toplamakla görevlendirilmiş bir müzakereciydi. Antoine Galland (1646-1715) ise, Nointel’in elçiliği sırasında İstanbul’da bulunmuş, adı genellikle Bin Bir Gece Masalları’nın usta işi çevirisiyle anılan ve dört seyyah arasındaki gerçek kültür elçisi denebilecek kişidir. İslam dini, Osmanlı toplumu ve edebiyatı konusunda oldukça derine inen bir bilgi sahibiydi ve bunları (özellikle Kâtip Çelebi’nin eserini) Batıda tanıtmak için yaptığı çalışmalar daha sonraki kuşaklardan şarkiyatçıların yetişmesine önemli bir katkıda bulunmuştur.
36Avrupalı güçlerin Osmanlı İmparatorluğu’na yönelik olarak ilan etmekten çekinmedikleri iştah ve üstünlük konumuna (ki bu, önce Büyük Britanya, ardından askeri alanda Almanya ve kültür alanında da Fransa tarafından sergilenmiştir) rağmen, ya da tam da bu nedenle, Osmanlı İmparatorluğu ile Batı Avrupa arasındaki kültürel aktarımlar 18. yüzyıl sonuyla 19. yüzyıl başında daha da yoğunlaşmıştır. Bir paradoks gibi görünse de, arada geçen zaman içinde Afrika’da, Ortadoğu’da ve Asya’da sömürgeci bir güç olan Avrupa, yavaş yavaş Osmanlı seçkinlerinin bir bölümünün, özellikle hükümetlerin gözünde bir model haline gelecekti; Tanzimat adı verilen modernleşme dönemi bunu gözler önune sermektedir.
3719. yüzyılın ilk yarısında modernlik ve Batı medeniyeti etrafında yapılan tartışmalar bu kitaptaki amacımızı aşıyor. Ancak şunu belirtmekle yetinelim ki, Batı Avrupa’ya göre nasıl konumlanıldığı, o sırada ve daha sonra pek çok sorgulamaya yol açmıştır. Kendi içine mi kapanmalıydı? Yoksa açılmalı mıydı? Sonunda, geçmişten kalan geriliklerle mücadele edebilmek için reform yapılması ağır bastı, reformlar kararlı biçimde sürdürüldü ve (aynı dönemde Rusya’da olup bitenlerden farklı olarak) çok da büyük bir dirençle karşılaşılmadı. Osmanlı seçkinlerinin manevra alanıyla Japonya’daki Meiji (1868-1912) dönemi seçkinlerinin olanakları arasındaki paralellikleri –bir noktaya kadar– karşılaştırma isteği o kadar caziptir ki, buna karşı koymak zordur. Japonya da 1854’ten sonra yaşanan Batıya açılma döneminde reformcu fikir hareketlerinin etkisine girdi: Taki Kakudai ya da Hoashi Banri gibi entelektüeller aynı dönemde, yani Bakufu hükümeti sırasında kendilerine benzer sorular sordular. Batı ile Doğu arasındaki ikilik aşılmalı mıydı? Yoksa Batıdan sadece teknolojilerle, mimari, tıp, astronomi, coğrafya gibi konulardaki bilimsel bilgilerin alınmasıyla mi yetinilmeliydi? Acaba bu yapılırken, 1876-1905 yılları arasında Japonya’da yaşayan tıp doktoru Erwin Baelz’in önerdiği gibi, bu bilgilerin Japon kültürüyle uyumlu hale getirilmesi gerekmez miydi? Osmanlı İmparatorluğu’nda da tartışma, 20. yüzyıl başında, Jön Türk devrimi sırasında tıpkı Japonya’da olduğu gibi aşırı batılılaşmanın tehlikeleri üzerinde yoğunlaşmaktaydı: Evet, batılılaşılmalıydı, ama bu, kendi kimliğini ve değerlerini kaybetmeden yapılmalıydı. Bunun için, Batı medeniyetinin teknik yeniliklerini alma görevi yönetici sınıflara, atalardan kalma kültür ise (ki, bu kültürün kendine özgü olduğu varsayılıyordu) halk kitlelerine bırakılmalıydı.
