Camondolar
| ,Sekizinci Bölüm
Moïse
Texte intégral
Irène
- 1 E. ve J. de Goncourt, Journal, 28 Şubat 1880.
- 2 Aynı, 12 Eylül 1887.
- 3 Bührle Vakfı, Zürih, tuval üzerine yağlı boya, yükseklik: 0,64m.; en: 0,54m., Renoir 1880 imzalı ve (...)
18 Ekim 1891. Bassano sokağında, Cahen d’Anverslerin debdebeyle döşenmiş malikânelerinin salonlarında bugün ciddî, bir o kadar da törensel ve dolayısıyla da alışık olunmayan bir hava hakimdir. Mayenne konağından sökülen ince ahşap işleriyle bezeli bu salonlar, genellikle sosyetenin katıldığı gürültülü davetlere sahne olmaktadır. Ev sahibesi Louis Cahen d’Anvers, ya da gençkızlık ismiyle Morpurgo, burada bazen Goncourtları ağırlar. İki kardeş, ailenin ismini taşıyan bankanın sahiplerinden, son derece saygılı ve ketum bir adamın karısı olan, Trieste kökenli bu kadının “kendine has rehavetine”, “tembel bir kedi gibi süzülmesine”, “altın sarısı saçlarına”1 hayranlık duymaktadırlar. Ancak, Goncourtlar sinsice eklemekten de geri kalmazlar “Yahudi kadınları sosyete âdetlerinden bihaberdirler ve salon sahipliği yapma sanatından anlamazlar (...) davet verdiklerinde, erkek misafirlerden yakışıklı ya da esprili veya meşhur iki üçünü salonun bir köşesine çekerler ve davetlilerin geri kalanını yakışıklı erkeklerden, neşe kaynaklarından mahrum bırakırlar”, örnekleri de “Louise Cahen”dir.2 Devre hakim sinsi yahudi düşmanlığı burada da sık kullanmayı sevdiği bir temayı işlemektedir: zevksizlik teması. Yahudi bir kadının yeteneklerini kabul etmek zorunda kalan Goncourtlar, duydukları küçümseme hissini görgüsüzlük, ve kendilerine ilgi gösterilmemesi suçlamalarıyla dile getirmektedirler. Yine de bu ithamlar, davetlerin başarısını engellemez: bu düzenli davetlerin müdavimi sanatçıların başında yazar François Coppée gelmektedir. Küstah Paul Bourget’yle ya da Guy de Maupassant’la bu davetlerde karşılaşmak mümkündür.... Koleksiyoncu, bankacı ve La Gazette des Beaux-Arts’ın müstakbel sahibi Charles Ephrussi ise bu davetlere gözdesi olan ressamları getirmektedir. Renoir da bunlardan biridir. Cahen d’Anversler sanatçıya kızlarının iki portresini sipariş verirler, ancak tabloları korkunç bularak tavanarasına kaldırırlar.... Büyük kızları Irène’in resmi 1880’de iki seansta biter.3 Kız o tarihte sekiz yaşındadır, Venedik sarışını uzun saçları ve gri-yeşil gözleri vardır.
2İşte bugün de bütün gözler onun üzerindedir. Renoir’ın bu cazibeli modeli ondokuz yaşına basmıştır. Canlı ve zeki bakışlı gençkızın saçları ağır ve girift bir topuz altına gizlenmiştir. Pek güzel olmamakla beraber, zarif, çekici, orta boylu, güzel vücutlu, ateşli ve içten bir kızdır. Yanıbaşında, uzun boylu zarif bir adam vardır, evleneceği daha doğrusu “evlendirildiği” adam... Sahneyi bir hayal edelim: Irène müstakbel kocasını gözünün ucuyla sessiz ve karmaşık hisler içinde sorgularken, noter Labite’in davudî sesi evlilik sözleşmesinin hükümlerini sıralamaktadır.
Otuzbir yaşında... seyrekleşmeye başlayan saçları ve siyah monoklu ile ciddi görünümlü bir adam. Evet maalesef Moïse’in tek gözü kördür!... Zarif görünümlü müstakbel kocasının Yunan ilâhı Apollon’a benzer bir tarafı yoktur... Irène kendisine karşı son derece ihtimam gösterdiğini yadsımaz. Ama kocasının gözünün dışarıda olduğunu da bilmektedir...
Sportmen, tekne meraklısı Moïse’in, Cannes’da limana bağlı, Rover adlı bir yatı vardır. Bol bol ava gider, mükemmel at biner ve seyahat etmeyi sever. Nezaketini ince zevkleri tamamlamaktadır. Damak zevki ve iyi şaraplara olan merakı herkesçe bilinmektedir... Aslında, ciddî görünüşlü ama zevkine düskün bir adamdır. İtidalli, biraz sert bir mizaca sahiptir. Ancak omuzlarında ailenin geleceğinin, ismini devam ettirmenin yükünü taşıdığı da bir gerçektir. Bu mesuliyet altında ezilmiştir. Bu izdivaç yeni bir temel taşıdır, dolayısıyla uzun uzadıya düşünülerek alınmış bir karar, önemli, belirleyici ve umut dolu bir hadisedir.
... müstakbel zevce nikâhla ve drahoma olarak elbiselerini, çamaşırlarını, mücevheratını, şahsî mobilyasını getirmekte olup ceman değeri 10.000 franktır.
Nikâh sebebiyle Mösyö ve Madam Cahen (d’Anvers) kızları Matmazel Cahen’e (d’Anvers) drahoma olarak, birinci olarak.... ikinci olarak.... vermektedirler.
3Noter drahomayı oluşturan rakamları, değerli kağıt, hisse ve tahvilleri yavaş yavaş birbiri ardına sıralarken, bir ihtimal, heyecan ve endişe dolu gençkız, yeni ailesinin fertierini inceleme imkânını bulur. Tabiî bunların arasında bilhassa müstakbel kayınvalidesi, gençkızlık adıyla Elise Fernandez’i. Elise iyi ve yumuşaklı tabiatlı bir kadındır ama olaylara bulaşmaz. Yirmi senedir Paris’te olmasına rağmen Yahudi İspanyolcası konuşmaya devam etmektedir. İki sene önce vefat eden kocası Nissim’in hâlâ yasını tutan Élise acaba, kocasının kendisine cömertçe sunduğu elmaslarını, incilerini takmış mıdır? Yanlarında, ailenin reisi Isaac durmaktadır. Moïse’in kuzeni olma hasebiyle nikâh şahitidir. Canlı bakışı kıvrak zekâsının göstergesidir. Görkemli bıyığı, fıyakalı kravatı, açık ve neşeli karakterini, sanatçı ve müzisyen züppe ruhunu simgelemektedir. Irène Isaac’la çok iyi anlaşacaktır. “...üçüncü olarak”, diye devam eder aynı tekdüzelikte Noter Labite,
... nakdi yirmialtıbindokuzyüzyirmibir frank otuzbeş santim ile drahoma ceman: birmilyonelli franka tekabül etmektedir...
4Çok güzel bir izdivaçtır! Bu evlilikle, Moïse de Camondo, babası ve amcasının sık sık iş ilişkisinde bulunduğu bir Yahudi bankacı aileyle hısım olmaktadır. Aile, Fransa’ya, Camondolardan yirmi sene önce, 1849’da gelmiştir.
- 5 Kendilerine “de Cahen” ismini uygun gördükten sonra, yarım asırdır hakları olmadığı halde taşıdıkla (...)
- 6 D. Labarre de Raillicourt, Titres pontificaux en France du xvième au xxème siècle.
- 7 A. Chirac, Les Rois de la république, a.g.e, s. 246.
5Aile hanedanının kurucusunun adi Tevrat’tan alınmıştır: Mardochée. Bischoffsheim Bankası’nın simsarlığını yapmıştır. Paris’e gelir gelmez, Aile Rothschildlerin desteğini bulur ve Tuileries’ye davet edilir. Yazıhaneleri, Lafite sokağında aynı adı taşıyan bir esnafın dükkânına yakındır, Auguste Chirac, isimleri Cahen’e –geldikleri yer olan– d’Anvers’i eklemelerinden dolayı aileyi tenkid eder.5 Papa kendilerine bir Roma kontluk6 ünvanı verir ve kendi armalarını kendileri tasarlarlar. Ailenin ismini taşıyan dört kardeşten en büyüğü, ve yine Auguste Chirac’ın deyimiyle, “Malta nişanı şövalyesi giysisi içinde taş kesmiş”7 Edouard iş hayatından elini eteğini çekmiştir; bir diğeri, Albert, müzisyendir. Borsada nam salmış olan Raphaël ve Louis bankayı idare etmektedir. İkisinin de ihtisas konusu uluslararası tahkim işleridir. Ayrıca Raphaël, önce Isaac de Camondo, ardından da Moïse’in murahhas azası olacakları, Crédit Foncier Canadien’in de kurucusudur.