38Batı modeliyle ilgili bu tartışma bağlamında 1840’larda İtalyan mimar Gaspare Fossati ve kardeşi Giuseppe’ye sipariş verilen İstanbul’daki bir dizi büyük mimari projeden söz etmek anlamlıdır. Kuşkusuz elverişli bir ekonomik ve kültürel konjonktürden yararlanan genç padişah I. Abdülmecid bu projelerin doğruluğuna inandığını ortaya koymuştur. Isabella Fossati-Casa’nın kaleme aldığı sanatçı biyografisi, Gaspare’ın sanatçı olarak sahip olduğu birikimin sağlamlığına ve oldukça eklektik bir Avrupa estetik mirasını taşıyıcısı olarak oynadığı role dikkat çekiyor. Burada bizi en çok çarpan şey, Fossatilerin padişahın açık fikirliliğine duydukları saygıyı gösteren İstanbul’la bütünleşme çabaları ve onlara karşı herhangi bir sosyal ayrımcılık yapılmayışıdır. Fossati, özellikle olgunluk dönemi projelerinde, Osmanlı sanat kodlarını içselleştirip bunları kendine göre, şarkiyatçı, hatta bu eğilimi daha da abartan bir bakış açısından yeniden yorumlamıştır. Entelektüel macerası bize, mimarideki “Japonculuk” akımını yaratan Josiah Conder’nin macerasını hatırlatıyor. Japonya’ya gelmeden önce, bu ülkedeki Batı mimarisi eğitiminin öncüsü olan ve Londra’da 1874-1876 arasında yeni-gotik hareketini başlatan ünlü mimar William Burges’in (1827-1881) bürosunda çalışmış olan Josiah Conder, deyim yerindeyse Japon mimari geleneğini kendi bakış açısından yeniden inşa etti.12 Fossati de, İtalyan mimarisi referanslarından yararlanarak Osmanlı stilini yeniden yarattı. Onunla birlikte İstanbul’un şehircilik tarihinde anlamlı izler bırakan bir estetik macera yaşandı; Ayasofya’nın restorasyon çalışması bunun ilginç örneklerinden biridir. Ancak, benzer birçok macerada olduğu gibi, tam Kırım Savaşı’ndan önce gündeme gelen bu macera da, kısa süreli olmuştur.
39Nitekim, 19. yüzyılın ilk yarısı, 18. yüzyılda başlayan Kırım’a, Balkanlar’a ve Boğazlar’a doğru Rus yayılmasının yükseliş dönemi olmuştur. Başlangıçta bu muğlak bir tehditti, zaman içinde giderek daha keskinleşti ve sonradan Avusturyalıların hedefleriyle eklemlenerek 1774 ile 1914 arasında birçok silahlı çatışmaya yol açtı. Öte yandan Batıda bağımsızlık hareketleri giderek yayıldı: Sırbistan 1829’da, Yunanistan 1830’da, Romanya eyaletleri 1859’da bağımsızlıklarını kazandılar. Reform sürecini başlatan Osmanlı İmparatorluğu ise giderek Batıyla yakınlaştı, ama Batılı güçlerin artan baskısına maruz kalmaktan kaçınamadı. Zira ekonomik liberalizmle (1838-1840) güçlerinin doruğuna ulaşan Batılılar kapitülasyonlar çerçevesinde daha çok ayrıcalık talep etmekten vazgeçmediler.
40Yeri gelmişken, kapitülasyonlar hakkında söylenecek daha ne kaldı sorusunu sorabiliriz. Bu konuda çok mürekkep akıtıldığını bilsek de, konuya özgün bir yaklaşım getirmek hâlâ mümkün görünüyor. Maurits van den Boogert’in bu kitaptaki yazısında önerdiği tam da budur. Uluslararası hukukla ilgili bir diplomatik sorun, “1853’te meydana gelen İzmir olayı” ABD’nin dış müdahalelerinde hukuki bir içtihat oluşturmuştur ve 19. yüzyılın ilk yarısında kapitülasyonların, en azından bazı hükümlerinin (buradaki somut durumda vatandaşlık kavramı) ne kadar muğlak ve kriz durumunda işe yaramayacak bir çerçeνe oluşturduğunu göstermektedir. Hatırlanacağı gibi, ahdnâme adı altında yüzyıllarca Osmanlı İmparatorluğu ile Batılı güçlerin vatandaşlarının ilişkilerini düzenleyen kapitülasyonlar başlangıçta, harbî halklarla hukuken geçerli ittifaklar kurmanın imkânsız olduğu durumlara çözüm getiren, bağışıklıkları tanımlayan ve yabancılara tanınan özellikle ticaret alanındaki ayrıcalıkları garanti altına alan antlaşmalardı. Ancak bu ayrıcalıklar, daha önce siyasi bir anlaşmaya varılmış olmasını varsayıyordu; bu bağlamda hangi ayrıcalıklı ülkelere, hangi konularda ne tür ticari avantajlar sağlandığı az çok kesin bir dille ifade edilmekteydi. Bu tür anlaşmaların sayısı 17. yüzyıl sonundan itibaren arttı.
41Yarbay Martin Koszta’nın, İzmir’de, 1853’te tutuklanması –ki, bu aynı zamanda, Çar I. Nikolay’ın kısa sürede dile düşer, “Osmanlı İmparatorluğu Avrupa’nın hasta adamıdır” lafını ettiği yıldır– uluslararası bir krize yol açar. Koszta, kısa bir süre ABD’de yaşamış, dolayısıyla fiilen (de facto) onların koruması altında bulunan bir siyasi mültecidir. İzmir’deki Avusturya konsolosunun emrindeki bir komando birliğinin saldırısına uğramış, tutuklanmış ve hapse atılmıştır. Olay sırasında henüz gerçek anlamda bir Amerikan vatandaşı olmasa da, tutuklanması İzmir’deki Amerikan konsolosunun büyük tepkisine yol açar ve o sırada limanda demirlemiş olan ABD bandıralı St. Louis’in kaptanı da bir ultimatom verir. Zaman kaybetmeden duruma el atan İngiliz-Amerikan basını sayesinde olay, uluslararası ilişkiler düzeyinde sonuçlar doğuracak bir nitelik kazanır. Öte yandan, Avrupaliların bağışıklıklarını düzenleyen kapitülasyonlar belli bir konuda, yabancı devletlerin Osmanlı topraklarında bulunan vatandaşlarını tutuklama ve sınır dışına çıkarma yetkisi konusunda herhangi bir düzenleme yapmış değildi. Macar kimliğiyle Koszta eskiden Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun uyruğunda idi. İmparatorluk sözcülerine göre, ABD’de yaşamış olmasına rağmen bu vatandaşlık bağı hâlâ sürüyordu, dolayısıyla Avusturya tarafından tutuklanması teorik olarak meşruydu. Ancak Koszta Amerikan vatandaşlığına geçme isteğini açıklamıştı; bu da hukuki açıdan oyunun kuralını tamamen değiştiriyordu. Van den Boogert dikkatımızı birkaç noktaya daha çekmekte: Her şeyden once bu olay, Amerika Birleşik Devletleri’nin müdahaleci bir güç olarak uluslararası arenaya çıktığını göstermekteydi ki, bu hiç de önemsiz değildir. Ayrıca bu olay, ABD’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun dahil olduğu siyasi arenada, dolayısıyla Ortadoğu’da da sahne aldıgının göstergesiydi. Üçüncü olarak bu olay, başka bir gelişmekte olan gücün, Rusya’nın da uluslararası sahnede daha fazla rol almakta olduğuna işaret ediyordu. Jeopolitik dengeler bu yeni aktörlerin oyuna katılmasıyla değişti; her ikisinin yan yana sahneye çıkmaları Akdeniz politikasının eski alışkanlıklarını derinden altüst etti. Son bir saptama da şudur: Bu olay sırasında –bilinmeyen yeni belgelerin ortaya çıkması olasılığını saklı tutarak– Avrupalı devletlerin aralarındaki çatışmaların bir alanına dönüşen Osmanlı İmparatorluğu oldukça sessiz kalmıştır. Muhtemelen Avusturya’nın müttefiki olan Rusya’yı kışkırtmaktan çekinmişti. Unutmayalım ki, Koszta olayı Kırım Savaşı’nın hemen arifesinde patlak vermişti.