- 8 Aynı.
Sıska görünüşlü, kısa boylu ve sürekli hareket halindeki bu kardeşler, Levanten bir ailenin, Morpurgoların iki kızıyla evlenirler.8
6Hem Yahudi hem Levanten. İnsanlar, göçebeliklerinden ve kolaylıkla bir tabiyetten diğerine geçtiklerinden dolayı bu iki gruptan da nefret etmektedir. Ama her şeye rağmen, Auguste Chirac, müzik, edebiyat ve sanata olan meraklarını teslim etmekten de geri kalmaz. Zevkli olduklarını yadsımaz. Tahmin etmekten bile çekindiği servetleri sayesinde sahip oldukları lüks hayata gıpta etmektedir...
... bu drahoma hakkında müstakbel zevce malûmat verilmiş, kendisi drahomayı kabullenmiş ve nikâhın akdedilmesiyle kendi uhdesine geçmesine rıza göstermiştir.
7Nikâh töreni birkaç gün sonra, 15 Ekim’de, Victoire sokağındaki havrada yapılacaktır. Medenî nikâh önceki gün XVI. Belediye Dairesi’nde kıyılır. Irène’in şahitliğini Baron Alphonse de Rothschild ve amcası Mösyö Albert Cahen yapar. Moïse’in şahitleri ise İtalya büyükelçisi Mösyö Ressmann ve kuzeni Isaac de Camondo’dur. Le Gaulois ve Le Figaro’nun sadık okuyucuları, gazetelerinin sütunlarında genç çiftin serveti ve drahomayla mütenasip ihtişamdaki bu olayın bütün heyecanlı ayrıntılarını bulacaklardır:
- 9 Le Gaulois, 16 Ekim 1891.
... Yeni Paris Hahambaşısı Mösyö Dreyfus nikâhı kıydıktan sonra, nişanlıların ailelerini öven ve müteveffa Kont Nissim de Camondo’nun hatırasına atıfta bulunduğu bir konuşma yapmıştır. Tören esnasında, orkestranın eşliğindeki koro unutulmaz müzik parçaları icra etmiştir: Mösyö Lambert ve Matmazel de Rothschild’in nikâh törenleri münasebetiyle koro yöneticisi Mösyö Samuel David’in bestelediği müzikli şiirler; Mösyö Albert de Cahen’in en güzel senfonik bestelerinden bir ilâhî, Jonas’ın sololu Elim’i... Erlanger’in Alleluia’sı. Törenden sonra, düğün alayı ve davetliler, tebriklerin bir saat sürdüğü yan salona geçerken, Lohengrin’in düğün marşı çalınmıştır.9
8Göğsü nişan dolu sefinler, paşalar, sakallı nazırlar, taçlı taçsız hükümdarlar, politikacılar, bankacılar, sanatçılar, köklü ve yeni asillerden oluşan bir kalabalık yeni çifti tebrik etmek için birbirini çiğneyecektir.
- 10 Aynı.
Havra dönüşü, Madam Louis Cahen d’Anvers, yakın dostlara mahsus bir davet ve ardından bir öğle yemeği vermek üzere, Bassano sokağındaki muhteşem salonlarını açmıştır. Çiçekli tabir edilen salonda sırf orkidelerden oluşan bir ağaç dikkat çekmekteydi. Bu harikaya, Sırbistan Kralı Milan’ın tanınmamak için kullandığı Takovo Kontu isimli bir kart iliştirildiği rivayet edilmektedir. Genç çifti havradan Bassano sokağına getiren muhteşem atların çektiği araba hayranlığa sebebiyet vermiştir. Kont ve Kontes de Camondo’nun Cannes’a gidecekleri öğrenilmiştir.10
* * *
- 11 E. de Gramont, Mémoires. Au temps des équipages, s. 101.
Cannes’da gurup vakti muhteşemdir. Biten günün kızıl serinliği, çiçeklerin kokusu ve bu gettosuz, fabrikasız şehrin yapaylığı, çok az sayıdaki ayrıcalıklının faydalandığı nadir ve karmaşık bir bütün oluşturmaktadır. Geniş bahçelere dağılmış villalardan kayıtsızlık süzülmektedir. Cannes’da her şey, kışlığa gelen güzellerin rehavetlerinin ritmiyle hareket eder, koşulu atların ahenkli rahvanları bile avareliği çağrıştırmaktadır.11
9Her şey bir rüya aleminde gibidir. Evliliklerinin birinci senesi lüks bir bohem hayatı içinde geçer: önce Elisabeth de Gramont’un sihrini anlata anlata bitiremediği, her köşesinde lordlar, Rus prensleri ve sürgündeki kralların dolaştığı bu şehre yerleşirler. Burada Villa Saint-Hubert’i Ocak ayına kadar kiralarlar. Ardından Paris’e dönerler ve Constantine sokağında bir konakta yaşamaya başlarlar. Irène, büyükbabanın hatırasına Nissim adı verilen oğlunu burada dünyaya getirir, daha sonra sonbaharı geçirmek üzere başkenti terkederek köye giderler.
10Bir varisin doğması hem aileyi hem dostları sevince boğar. Hayırlı haber dalga dalga yayılarak Konstantiniye’ye kadar ulaşır. Roma’da iş seyahatinde olan Tedeschi sevincini dile getirir:
- 12 NCMA, Tedeschi’nin mektupları, 28 Ağustos 1892.
Mösyö lö Kont,
Bu sabah aldığım bir mektupla Madam la Kontes Irène’in hayırlısıyla doğurmuş olduğunu öğrendim.
Bir varis ümidinizin Allah’ın izniyle gerçekleşmiş olmasından dolayı, bu haber beni ziyadesiyle mutlu etti.
Allah size ve yakınlarınıza her zaman böyle saadetler, neşeler ihsan etsin. Sizi temin ederim, Kont hazretleri, bunu bütün kalbimle ve bütün samimiyetimle temenni ediyorum.12
11Ocak 1883’te Iéna sokağı 11 numarada yeni bir daireye taşınırlar. Rahat, tasasız, zarif ve sosyetik hayatları mevsimlerin akışını takip etmektedir. Yazları ya Deauville’de sayfıyede geçirirler, ya da kayınpederle damadın birlikte satın aldıkları Géraldine yatıyla –üçyüzbir tonilatoluk uskurlu bir yelkenli– denizde geçirirler. Yemekler, balolar, konserlerin girdabında, pazartesileri Opera’ya, salıları Français’ye, her an bir yere davetlidirler. Auteuil’de, Longchamp’da at yarışlarında, Chantilly’de Diane kupasında yine onlar vardır. Moïse, Isaac ile birlikte bankacılık işlerini yürtür, Sırbistan konsolosluğu görevini deruhte ederken, Irène, kat kat jüponların üzerinden yeni bir elbiseyi veya haleti ruhiyesini saklayan tüllü bir şapkayı deneyerek geçirdiği sabah faslından sonra, çaya misafırlerini kabul etmektedir... Irène ile, ormanda, düşüncelere dalmış yüzünü bir mücevher montürü gibi çevreleyen beyaz yakasının altında, boynuna kadar düğmeli, ciddî, siyah bir elbiseyle amazon usulü at binerken karşılaşmak mümkündür. Ormanda dolaşanlar da bu vesileyle bu güzel süvariyi ve Camondoların ahırını oluşturan atlardan birini görebilme saadetini yaşarlar. 1894’te ikinci bir çocuğu olur, küçük kıza Béatrice adı konulur.
- 13 B. de Castellane, Mémoires, s. 156.