42Aynı dönemde savaş tehditlerine ve bazı Avrupa devletlerinde Tanzimat reformları (1839-1876) konusunda hüküm süren şüpheciliğe rağmen, Osmanlı ordusu da, reformların ruhuna uygun iddialı bir modernleşme ve çağdaşlaşma girişimi başlatmıştı. Bu girişime yol gösteren modeller, Odile Moreau’nun makalesinde bize hatırlattığı gibi, açıkça Batı Avrupa’dan alınmıştı. Aslında ordu bu süreçte, gerçek bir taşıyıcıya, kültürler arası yakınlaşmanın anlamlı bir aracısına dönüştü. Bir paradoks gibi görünse de bu durum, yüzyıllardır süren askeri çatışmaların, beklenmeyen nihai bir sonucu olarak da düşünülebilir. Pek çok Batılı, geçmişin en parlak günlerinde Osmanlı dünyasından ve ordusundan övgüyle söz etmişti; şimdi durum tersine dönmüştü. Daha somut olarak söylenirse, bu hareketin kökeni 18. yüzyıl sonundaki padişahlara dayanmaktadır; aralarında François Baron de Tott (1733-1793) gibi gerçek teknik bilgi taşıyıcıları da bulunan yabancı askeri uzmanları ve eğiticileri onlar davet etmiştir. Ancak, kara ve deniz orduları için mühendishanelerin açılması, donanma teknolojisinin yenilenmesi ve askeri okulların kurulması, ordunun yeniden şekillenmesi kadar (ki, buna 1826’da yeniçeri ocağının lağvedilmesi ve zorunlu askerlik hizmetinin kabulüyle başlanmıştı), yeni siyasetin şekillenmesinin de etkin araçları olmuşlardır. 1834-1838 arasında yirmi altı Osmanlı öğrencisinin farklı Avrupa ülkelerine gönderilmesi, yabancı dilde yapılan eğitim (ki, Galatasaray Lisesi’nin öncü rolü sayesinde Fransızca bu diller arasında ayrıcalıklı bir yere sahipti), modern ders programlarının hazırlanması, devede kulak gibi görülebilir ama, dar anlamdaki işlevlerinin yanı sıra liberal Batı modelinin yaygınlaşmasına olanak vermiş ve subayların geniş anlamda kültür aracısı seçkinler arasına katılmalarını sağlamışlardır. Bunun en anlamlı göstergelerinden biri de “asker” ressamlar –Süleyman Seyyid ya da Şeker Ahmed Paşa gibi– denilen bütün bir kuşağın kendilerini dar anlamda bilimlerin dışındaki bilgi ve tekniklerin (resim, fotoğraf) yayılmasından sorumlu görmeleridir. Bu kültürel hareket aslında çok daha geniş bir bağlamda gelişmekteydi. Kısaca hatırlatırsak, Osmanlı İmparatorluğu’nun yönetici sınıfları ideolojik açıdan o sırada Avrupa’da zirve yapmış olan liberalizme açılmakta ve bu ideolojinin hızlı bir sosyal dönüşüm ortamında, özellikle taşrada, kendi çıkarlarına hizmet edeceğini düşünmekteydiler. Bu doğru olmakla birlikte, acaba Odile Moreau’nun ileri sürdüğü gibi Osmanlı askerleri yeni kimliklerin ortaya çıkmasına da destek olmuşlar mıydı? Yukarıda değindiğimiz ve Meiji Japonya’sıyla ilgili olarak ortaya attığımız gibi, her zaman ikircikli bir nitelik taşıyan başka kültürlerden ödünç alma, hiçbir zaman daha önceden var olan kimlik parametrelerinin terkedilmesi anlamına gelmez. Hatta zaman zaman onların yeniden kıymete binmesine de yol açabilir. Bu konuda II. Mahmud’un 1827’de Askeri Tıbbiye’nin açılış töreninde yaptığı konuşmayı hatırlamakta yarar vardır. Odile Moreau’nun aktardığı şekliyle bu demeç, sorunların ne kadar karmaşık olduğunu gözler önüne sermektedir. Batı kültüründen ödünç alınan ögeler ve yeni dünya görüşlerine yol açan bilgiler karşılaştırma ve eleştirel yargıları körüklemekte ama, kimliğe dair değerleri geçersizleştirememektedir. Verilen bu örnekte, ödünç alınan şeyin kerhen kabul edildiği, pragmatik yaranın on plana çıkarıldığı ama, art niyetlerin de koruduğu görülüyor.
43Avrupa modeli karşısındaki bu ikilem, kuşkusuz kimi gerilimlere ve gerginliklere yol açmıştır ama, kültürel değişme yönünde güçlü bir ivme kazandırdığı da inkâr edilemez. Sonraki kuşakların elitleri arasındaki modernlik arayışı buraya bağlanabilir. 19. yüzyıldan bu yana çağdaş Türkiye’nin kültürel politikalarının yüreğinde yer alan ve farkı biçimlere bürünen, farklı görünürlük düzeylerine erişen, farklı konumlarda öne çıkan modernlik özlemlerinin hepsinde bu arayışı görmek mümkündür.
44Türkiye-Avrupa ilişkilerini kültür politikaları alanında ele alan Nora Şeni bu izi sürerek kitaba çok uygun bir bitiş yazısı yazmış bulunuyor. Gerçekten de bu yazıda, Türkiye’nin kültürel elitlerinin 19. yüzyılda evvelki nesillerin benimsemiş oldukları Batılı modernleşme modeline nasıl sadık kaldıklarını, İstanbul’da yarattıkları mekânların eski imparatorluk başkentinin Batılılaşma serüvenini anlattığını ve kozmopolitizmin sembolleri olduğunu ortaya koyuyor. Avrupa’dan esinlenen bir kültür coğrafyası yaratırken, Osmanlı İmparatorluğu’nun “farklı halkların ve kültürlerin bir mozaiki” olduğunu da gündeme getiriyorlar. Zengin Osmanlı mirasını yeniden değerlendirmekteki kararlılıklarına (örneğin, 19. yüzyıl ressamlarının tablolarını sergiliyorlar ya da eski diplomatik kaynakları yayınlıyorlar) bu yaklaşımın dikkat çekici bir adımı olarak bakmak gerek.
45Ancak, bu elitler en azından sanat ve eğitim alanlarında daha da öteye gidiyorlar. Ailelerindeki işadamı/koleksiyoncu/bağışçılarca (Koç/Kıraç çifti de dahil olmak üzere) temsil ediliyorlar, kültürel manzaraya damgalarını vuruyorlar ve girişimlerinin sayısı ve kalitesi sayesinde esas olarak Batılı sanat ve kültür anlayışını ve standardarını (yer yer çelişkilerini de yansıtarak) yerleştiriyorlar. Kültür politikalarının oluşturulması ve bunların görünür izleri olan kurumların inşa edilmesini –müzelerin, festivallerin yaratılması, sergiler açılması, kültür alışverişlerine zemin hazırlanması, kültürel mirasa sahip çıkılması– gerçekleştiriyorlar. Bugün İstanbul entelejensiyasının parçası olan bir grup özel ve etkin aktör olarak karşımızdadırlar. Bu mesenlerin konumlandırılışı –ki yazarımız mesenlikle fılantropiyi dikkatle ayırsa da bu elitleri filantropi geleneğinin bir uzantısı olarak gönmektedir– ve kültürel rolleri birkaç farklı yoldan ortaya konulduğu için hayli ilginçtir: Onların bir yandan Osmanlı mirasını koruma altına almakta olduğu gösterilir, bir yandan da “çöküntü bölgesine dönüşmüş mahallelerin eski Avrupai kimliklerinin” ortaya çıkarılmasına katkıda bulundukları üzerinde durulur; başka bir deyişle şehirleşmeye yön veren aktörler olarak da öne çıktıklarının altı çizilir. Zira attıkları adımlarla, yavaş yavaş, oluşturdukları mekânların çevresinin de yeniden kazanılmasına ve modernleşmesine yol açarlar. Zaman zaman merkezin uzağındaki bazı mahallelerin şehrin kültürel coğrafyasında yeni bir rol üstlenmesini sağlayarak (örneğin Sabancı Müzesi’nde açılan sergiler Emirgân semtini şehrin merkezine yaklaştırmıştır) kentin yeniden yapılanmasını etkileme kabiliyetleri vardır. Bu aktörler ayrıca, zaman zaman yeni kent dinamikleri de yaratabiliyorlar: Bilgi Universitesi’nin ya da “sanat alanı” olarak tanımlanabilecek Santralistanbul’un yer seçimleri çok iyi iki örnek sunmakta. Diğer yandan bu mesenler çağdaş sanat, sinema, müzik, dans gibi alanlara girdikleri gibi, eğitim ve araştırma alanında da özel üniversiteler ya da araştırma merkezleri oluşturarak girişimlerini çeşitlendiriyorlar.