12Sonra birden etrafındakiler Irène’in değiştiğini farkederler, dalgınlaşmış, sıkıntılı olmuştur. Moïse bir süre önce ahırlarıyla uğraşmak üzere yanına yakışıklı bir genç adam alma gafletinde bulunmuştur. Adam İtalyan’dır ve söylenenlere bakılırsa bir ilah gibi yakışıklıdır. Adı Kont Sampieri olan bu adam daha önce bir borsa şirketinde komisyonculuk yapmıştır. Atlara olan tutkusu onu yarışların müdavimi olmaya sürüklemiştir. Bir ihtimal Camondolarla tanışması da bu vesileyle olmuştur. Irène Kont Sampieri’ye vurulur. Ucuz tiyatro piyeslerinde olduğu gibi aşklarına bir hizmetçi ihanet eder. “Seyis” lakabıyla aşağılanan Sampieri derhal evden uzaklaştırılır. Ama uzağa gitmez: bu sefer yeteneklerini Boni de Castellanelarda sergiler13... Irène kocasının evini terk eder. Acısından çılgına dönen kocası, başına gelenlerin yayılmasını istemez... şüphesiz karısının geri dönmesini beklemektedir... Ama nafıle. 1897 Ağustos ayında resmen ayn yaşamaya başlarlar. Bir çözüm bulunur, çocuklar senenin dört ayını anneleriyle geçirecekler ve ayrıca her gün de görüşeceklerdir. Charles Ephrussi’nin tavsiyesi üzerine tutulan Hamelin sokağındaki devasa konakta bir hizmetkâr ordusunun etrafında pervane olduğu çocukların eğitimlerini sağlamak ve kaprisleriyle baş etmek üzere bir de dadı bulunur. Çocuklar solfej, İngilizce dersleri alırlar, at binmeyi öğrenirler. Her cuma günü eve gelen hahamdan da din dersleri alırlar.
13Evliliklerin menfaat ilişkileri üzerine kurulduğu bu devirde, erkeklerin sadakatsizliği hoş görülürken, kadınlar şiddetle kınanmaktadır. Irène toplum tarafından dışlanır. Tavizsiz bir kişiliğe, özgür olma iradesine sahip, kuralları hor gören Irène ikiyüzlülüğe tenezzül etmez. Başlıbaşına bir skandal olan boşanma resmen 8 Ocak 1902’de sonuçlanır. Topluma karşı mahçup düşmemek için alttan alan Moïse boşanmaya karar vermek zorunda kalır. Irène’in dayatması karşısında boyun eğer. Boşanabilmek için Fransız tabiyetine geçer, zira İtalyan kanunları bu alanda daha tutucudur.
14Bir sene sonra, Irène tatlılık ve sadelikle çocuklarına niçin bu yeni hayatı seçtiğini anlatmaya çalışmaktadır. Yalnızlık korkusunun sezildiği bu satırları okurken, Irène’in kırılganlığı hissedilmektedir. Bosanarak kazandığı özgürlüğünden hemen bir başkasının aşkı için vazgeçmiştir. Yalnız ve bağımsız kadın statüsü ona uygun değildir.
- 14 NCMA, Moïse, 4 Mart 1903.
Yavrularım,
Size geçen gün de söylediğim gibi birkaç haftalığına İtalya’ya gideceğim.
Size, zaten beklediğiniz için şaşırmayacağınız bir haber vereceğim.
Geçenlerde Mösyö Sampieri ile evlendim.
Yalnız olmaktan ve hayatımda bana yardımcı olacak, ve bilhassa da ihtiyarladığımda, Béatrice evlenip de Nini kocaman bir adam olduğunda ve kendi hayatını yaşadığında, bana refakat edecek hiçkimsemin olmamasından ne kadar korktuğumu ikiniz de biliyorsunuz ve büyüdükçe daha da iyi anlayacaksınız. Neyse yavrularım, sizi ne kadar çok sevdiğimi, eğer sizi arada sırada azarlıyorsam bunu sizin iyiliğiniz için, sizin uslu, diğer çocuklardan çok daha iyi olmanızı istediğim için yaptığımı biliyorsunuz!
Benim sevgili yavrularım olduğunuzu, her zaman da böyle kalacagınızı ve Mösyö Sampieri’nin de sizin büyük ve iyi dostunuz olmaktan başka bir arzusu olmadığını biliyorsunuz. Mektubumu, daha dün gece benim tarafımdan sizi öpmesini rica ettiğim o harikulade Matmazel’inizle okuyun. Söz dinleyin, uslu ve itaatkâr olun. Bilhassa da sizi çok hatta çok fazla seven babanıza saygılı olun, onu üzmeyin. Bana Eden Otel, Cenova’ya yazın.
İtalya’da 3 hafta kalmayı düşünüyorum. (...)
Allahaısmarladık sevgili yavrularım, bana yazmakta gecikmeyin.
Anneniz14
15Bu haberden çok müteessir olan, yaralanan Moïse ani bir hiddet hissine kapılır. Çocuklarının annelerinin yeni kocasıyla görüşmesine tahammül edemez. Bir dava daha açar. Bahane hazırdır: Irène dinini terk etmiş, Katolik olmuştur. Bu bahaneyi Nissim ve Béatrice’in annelerini ziyaretini asgariye indirmek için kullanacaktır. Bu karar, annelerine çok bağlı olan çocukları yaralayacaktır.
16Ama zındığa aman yoktur... Başlangıcı hadiseli geçen bu evlilikten bir kız çocuğu doğacaktır. Bu da başka bir hikâye... Şüphesiz başından geçen olayların evlilikten soğuttuğu Moïse ikinci bir izdivaç yapmayacaktır. Buna lüzum görmez. Bir oğlu olmuştur, zürriyeti teminat altındadır. Nissim, ince, narin bir zincirin tek halkası olacaktır... Gayet tabiî, bu zoraki bekâr hayatını hafifleten maceraları olsa da hiçbiri evlilikle noktalanmayacaktır...
Bir XVIII. Yüzyıl Tutkusu
31 Mayıs 1901
Biarritz, Hôtel du Palais müdürünün dikkatine
Beyefendi,
Eylül ayını otelinizde geçirmek niyetindeyim. Şahsım için salonlu güzel bir süite ve iki çocuğum ile dadıları için de her biri 2 yataklı iki ya da aynı büyüklükte 3 odaya ihtiyacım olacak. Bu odaların dairemin sırasında ya da karşısında olmasını rica edeceğim. (...)
Bu iki süitin bana maliyetini ve kiralamak için en son hangi tarihte başvurmam gerektiğini de bildirmenizi rica ederim.
Saygılarımı sunarım efendim.
Kont de Camondo
17Moïse, kansından ayrıldıktan sonra Bagatelle Polosu’ndan, Deuville, Omnium ve Puteaux Kulüpleri’nden ayağını keser. Bu şekilde her türlü sosyal hayattan da elini ayağını çeker, hâlâ püritanizmin geçer akçe olduğu ve boşanmaların hoş karşılanmadığı bir devirde bunu yapmakta güçlük çekmez. Bu züppe kulüplerin, zarif yarış sahalarının yerini, bütün sevgisini yoğunlaştırdığı çocuklarıyla sakin ve münzevi bir aile hayatı alır.
18Aynı zamanda zaten tutku seviyesinde olan seyahat merakı da tam bir çılgınlığa dönüşür. Artık Moïse yerinde duramamaktadır. Bunda, parçası olmaktan bir zamanlar keyif duyduğu sosyetenin müstehzi, hatta hor görücü bakışlarından kaçma arzusunun da payı vardır. Hiçbir hatıranın kirletmediği yeni ufukların, evlilik hayatının sebep olduğu hayal kırıklıklarını, uğradığı hakareti unutturmasını beklemektedir. Kendini bu turistik gezilere ve artık iyiden iyiye bir tutku haline gelen spora verir. Yine ince ve bilgili bir koleksiyonculuğa soyunması da bu döneme rastlar. O ana kadar yüzeysel ve amatör bir meşgale olan koleksiyonculuk yaşam sebebi haline gelir.
- 15 NCMA, Moïse’in mektupları, 26 Kasım 1912.
19Her mümkün olduğunda Paris’ten kaçar. Kaplıcalardan sayfıyeye, bir palastan diğerine dolaşarak, sosyal hayatın sıkıntılarından kurtulmaya çalışır. Aralık’ta Saint-Moritz’e, Ocak’ta Monte Carlo’ya gider, Haziran’dan Ağustos sonuna çocuklarıyla “gezilere” çıkar ve Biarritz’de, Dinard’da, La Bourboule ya da Dieppe yöresindeki Pourville’de kalır. Evian’a, Aix-les-Bains’e, Contrexéville’e içmelere gider, “yat-gemiler”de gezilere çıkar, ama artık kendi teknesi yoktur; ümidi oğlunun “su sporlarıyla uğraşmasıdır (...) ancak o boş zamanlarını avda ve Chantilly golfunda geçirmeyi tercih”15 etmektedir.