46Son tahlilde Nora Şeni’nin altını çizdiği gibi bu avangard girişimcilerin daha da önemli bir misyonu kendilerine vazife biçtikleri görülüyor: Bu girişimlerin amacı İstanbul’un Batılı “metropol” kimliğini vurgulamak, kenti uluslararası plandaki büyük metropoller arası rekabette yarışabilecek bir konuma yükseltmek. İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı’nın (İKSV) kurulması, İstanbul Bienali’nin hayata geçmesi, “İstanbul, 2010 Avrupa Başkenti” girişimi gibi pek çok adım bu çerçevede değerlendirilmelidir. “Türkiye’nin Avrupa Birliği ile yakınlaşmasını” sağlamak ve “Batı bloğuna ait bir ülke olduğunu” doğrulamak ise bu girişimlerin arka planında yatan bir hedeftir. Bu özel girişimcilerin ihtirası Avrupa Birliği üyeliği ile de sınırlı değildir.
47Derinde yatan iddiaları dünya standartlarında bir uluslararasılaşma projesini sahiplenerek, yabancı ülkelerle prestijli projeler geliştirmek (Sabancı Müzesi’nin Louvre Müzesi ile imzaladığı protokol gibi), Asya piyasalarına doğru açılarak uluslararası sanat piyasasıda daha ağırlıklı bir yere varmayı gerçekleştirmektir. İktidarda bulunan AKP’nin bir yandan kendine özgü politikaları uygulamaya koyarken özel mesenlerin projelerine destek vermesi de, iktidarın bu elitin sahiplendiği uluslararasılaşma projesinin getirilerini iyi anladığını ortaya koymaktadır. Demek ki, özel ve kamusal kültür politikaları arasında ille de bir itişme olması kaçınılmaz değildir; ancak, Nora Şeni’nin vurguladığı gibi, iki kültürel strateji paralel olarak gelişeceğe benziyor. Bir yanda özel mesenlerin uluslararası salne için oluşturdukları Türkiye kültürünün son derece avangard bir görüntüsünü tedavüle sokan kurumlar, diğer yanda devletin kanatları altında gelişen, ulusal arenada tüketime yönelik bir strateji yan yana sergilecek.
48Okurları kitapla baş başa bırakmadan önce, okuma sırasında onlara yardımcı olmak için son bir noktanın altını çizmek istiyorum: Bu kitapta göze çarpan kaçınılmaz eksiklikler (özellikle Osmanlı İmparatorluğu ile Orta ve Doğu Avrupa güçleri arasındaki ilişkiler konusunda daha fazla katkının yer almaması) için okurlarımızın affina sığınıyoruz; bu, isteğimiz hilafina oluşan bir durum. Bir kolokyumun şekillenmesi ve burada yayınladığımız katkılar, kolokyuma davet ettiğimiz, araştırmalarının ürünlerinin gün ışığına çıkmasını ve yayımlanmasını arzu ederek bizi onurlandıran kişilerin ürünüdür. Bu araştırmacılar aynı zamanda yürütülmekte olan çalışmalara bir ayna tutmaktadırlar.