- 16 Aynı, 24 Nisan 1901.
- 17 Aynı, 16 Haziran 1902.
20Başka bir meşgalesi daha vardır, o zamanki tabirle “otomobilizm”. 1901’de, tamircisi Robin’in adıyla Paris-Berlin yarışına katılır.16 Panhard&Levassor şirketine sipariş ettiği yarış karoseri zamanında teslim edilmediği için Paris-Viyana yarışına katılamadığına çok üzülür: “Verdiğiniz karara çok üzüldüm”, diye yazar, “zira bu sebeple bu yarışa katılma zevkinden mahrum olacağım. Bu arada, yarış için gayet uygun olan, ama binek olarak biraz fazla kaçacak gayet mükemmel bir araba görme fırsatını buldum. Ayrıca, Paris-Viyana tipi hafif arabanızı (30 beygir) da gördüm ve kanaatimce bu kullanıma daha uygun. Sizden ricam siparişimi bu modele çevirmeniz olacak.”17
- 18 Aynı, 13 Ocak 1904.
21Muhtelif otomobil üreticileriyle yazışmalarının hacmi, mekaniğe ve tekniğe olan merakını göstermektedir: bozuk bir karterin değiştirilmesi ya da yan milin, bujilerin, pedallı frenin yenilenmesini isterken kendi işiymiş gibi rahattır. Hıza düşkün, modernliğe vurgun Moïse, kendini yeniliğin cazibesine kaptırmıştır. “Hatırlarsanız, size, nihayet, Canstadt fabrikalarınızın ürettiği o harikalardan birine sahip olmak istediğimi söylemiştim. Frankfurt’ta kaldıktan sonra fabrikayı ziyaret etmeyi ve o vesileyle de sipariş vermeyi düşünmüştük. Oysa burada daha şimdiden 1905 yılı için öngördüğünüz büyük yeniliklerden bahsediliyor; bilhassa 100 beygirlik, son derece hafif, az yer kaplayan, çelik bir motordan çok söz ediliyor. Siparişimi almak üzere gelmek için Haziran ayını beklersem çok gecikmekten korkuyorum. Beni şimdiden, tabiî kaparo karşılığı, motor gücünü ve arabanın modelini, yeni modelleri tespit edip bana fıyatlarını bildirebileceğiniz zaman, ya da Canstadt’a geldiğimde seçmem şartıyla kaydedebilir misiniz? Asıl istediğim, 1905 yılının ilk aylarında son modelin bütün hususiyetlerini haiz hızlı ve mümkün olduğuna hafif bir Mercedes sahibi olmak, zaten topu topu üç kişi binecek.”18
- 19 Aynı, 6 Haziran 1906.
22Ama, şımarık bir çocuk gibi reddedilmeye, gecikmelere ve tersliklere tahammülü yoktur. İstediği gibi yaşamaya, istediğini yapmaya ve arzularını rahatça tatmin edebileceği servetinden faydalanmaya azmeden Moïse, hiçbir tersliği kabul etmez. Ayrıca bu servet de onu artık pek alakadar etmemektedir, zaten bu servetini büyütmek için daha etkin ve dinamik bir idare taraftarı da değildir; 1906’da bir dostuna şunları yazmaktadır: “Artık hiçbir iş yapmadığımı ve yakından takip edebileceğim güvenli devlet fonlarında ve tahvillerimde kullandığım servetimi idare etmekle iktifa ettiğimi itiraf etmeliyim.”19 Bankasına yeni bir hamle yaptırması ve oğluna müreffeh ve modem bir iş bırakması mümkünken, işe alâkası kalmamıştır. İhtirassızlığı geçmiş nesillerin çabalarını eritmekte ve gitgide Rothschild örneğinden uzaklaştırmaktadır. Bankacılık kariyeri hiçbir zaman Moïse için bir tutku olmamıştır ve şimdi artık tamamıyla ikinci plâna düşmüştür. Bankasının yönetimi de aynı dertten mustariptir, kendisine kârlı bir iş teklif eden bir dostuna şu satırları yazar:
- 20 Aynı, 11 Mart 1911.
Eğer yeni ve kârlı büyük işlerin cazip geldiği bir yaşta olsaydım, muhakkak şahsen ilgilenirdim. Ama maalesef artık o yaşı geçtim, artık kendi huzurum için günlük rutin hayattan uzaklaşmamam lazım.20
- 21 Aynı, 12 Nisan 1912.
- 22 Aynı, 26 Ağustos 1911.
23Bir müddet sonra Seine valisine bankasının “uzun senelerden beri, ‘gelir gider kasası tutan’ bir şirket olarak vergi” verdiğini beyan eder (...) ve ‘bankam’ I. Camondo ve Şürekası’nın işi sadece servet idaresiyle sınırlıdır” “ortağım (Isaac) hayattayken, idare heyetinde yer aldığı şirketler tarafından kendisine bazı fon plâsmanları teklif edilmiştir. Bu idare heyetlerinin birçoğunda kendisinin yerini almamam sebebiyle, bu durum, şirketimizin faaliyetlerinde bir azalma şeklinde tecelli etmiştir (...) ”.21 Türkiye’deki gayrimenkullerin idaresine gelince -bitmez tükenmez dert!-, ülkenin en büyük Fransız gayrimenkul sahiplerinden biri olmasına rağmen, bu konu Moïse’in umurunda bile değildir.22 1908’de, egzotik bir ülkeyi ziyarete giden zengin bir turist gibi, Nissim’i ilk defa Türkiye’ye götürür, ancak artık bu uzak ülkeye onu bağlayan manevî bir bağ kalmamıştır. Tedeschi derhal Léon Piperno’yu haberdar ederek, ziyarete hazırlanılması için gerekli talimatları verir:
Azizim Léon,
Sana güzel bir haberim var: Kont Moïse, 16 yaşındaki oğluyla birlikte Konstantiniye’ye gelmeye karar vermiş. Oğluna hem ailenin beşiği olan ülkeyi gezdirmek, hem de onu Türkiye’deki gayrimenkul işlerine alıştırmak ve ona yerinde, gelecekteki gayrimenkul varlığının nelerden oluştuğunu göstermek niyetinde.
Nissim, hepinizin tanımaktan büyük zevk alacağınız, iyi bir delikanlı.
Kont Moïse Tarabya’da Summer Palace’a inecek: kendisine banyo ve tuvaletli büyük bir yatak odası-salon ve salonun yanında da oğlu için, ikinci bir oda ve nihayet uşağı içinde bir hizmetçi odası lazım.
Eğer asansör varsa, Kont Moïse kat seçimini sana bırakıyor, eğer yoksa ikinci kattan daha yukarısını istemiyor. (...)
24Hamişte ekler:
- 23 Aynı, 6 Temmuz 1908.
Konstantiniye’de artık deniz motorları bulunduğunu ve günlük, haftalık ya da aylık olarak kiraya verildiğini duydum (...) Bu konuda bilgi al, bu motorlar iyi mi, şehre vapurla olduğundan daha çabuk mu iniliyor bana bildir.23
25Maalesef bu “tekris” ziyaretin yankıları hakkında bilgiye sahip değiliz. Janson-de-Sailly öğrencisi, av ve binicilik meraklısı, düzenli ve lüks içinde yaşamaya alışık genç ve tamamıyla Fransız Nissim, büyükbabalarının şehrinin bu renkli ve gürültülü görünümü karşısında ne hissetmiştir acaba?
* * *
26Bu Nissim’in tek Türkiye ziyareti olacaktır. Döner dönmez, kızkardeşiyle çocukluğundan beri yaşadığı Fransız ortamına ve âdetlerine dalar. Saat gibi düzenli hayatları Monceau sokağı, Champs-sur-Marne’da annelerinin veya büyükbabalarının evinde geçirdikleri birkaç gün ve kırda geçen hafta sonlarından ibarettir. Moïse, 1896’da Senlis belediye sınırlarında Villemétrie’de bir çiftlik kiralamıstır. Bu bölgeyi sevdiğini herkes bilmektedir. 1904’te, Chantilly’de noterlik yapan Henri Balézieux kendisine bir teklifte bulunur:
- 24 Aynı, 4 Mart 1904.