49Giriş yazısının son satırlarında bu projenin bütününü destekleyen ve ortak bir yayın olarak okura sunulmasına olanak veren kişilere teşekkürlerimi sunmama izin vermenizi diliyorum: Calouste Gulbenkian Vakfının (Lizbon) Başkanı Emílio Rui Vilar, vakfın Paris’teki Kültür Merkezinin ve Uluslararası İlişkiler Bölümünün Müdürü João Pedro Garcia ve vakfın Ermeni Toplulukları Bölümünün Başkanı Zaven Yegavian, sağladıkları maddi destekle Paris kolokyumunun yapılmasını ve bildirilerin Türkiye’de, Türkçe olarak yayımlanmasını mümkün kıldılar. Bu kitap aynı zamanda bu saygın kurumla, seminerler, konferanslar, kolokyumlar ve yayınlar biçiminde sürdürdüğümüz işbirliğinin en son halkasıdır. Ayrıca, Uygulamalı Yüksek Araştırmalar Okuluna (Paris, EPHE) ve Başkanı Jean-Claude Waquet’ye; kurumun Bilimsel Araştırmaları Geliştirme ve Uluslararası İlişkiler Bölümüne ve yöneticisi Laurence Frabolot’ya; yardımcıları Stefan Poirot ile Christophe Valia-Kollery’ye ve Bilimsel Araştırmalar Ulusal Merkezinin “Iran ve Hindistan Dünyaları” birimine (UMR 5728, CNRS/EPHE, Paris) ve Portekiz Tarihi Fransız Derneğine (Sociéte Française d’Histoire du Portugal) teşekkürü borç biliyoruz. Bize verme lütfunda bulundukları, EPHE’nin uluslararası boyutunu bir kez daha teyid eden “misyon” sayesinde İstanbul’a gelerek kolokyumu en iyi şartlarda düzenleyebildik.
50İstanbul’daki Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü’nün (IFEA) direktörü Nora Şeni’ye, kolokyum projesine baştan beri çok olumlu yaklaştığı, bu eserin yayınlanması sırasında IFEA’nın ortak-yayıncı olmasını önerdiği ve kitabın enstitü koleksiyonunun bir parçası olarak basılmasına verdiği destek için en içten teşekkürlerimizi sunuyoruz. Kitabın bilimsel koordinatörü olarak, kitabın yazılarını Türkçeleştiren Şirin Tekeli’ye, düzgün çevirisi için olduğu kadar, her aşamada gösterdiği titiz, etkin, esere inancını belli eden katkısı için teşekkür ediyorum. Bu kitap, onun kitabı da sayılır. Teşekkür etmek istediğimiz kişilerin başında, kuşkusuz, bu kitabın yazarları geliyor: Bize yazılarını verme inceliğini göstermenin ötesinde, yoğun akademik faaliyetlerine ve yayın için çok kısa süremiz olmasına rağmen, hazırlık sürecinin farklı aşamalarında katkılarını esirgemediler. Şükran duygularımızı ifade etmek istediğimiz kişiler arasında, son metnin ortaya çıkması aşamasında esere gösterdikleri ilgi ve önerileriyle bize destek olan, Paris ve İstanbul’daki meslektaşlarımız, dostlarımız da bulunmaktadır: Jean-Louis Bacqué-Grammont (CNRS), Emmanuel Szurek (EHESS/ENS), Ümit Sevgi Topuz (IFEA) ve Güneş Işıksel (EHESS). Son olarak João Pedro Garcia’nın Paris’teki Calouste Gulbenkian Merkezindeki yardımcısı Fatima Gil’e, heyecanı, etkinliği, dostça yardımları için ve Kitap Yayınevi’nin yöneticisi Çağatay Anadol’a, bu kitabı, üstelik çok kısa sürede basmayı kabul ettiği için teşekkür ediyoruz. Böylece Türkçe okurlarının dikkatını Osmanlı İmparatorluğu ile Avrupa arasındaki kültürel diyalogun önemine çekme fırsatını yakaladık ve eserin yayın tarihini sembolik olarak çok önemli bulduğumuz, “Avrupa Kültür Başkenti İstanbul” kutlamalarına denk düşürebildik.
Notes de bas de page
1 Bkz. Örneğin, Gilles Veinstein’ın, Henry Laurens, John Tolan, Gilles Veinstein (der.), L’Europe et l’Islam, Quinze siècles d’Histoire, Paris, Odile Jacob, 2009 eserindeki katkısı.
2 Halil İnalcık, “L’Empire ottoman,” Actes du Ier Congrès international des Études Balkaniques et Sud-Est Européennes. Cilt III: Histoire. Sofya, Académie Bulgare des Sciences / Association internationale d’Études du Sud-Est Européen, 1969, s. 75-103 (yeni baskısı: Studies in Ottoman Social and Economy History, Londra: Variorum, 1985).