Muhterem Mösyö, sanırım Aumont şatosunu ziyarete gideceksiniz. Eğer gezme müsaadesi alamazsınız diye size ben yolluyorum, Mösyö de Quincey 20.000 frank talep ediyor. Bir de satışa sunulan Decauville malikânesi var, istenilen fiyat 500.000 frank! Ama biz de bir teklif verebiliriz. Başka güzel bir malikâne de Baillon manastır binası, möbleli, hem de güzel mobilyalarla döşenmiş, yapacak bir şey yok her şey hazır, 22.500 frank isteniyor.24
- 25 F. Agostini, La Longue Histoire D’Aumont en Halatte, s. 109.
- 26 NCMA, Moïse’in mektupları, 28 Eylül 1931.
27Moïse Aumale’de karar kılmakta gecikmez ve 1904 Haziranı’nda şatoyu satin alır. Senlis yakınlarınıda, Halatte ormanının kıyısında yer alan tuğla ve taştan, sivri çatılı bu yapı, XIX. yüzyıl eski bir derebeyi malikânesinin harabesi üzerine inşa edilmiştir. Bina üç kanat ve iki kattan oluşur.25 Davet salonları ferah, odaları boldur. Malikânenin yeni sahibi ismini derhal Villa Béatrice’e çevirir: “Sizi Le Bourget ve Louvre’dan Senlis’e çıkaracak olan büyük yola girin, buraya geldiğinizde, sola Creil yoluna doğru dönün. Bu yolun üzerinde, yaklaşık 3 km sonra, ormanın ortasında, beyaz korkuluklu hilâl şeklinde girişi olan bir paviyon göreceksiniz. İşte orası”26 diye tarif etmektedir yolu davetlilerine.
28Sosyal görevinin bilincinde olan ve saygı görmek isteyen Moïse’in ilk işi belediye başkanı Mösyö Blanchet’ye yazmak olur:
- 27 Aynı, 24 Mayıs 1904.
Villa d’Aumont’u satin aldığım Mösyö de Quincey’nin tapuyu yollaması vesilesiyle, aşağıdaki şekilde kullanılmak üzere tarafınıza beşyüz frank yollamaktan mutluluk duymaktayım:
200 okul sandığı için
200 hayır cemiyeti için
100 beldenizin avcı cemiyetinin, dört sene boyunca tertip edeceği yarışmada 25 franklık yıllık bir ödül olmak üzere.
Hemşehrilerimin bana gösterecekleri yakınlığın, bilhassa seçmiş bulunduğum beldenize daha da bağlanmam için ek bir sebep olacağına kani olarak, bu vesileyle bir kere daha size saygılarımı sunarım muhterem reis bey.27
- 28 F. Agostini, La Longue Histoire D’Aumont en Halatte, s. 109.
29İnsanlar, samimiyetten pek hazzetmeyen Moïse’den çekinmektedirler. Sık sık gösterdiği cömertliği, değişmez terbiyesi, kibarlığı bu adamın en belirleyici özellikleridir. Ancak bu özellikleri etrafına karşı takındığı mesafeli, hatta haşin tavırlarını yumuşatmaya yetmez.28
- 29 NCMA, Mösyö lö Kont Moïse de Camondo için yapılan işlerin dökümü, E. Decour ve mahdumu, mefruşatçı, (...)
- 30 NCMA, Moïse’in mektupları, 27 Haziran 1918.
30Her zamanki mükemmeliyetçiliği ile Moïse hemen evi modern ve konforlu bir hale sokmaya soyunur. Evi tamamıyla elden geçirmenin ötesinde, banyo, kalorifer yerleştirir, telefon hattı çektirir, elektrik için bir dinamo sistemi kurar. Kaynak suyu için daha derin bir kuyu açılır, su depoları büyütülür. Eve bir de bilardo salonu yaptırır. Mefruşatçı Decour, Paris’ten gelerek pencereler için emprimeden perdeler yapar ve salon için “XVI. Louis tarzı, bej ve kırmızı kendinden kabarık motifli saten kaplı cilâlı ceviz” mobilyaları tedarik eder.29 İçlerine palmiyelerin dikili olduğu büyük Çin vazoları dekorasyonu tamamlamaktadır.30
- 31 NCMA, 4 Aralık 1908 tarihli not.
31Malikânenin, koşumluk, arabalık ve bugilerle İngiliz at arabalarının yanyana park edildiği garajdan oluşan bir de müştemilatı vardır. Ahırda, Paşa, Jack ve Potto adlı atlar, Mayqueen adlı bir kısrak, Sambo ve Charley adlı iki midilli ve iki de eşek bulunmaktadır.31 Büyük bostanda bir de limonluk yaptırılır. Bunu da bir tenis kortu takip edecektir. Malikânenin bahçesine gelince, Moïse’in başıma dert olmuştur. Bu konuda ne kadar titiz olduğunu tahmin etmek güç değildir. Fidancısına sık sık uzun mektuplar yollar:
- 32 NCMA, Moïse’in mektupları, 3 Ekim 1906.
(...) Geçenlerde Aumont’a gittim ve geçen sene teslim ettiğiniz sekiz kestane ağacının çok kötü durumda olduğunu gördüm: bir tanesi kurumuş ve geriye kalan yedisinin de pek uzun müddet ayakta kalacağını sanmıyorum. Bu ağaçlar için ödediğim fiyat düşünülürse (tanesi 15 frank), pek kaliteli olmamalılar ve dolayısıyla da ödediğim paraya değmedi. Ayrıca bir’alaca saplı negundo akçaağaç’ın da kurudugunu gördüm. Bu kuruyan iki ağacın yerine dikilmek üzere, daha önceki siparişime aşağıdakilerini eklemenizi bilhassa rica ederim:
1 adet alaca saplı negundo akağaç fıdanı
1 adet kestane fıdanı
ayrıca bunlarla birlikte
1 adet pembe gül fıdanı
1 adet kırmızı gül fıdanı
10 çeşitten 100 fidan (leylak, mürver, ayva ağacı, yabani kiraz) gönderiniz.
Kısacası, bana lazım olan, toprak konusunda müşkülpesent olmayacak, iyi serpilecek bitkiler. Fidanlara ve çamlara gelince, lütfen bana sadece saksılanmış bitkiler yollayın.32
32Mösyö Béry, Moïse’in itimadını kazanmış ve zor işleri havale ettiği sadık kahyasıdır!
- 33 NCMA, Moïse’in mektupları, 30 Nisan 1926.
Kont hazretleri benden size, bahçevanın gittiğine kızmadığını, zira hiçbir zaman iyi bir çiçek, lezzetli bir sebze yetiştiremediğini söylememi rica ediyor. Dolayısıyla, eğer uygun olduğuna kanaat getirirseniz kendisine bahsetmiş olduğunuz adamı alın.33
- 34 NCMA, Aumont avlığı, kira kontratosu 20 Mart 1912. Malassise Şatosu Apremont belediye sınırları içi (...)
33Malikâneyle uğraşmak ve Moïse’in mükemmel olarak addedebileceği misafirperverlik kuralları içinde ev sahibini, ailesini ve davetlilerini ağırlamak üzere, bir kapıcı çifti, bir kahya, bir aşçı, bir çamaşırcı, bir arabacı, bir seyis ve gündelikçi işçiler çalıştırılmaktadır. Sürek avı ve genellikle av Camondolarda pek revaçta olan bir meşgaledir: Moïse, ufak ufak malikânenin etrafındaki koruları satin alır ve 1912’den itibaren, komşusu Baron Robert de Rothschild’den “Creil, Apremont, Aumont, Verneuil ve Fleurines belediye sınırlarında kalan 1.131 hektar 24 ar ve 86 santiarlık arazi ve koruluğun av hakkını” kiralar. Aynı şekilde “mültezime ait olan küçük Malassie şatosu ve müştemilatının”34 da kullanım hakkını elde eder.
- 35 Av alayı mensuplarına verilen isim, Fransızca “düğme” anlamına gelir.