3 Bu tarihi analiz önermesini ortaya atan Victor B. Liberman’dır; sonradan, Sanjay Subrahmanyam (bkz. Explorations in Connected History: Mughals and Franks, Delhi: Oxford University Press, 2004) ve Serge Gruzinski, “Les mondes mêlés de la monarchie catholique et autres ‘connected histories’,” Annales. Histoire, Sciences Sociales 56/1 (2001), s. 85-117 DOI: 10.3406/ahess.2001.279935; ve aynı yazarın, Les Quatre parties du monde. Histoire d’une mondialisation, Paris, La Martinière, 2004 adlı eserlerinde yeniden ele alınmıştır.
4 Ayrıca bkz. Serge Gruzinski, “Les mondes mêlés de la monarchie catholique..,” s. 87.
5 Gilles Veinstein, L’Europe et l’Islam, s.256.
* Dünyanın sonu, en uç noktası anlamına gelen bir coğrafya terimi –ç.n.
6 Gilles Veinstein, L’Europe et l’Islam, s.257.
7 Bkz. Dejanirah Couto “Les Juifs et nouveaux-chrétiens portugais en Méditerranée : les négociateurs de rachat entre Lisbonne et Istanbul au xvie siècle,” Institut Français d’études anatoliennes d’Istanbul’da (IFEA, İstanbul Anadolu Araştırmaları Fransız Enstitüsü) 27 Mayιs 2010 tarihinde verilen konferans.
8 Venedik için bkz. Paolo Preto, I servizi segreti di Venezia, Milan: Il Saggiatore, 1994; İspanya için bkz. García Hernán, “The Price of Spying at the Battle of Lepanto,” Eurasian Studies, The Skilliter Centre-Istituto per l’Oriente Journal for Balkan, Eastern Mediterrenan, Anatolian, Middle Eastern, Iranian and Central Asian Studies, II (2003), s. 227-249; Portekiz için bkz. Dejanirah Couto, “L’espionnage portugais dans l’Empire ottoman au xvie siècle,” La Découverte, le Portugal et l’Europe, Paris, Fondation Calouste Gulbenkian, Centre Culturel Portugais, 1990, s. 243-267; aynı yazarın “Spying in the Ottoman Empire: Sixteenth Century encrypted Correspondence” Correspondence and Cultural Exchange in Europe, 1400-1700, Francisco Bethencourt ve Florike Egmond (der.), Cambridge: Cambridge University Press, 2007, s. 274-312., Cultural Exchange in Early Modern Europe dizisi, Robert Muchembled ve William Monter (der.). URL: https://www.academia.edu/16879895/Spying_in_the_Ottoman_Empire_sixteenth-century_encrypted_correspondence.
9 Bkz. Christian Geffray’in, özellikle, Trésors. Anthropologie analytique de la valeur, Strasbourg, Arcanes, 2001 adlı çalışması.
10 İfade Lévi-Strauss’a aittir, zikr. Christian Geffray, Trésors, s. 77.
11 Madame de Staël, Corinne ou l’Italie, Paris, Gallimard, 1999, ayrım II, s. 5: “Seyahal etmek, kim ne derse desin, hayatın en hüzünlü zevklerinden biridir. Yabancı bir şehirde kendinizi iyi hissediyorsanız, oraya ahşmaya başlamışsınız demektir; fakat bilmediğiniz ülkelerden geçmek, hemen hemen hiç anlamadığınız bir dilin konuşulduğunu işitmek, ne geçmişinizle ne de geleceğinizle hiç ilişkisi olmayan insan yüzleri görmek, hiç dinlenmeden ve onursuz biçimde yalnız kalmak, tecrit olmaktır; zira kimsenin sizi beklemediği bir yere gelmek için koşturmak, tek nedeni merak olan bu telaş, bu debelenme, yeni nesneler biraz eskiyip sizi sarmalayan yumuşak duygular ve alışkanlık yaratana kadar, kendinize pek az değer vermenize neden olur.”
12 Suzuki Hiroyuki, “Josiah Conder : le japonisme en architecture,” Empires éloignés, L’Europe et le Japon, xvie-xixe siècles,” Dejanirah Couto ve François Lachaud (der.), Paris, École Française d’Extrême-Orient, Centre Culturel Calouste Gulbenkian, 2010, s. 245-252.
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Harp ve Sulh
Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks
Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org
Harp ve Sulh
Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.
Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org
Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.
Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.
La syntaxe de l’email est incorrecte.
Référence numérique du chapitre
Format
Référence numérique du livre
Format
1 / 3