34Moïse, Eylül’den bahar sonuna kadar, hemen hemen her haftasonu on kadar dostunu, nadiren daha fazlasını, ava davet eder. Jacques ve Louis Helbronner, Pierre ve Robert de Gunzbourg, Oscar Roditi, Menierler, Baron de La Giraudière müdavimler arasındadır. Komşuları ve yakın dostları Kulplar ve Kont de Valon davetlerin temel direğidir. Moïse, Nissim ve Béatrice dostlarıyla Halatte ormanının bol avlı korularında sürek avına çıkarlar. “Dağ bayır” giden ekibin başını Kont de Valon çekmektedir. Erkekler üstlerinde mavi redingotlar, kafalarında siyah av şapkaları, kadınlar koyu elbiseli ve başlarında üç köşeli şapkalarıyla, bütün gün zevkle at binerler ve avcı borularının öttürülmesiyle son bulan bu değişmez ayine katılırlar. 1885’ten beri kadınlar da bu ekibe kabul edilmektedir. Tutkulu bir binici olan Béatrice bu spora delicesine merak sarar. En yakın dostlarını da, gençliğinden beri içinde bulunduğu bu ekipte edinmiştir. Fotograf makinesiyle Saint-Hubert törenlerinin zenginliğini, “bouton”ları,35 köpeklerin sabırsızca itişmelerini, bir geyiğin can cekişmesini ölümsüzleştirmiştir.
- 36 NCMA, Aumont avlığı.
35Av başbekçisi Paul Bonnal ve sülün bekçisi François Michelon, arazideki av hayvanlarını kollamak, beslemek, dört ve özellikle de iki ayaklı zararlıların önüne geçmek üzere tam gün istihdam edilmişlerdir. Kaçak avcılarla mücadele, büyük bir ciddiyet ve kendilerine verilen tüm yetkiyle ifa ettikleri bir görevdir. Paul Bonnal, işlek bir el yazısıyla araziyi kontrol devriyelerini; tuzak kuranların, ikaz ettiklerinin, tartıştıklarının sayısını, tuttuğu zabıtları en ince ayrıntılarıyla rapor etmektedir.36 Zabıtları takip eden mahkeme oturumları yerel basın tarafından yansıtılmakta ve bu haberlerin her biri, av ganimeti gibi kesilerek raporların sonuna iliştirilmektedir!
Apremont. Tuzak Kuruyordu. Wasse André, (34), Mösyö de Camondo’nun tavşanlarını yakalamak üzere pirinçten yular tuzakları kurmaktaydı. Bu aşırı ilgi başbekçi Bonnal’ın hoşuna gitmemiş olacak ki adamı dava etti. Netice: altı gün hapis ve 50 frank para cezası.
36Ancak cezalar bu işi meslek edinenleri pek ikna etmemiş olacak ki...
Daha önce de onyedi kere mahkum olan Tempete Louis Mösyö Camondo’ya ait sülünleri çalmış ve bu arazi sahibinin topraklarında avlanmıştır. Ancak, başbekçi Bonnal’in oğlu tarafından yakalanma bahtsızlığına uğrayan kaçak avcı Tempête ceza koleksiyonuna üç ay bir gün hapis ve 200 frank para cezası katmış oldu.
37Bu sürekli ihtimam ve denetlemelerin semeresi çabuk alınır, Kont de Kersaint’in de yazdığı gibi misafirler gözlerine inanamamaktadırlar:
- 37 NCMA, Moïse’in mektupları, 10 Kasım 1924.
Dün geçirdiğimiz muhteşem gün için size nasıl teşekkür edeceğimi bilemiyorum. Kuşların sayısı ve kalitesi bakımından, şu anda Fransa’da mevcut en güzel ava sahipsiniz. Hayatımda bu kadar güzel sülünler görmedim, beni düşündüğünüz için size çok teşekkür ederim.37
* * *
- 38 E. de Gramont, Mémoires, Au temps des équipages, age., s. 219.
- 39 P. Prévost Marcilhacy, Les Rothschild, bâtisseurs et mécènes, s. 258.
- 40 E. de Gramont, Mémoires..., age s. 217.
38Sürprizlere yer olmayan bu tekdüze hayatı sürerken, Moïse XVII. yüzyıl mobilya ve kıymetli eşyaların koleksiyonuna da devam etmektedir. Her zaman en nadide parçalara sahip olma iddiasının, sanatsal yaratıcılığın onda uyandırdığı ilginin evlilik hayatında yaşadığı hezimeti telafı ettiği, bir boşluğu doldurduğu düşünülebilir. Ancak bu, Moïse’in mensup olduğu çevrede ve ailesinde, sanat eserlerini biriktirmenin, eserleri en uygun yerlerde sergilemenin bir gelenek haline geldiğini de unutturmamalıdır. Ama, bir nesillik bir sürede, içinde bulunulan toplumla bütünleşme stratejisinin bir parçası olan bu merak, önce kişisel bir zevkin ifadesi, iken Moïsele birlikte münhasıran bir tutku haline gelmiştir. XVIII. yüzyıl ise Goncourt kardeşler ve İmparatoriçe Eugénie’nin ilgisini çekmesiyle birlikte moda haline gelmiştir. Bu devre ait eşyalar servet sahibi yüksek sosyetenin simgesi haline gelerek, sosyetik bir sosyal hayatın debdebeli ortamını oluşturan, zarif ve ince bir yaşam tarzına tekabül eder olmuştur. Değişik zevklere sahip amatörler olmakla birlikte, Rothsc-hildler de bu devre özel bir ilgi göstermektedirler. Elisabeth de Gramont, Barones Adolphe’un evinde tamamen XVI. Louis tarzında döşenmiş bir salon görünce hayretlere düşmekte ve muzip bir gözlemle “tarza gösterilen aşırı sadakat, salonun o devrin otantik bir salonu olmasını engelleyen tek unsur”38 demektedir. Maurice de Rothschild ise aynı ilgiyi klasik devre göstermektedir.39Monceau sokağındaki konağında, “kaideler Houdon, Falconnet, Clodion’un eserlerini taşımakta, duvarları Bouche, Nattier, Greuze ve Hubert Robert’in tabloları süslemektedir”.40 Moïse’in yakından takip etme imkânı bulduğu bir diğer örnek de kayınpederinin ailesidir. Büyük sanat meraklısı olan Cahen d’Anversler, 1895’de Champs-sur-Marne şatosunu satın almışlar ve binayı Aydınlanma Çağı zevkine uygun bir şekilde onarmak için bir servet harcamışlardır. Şatoyu zevkle döşerler: imzalı mobilyalar, duvar halıları ve sanat eserleri, salon ve yatak odalarını süsleyen ahşap oymaların ortasında tabiî ortamlarında yaşamaya devam etmektedirler.
- 41 1774-1777 yılları arasında mimar Brogniart tarafından Monaco prensesi için yapılmıştır.
- 42 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 126.
- 43 Aynı, env. No: 191.
- 44 Aynı, env. No: 440.
- 45 Aynı, env. No: 100.
- 46 G. Seligmann, Merchants of Art, 1880-1960, s. 15.
- 47 1912’de.
- 48 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 135.
- 49 NCMA, Moïse’in mektupları, 3 Haziran 1916.
- 50 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 189. Biri 1898’de diğeri ise 1928’de alınmıştır.
39XIX. yüzyılın son demlerinin yaşandığı bu dönemde, Paris, Avru-pa’mn bir numaralı sanat eserleri ticareti merkezi olmuştur. Büyük müzayedeler birbirini takip etmekte, koleksiyoncular birbirleriyle amansızca yarışmakta, antikacı dükkânları nadide eşyalarla dolup taşmaktadır. Moïse, 1890 yıllarından itibaren Seligmannların en sadık müşterileri arasına girer. Seligmannlar bu konuda öncüdürler. Alman asıllı bu antikacılar Paris piyasasının en iyileri arasında yer almaktadır. Onaltı yaşında Fransa’ya gelen Jacques Seligmann, Paul Chevalier ve Charles Manheim gibi uzmanların yanında çalıştıktan sonra, Mathurins sokağında bir dükkân açar. İnceliği ve kıvrak zekâsıyla şehrin bütün büyük koleksiyoncularının takdir ettiği bir uzman haline gelmesi uzun sürmez. İş dünyasına yatkınlığı sayesinde başarıya ulaşır: 1900’da, zerafet simgesi Vendôme meydanına yerleşir. 1905’de New York’ta bir galeri açar. 1909’da, Faugourg Saint-Germain’in eski malikânelerinden Sagan Konağı’na yerleşerek41 sattığı eserleri devirleriyle uyumlu bir ortamda sergileyen ilk antikacılardan biri olur. Jacques ve Vendôme meydanı 23 numaranın idaresini alan kardeşi Arnold, Moïse’e, –Martin Carlin imzalı bir şifonyer,42 Jean François Oeben’in atölyesinden çıkma silindirli bir yazı masası,43 Jean-Baptiste Oudry’nin elinden çıkma XV. Louis’nin Avı’nın eskizleri,44 Niderviller porseleninden tuvalet takımı45 gibi– koleksiyonunun en nadideparçalarını temin edeceklerdir. Ayrıcalıklı müşteri konumundaki Moïse’in bu antikacılar nezdinde açık hesabı vardır. Parçaları alır, dener, değiştirir, ödemeleri taksite bağlar, vadelerin tarihini arzusuna göre değiştirir. İki adam arasında, bazen nazik ve gergin olabilen iş ilişkilerine rağmen latifelerin eksik olmadığı sıkı bir dostluk da oluşmuştur: Versailles Sarayı’nda verilen bir gala gecesinde, Sem’in kalemiyle ebedileştirdiği smokin ve monokluyla Moïse, Jacques Seligmann’a yaklaşır ve lâf atar: “Bravo Jacques! Bakıyorum Versailles Sarayı’nı da satin almışsınız!”. Antikacı hemen cevabı yapıştırır: “Teşekkür ederim aziz dostum ama hikâyenin sadece yarısını biliyorsunuz, bilmediğiniz de onu satmış olduğum!”46 Mizah yüklü bu anekdot antikacının şöhretinin göstergesidir. Seligmann Versilles’ı almasa bile, sarayı baştan başa döşeyecek kadar mobilyaya sahiptir: Vendôme meydanındaki dükkânı en meşhur koleksiyonlardan gelme o muhteşem parçalarla dolup taşmaktadır. Sagan konağı ise Jacques’ın görmeden tamamını aldığı Sackville koleksiyonunun sergilenmesine ayrılmıştır!47 Marki d’Hertford ve Richard Wallace’ın oluşturduğu ve Bagatelle’i süsleyen bu koleksiyonu görmek için dünyanın dört köşesinden meraklılar akın etmektedir. Bu koleksiyondan Moïse 1914’te, 900.000 franka, “iki kanape, bir markiz, on koltuk ve bir adet siperlikten oluşan bir takım”48 alacaktır. Ödemeyi dört senede yirmisekiz taksitte yapmak üzere anlaşır. 1916 yılında, savaş devam ederken, Jacques, Moïse’den ya en kısa zamanda borcunun tamamını ödemesi ya da faiz vermesi talebinde bulunur. Moïse küplere biner. Antikacı kendini teskin eder ve “sizi rencide etmek niyetinde değildim”49 diyerek ödemenin ilk karar verildiği şekilde yapılmasını kabul eder. Bu sürtüşmelerden dostluklarına halel gelmez. Ancak asıl yakın dostluk ilişkileri Arnold’ladır. Arnold müşterisinin simetri merakını iyi bilmektedir. İngiltere’de Garnier imzalı lake bir tırnak bulur, parça Moïse’in kendilerinden otuz sene önce satin aldığı bir mobilyanın eşidir!50 Moïse, Arnold’u “kendi antikacısı” olarak addetmektedir, adamı sahiplenmiştir ve çok takdir etmektedir.
- 51 NCMA, Moïse’in mektupları, Temmuz 1932.
Azizim Arnold,
Nihayet size uygun bir hekim ve tedavi bulduğunuza çok sevindim ve ümid ederim artık bu sefer tamamen iyileşmiş olarak aramıza dönersiniz.
Mösyö Georges Blumenthal’ın koleksiyonunu bu sonbaharda elden çıkarma niyetinden haberdardım. Satışın büyük kataloğunu aldım, yeniden tetkik edeceğim ve döndüğünüzde sizinle bu mevzuuyu konuşalım.
Sevgilerle51
* * *
- 52 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 202.
- 53 Aynı, env. No: 347.
- 54 Aynı, env. No: 176.
- 55 Aynı, env. No: 292-293.
- 56 Aynı, env. No: 186.
- 57 Aynı, env. No: 191.
40Moïse’in Hamelin sokağı 19 numarada kiraladığı konak, muhteşem koleksiyonunun parçalarının geçici mahfazası olacaktır. Irène evi terk ettiğinden beri Nissim ve Béatrice’le burada oturmaktadır. Çocukların koşuşturmaları ve oyunlarından uzaktaki salon ve galerilerde XVI. Louis’nin Versailles’daki oyun odasını süsleyen paravan,52 Marie-Antoinette’in Saint-Cloud şatosundaki odası için Jean Henri Riesner’in, Bastille’in alınmasından bir sene önce yaptığı nakış masası53 yer almaktadır. Muhakkak üsüne basmaya bile kıyamadıkları kraliyet menşeli başka bir parça da La Savonnerie’nin, Louvre’un büyük galerisi için yaptığı, şişik avurtlarıyla trompet çalan saçları uçuşan dört kafanın temsil ettiği Hava konulu halısıdır.54 Buffon’un Tabiat Tarihi’nden esinlenerek yapılan Sèvres porselen takımı süsleyen egzotik kuşların alacalı tüyleri yemek odasını renklendirmektedir.55 Jean-Baptiste Huet’nin bir çoban kızıyla delikanlısının pastoral aşklarını resmettiği panolarsa56 XV. Louis’nin Versailles’daki yazı masasını hatırlatan Jean François Oeben’in harikası silindirli sekreteri çevrelemektedir.57
41Bütün bu şaheserleri Moïse’in annesinden miras kalan III. Napoléon tarzı karanlık malikânede sergilenmesi bir an bile düşünülemezdi. O da düşünmez zaten. Bu eserlere uygun, onlara lâyık bir mekân lâzımdır ve Hamelin sokağındaki konak bunun ilk adımı olacaktır. Moïse bunun için gerekli paraya ve zevke sahiptir. 1910 yılı Aralık ayında gençliğini geçirdiği Monceau sokağı 63 numaranın yıkımına başlanır.
- 58 Pauline Prévost Marcilhacy, Les Rothschild... age., s. 258.
42Bu yıkım bugün bize tuhaf gelebilir. Oysa o devirde hiç de şaşılacak bir yanı yoktur. Zira koleksiyonuculuk furyası genellikle inşaat tutkusuyla beraber kendini göstermektedir. Bu tutku, sanat eserleri için muhteşem mekânlar yaptıran Rothschildlerde süreklilik gösterir ve yavaş yavaş kültür ve servet sahibi elitlere sirayet eder. Pereireler, Fouldlar, ama sadece onlar değil, Boni de Castellane ya da Jacques Doucet gibi renkli şahsiyetler de geri kalmazlar. “Destailleurs, Sanson, Mewes, Grand Pierre ya da Sergent hem aristokrasi mensuplarının hem de fınans burjuvazisinin takdirini kazanmış, klâsik dönem meraklısı mimarlardır.”58 İnsan bir kere daha Cahen d’Anverslerin Paris’teki evlerinin Moïse’in kafasına takıldığını düşünmekten kendini alamamaktadır. Irène’in ebeveynleri, 1882’de H. Destailleurs’den, Paris’in XVI. Belediye Dairesi’nde Beauvais konağının bir kopyasını yapmasını ister. Meşhur Mayenne konağından gelen ahşap işlerinin tamamını satin alıp, salonlarını bunlarla süsletir. Köhne binalardan çıkma parçalara bu özel ilgi de yeni bir şeydir.
43Yeni konakların hâlâ çiçek gibi açmaya devam ettiği Monceau ovasında, XVIII. yüzyıl artık iyiden iyiye alışkanlıkların bir parçası olmuştur. Maurice de Rothschild 1910’da René Sergent’dan Monceau sokağı 45-49 numaradaki konaklarını yeniden inşa etmek üzere bir proje yapmasını talep eder, ancak projeyi uygulamaya koymaz. Aynı sene, Moïse de bu mimara müracaat ederek, topladığı mobilyalara uygun bir konak projesi ister. Komşusunun aksine, Moïse mimarın kendisine teklif ettiği projenin cazibesine kapılır: proje Petit Trianon’dan bir uyarlamadır. Moïse’le mimar arasında hemen sıcak bir ilişki başlar. Sergent kendisinden koleksiyonundaki eserlere uygun ama her türlü konforu haiz bir mekân isteyen müşterısının dilinden anlamaktadır. Moïse in çok somut fikirleri vardır ve mimar bunlara saygı gösterir, sadece uyarlamalar yapar. Tedeschi projenin başından itibaren işin içindedir. İnşaatı değişik merhalelerini titizlikle takip etmektedir:
- 59 NCMA, Tedeschi’nin mektupları, 16 Eylül 1910.
Mösyö lö Kont,
Bugün Mösyö Sergent’a uğrayacak zaman bulabildim.
Anlaşılan planlarından mükemmel bir şey çıkarabilmiş, sizin onayınıza sunmak için dönmenizi bekliyor. Ebadı sizin talebiniz doğrultusunda değiştirmiş, cephenin avluya bakan iki taraftaki hilâlleri düzenlemiş ve Huet salonu için daha uygun bir çözüm bulmuş. Yeni haliyle altıgen olmak yerine beyzi, net bir şekli olacak ve bu haliyle de binanın bütününe daha estetik, daha mimari bir görünüm kazandıracak.59 (...)
44Moïse bütün titizliği ve mükemmeliyetçiliğini, hayatının eserini yapacagı bu araziye teksif etmiştir. Her bir ayrıntıya şahsen nezaret etmekte, bütün şantiye toplantılarına sektirmeksizin katılmaktadır. Projenin her bir plânını zevkle tartışmakta, kili kırk yarmaktadır... kısacası hiçbir şeyi tesadüfe, keyfiliğe bırakmaz.
- 60 NCMA, Moïse’in mektupları, 28 Ekim 1913.
Aziz Mösyö Sergent,
Biraz evvelki randevumuzdan sonra Bourdier ile uzun uzun merdiven trabzanı konusunda görüştüm.
Bourdier’ye göre, kullanılmış olunan yaldızla istediğimiz neticenin alınması katiyen mümkün değil; onun kanaatince limon rengi yaldız kullanmak ve cilasını da işin ehli birine yaptırmak lazım.
Bana kalırsa bu durumda, Baguès fırmasına memnuniyetsizliğimi ifade ettikten sonra, bu iş için Bourdier’ye müracaat etmelerini telkin edebilirsiniz, tabiî giderleri onlara ait olmak üzere, zira bana iyi yapılmış ve hem sizi hem de beni tatmin edecek bir iş sözü var. (...)
Bu meseleyi en kısa zamanda halletmenizi rica ederim...60
45Moïse birçok kez Sergent’dan, odaların oranlarını daha iyi kavrayabilmek, döşemesine karar verebilmek için maketler yapmasını ister:
- 61 NCMA, Moïse’in mektupları, 19 Temmuz 1911.
Aziz Mösyö Sergent,
Bu sabahki konuşmamız muvacehesinde, Mösyö Fabre’ın Rennes sokağındaki dükânında bulunan iki feneri görmeye gitmenizi rica ederim. Ölçülerini alıp, merdiven boşluğu maketimize asılmak üzere birer maketlerini çıkartırsanız çok memnun olurum.61
46Üç yıl süren inşaatta, kırk kadar ayrı meslekten usta birbirini izleyecek, bu zarif ve ince dekoru en ufak ayrıntılarına kadar kurmak için iki milyon frankın üstünde para harcanacaktır. Oranların, renklerin seçilmesinde, mobilyaların ve yerlerinin belirlenmesinde uyum, kilit kelimedir.
47Netice göz kamaştırıcı olur: her odada, projelendirme safhasında bol mikarda satin alınan eski ahşap parçalar mobilyalara, halılara, duvar halılarına, tablolara, heykellere ve porselenlere mekân olur. Saatler, şamdanlar ve bronz eşyalar etrafa pırıltılarını saçarlar. Evin, içi değil sadece etrafı da Moïse’in mükemmellik kıstaslarına uygun olarak titizlikle düzenlenir. Hali hazırda var olan İngiliz tarzı bahçeyi yeniden düzenleyen peyzaj mimarı Duchêne, taraçada şimşir ve çiçeklerden oluşan bir de tarh yapar. Çin kurtbağırları, akağaç, ceviz ağaçları, akasya ve erik ağaçlarından bir yeşillik seti konağın Monceau parkıyla sınırlarını çizer ve evi meraklıların nazarından korur. Açelya, katmerli zakkum ve şakayık tarhları bahçeye renk ve rayiha katmaktadır.
48Amaca nail olunmuştur: aslına uygun bir XVIII. yüzyıl tarzı asilzade malikânesi inşa etmek ve zahiri mükemmeliyete ulaşmak.
49Moïse bu başarıya imza atan kişinin yeteneğini takdir etmektedir:
- 62 NCMA, Moïse’in Madam René Sergent’a mektupları, 13 Mayıs 1932.
Mösyö Sergent, XVII. ve XVIII. yüzyıl mimarlarına taş çıkaran birsanatçı olmuştur, beni memnuniyete gark ederek yaptığı konak tam bir başarı örneğidir62
Şimdi geriye, parlak ve canlı davetler için biçilmiş kaftan olan bu malikâneye bir ruh kazandırmak kalmıştır.
Ancak, inşaat daha yeni bitmiştir ki, herkesi belirsizliğe ve beklemeye sevk eden savaş patlar.
Savaş
- 63 NCMA, Nissim II, savaş. Takip eden bütün diğer mektupları.
3 Ağustos 1914
Sevgili babacığım,
Uzun bir yolculuktan sonra nihayet vasıl olduk. Sabah saat dörde doğru gemiden indik ve bir saat sonra da birliğimize iltihak ettik. (...) Savaşta olduğuma inanamıyorum. Her şey sanki askerî manevradaymışız gibi ve moralimiz çok iyi. Buraya yakın bir yerde bir casusun idam edilmesiyle gerçeğin farkına vardım. (...)
Bana iki şekilde yazabilirsin, Senlis ya da 6. Ordu vasıtasıyla, böylece ikisinden birinin elime geçmesi kesinleşir.
Seni ve Béatrice’i sıkı sıkı kucaklarım.
Nini63
50Bu, 6. Ordu 3. Alay 3. Süvari birliğinde başçavuş yardımcısı, yirmialtı yaşındaki genç Nissim de Camondo’nun babası ve kızkardeşine yolladığı sayısız mektupların ilkidir. Savaşın ilginç bir güncesi şeklindeki bu mektuplar, Nissim’in yaşadığı olayları günü gününe tasvir etmektedir. Anlatım, canlı ve çevik, tasvirler ayrıntılı ve teşbihli, üslûp sade ve dolaysızdır. Duygu yüklü mektuplardır bunlar. İçtenlikleri okuyanı hislendirmekte, Nissim’in cesaretine hayran bırakmakta, anbean yaptığı fedakârlıklar, neşe dolu vatanperverliği, etkilemektedir. Bu mektubuyla, ailesine beslediği sevgi ve bağlılığı dile getirmektedir. Babasına olan güçlü duygularını açığa çıkarmaktadır: Nissim babasına fütursuzca sen diye hitap etmekte ve ona sevgi dolu lâkaplar takmaktadır. İlişkilerinin yakınlığı ve sıcaklığı, ebeveyn ile çocukları arasına mesafe koyan devrin Fransız aristokratik ailelerinde geçerli olan aşırı saygı gösterilerinden çok uzaktır. Savaşın bu ilk yıllarında, Nissim’in vatana hizmet aşkı, tehlikede yaşamanın yarattığı sarhoşluk ve geride, endişe içinde bıraktığı yakınları için hissettiği duygular arasında kaldığı anlaşılmaktadır. Bu his onu sonuna kadar takip edecektir.
51O meşum 28 Haziran perşembe gününden sonra olaylar hızla gelişir. Parisliler, mevsimin son olayı Longchamp Grand Prix’sine akın ederlerken, Arşidük François-Ferdinand ve karısı Hohenberg Düşesi kimsenin bilmediği bir bölgenin, Bosna’nın, kimsenin adını bile duymadığı bir şehrine, Saraybosna’ya yaptıkları resmî bir ziyaret esnasında bir suikaste kurban giderler... Bir kıvılcımdan büyüyen yangın gibi bu çifte katliam, yüzyılın başından beri birbirine meydan okuyan, bir tarafta Almanya, Avusturya ve İtalya, diğer tarafta da Rusya, Fransa ve Büyük Britanya olmak üzere iki bloğu savaşa sürükler. Gerisi çorap söküğü gibi gelir. 26 Temmuz günü Avusturya Sırbistan’a savaş ilan eder. 30’unda Rusya genel seferberlik ilan eder. 1 Ağustos’ta savaşa girme sırası Fransa ve Almanya’nındır. Almanya önce Rusya’ya ardından da 3 Ağustos’ta Fransa’ya savaş açar. Ve nihayet ertesi gün, kendini tehdit altında hisseden endişe içindeki İngiltere savaşa girer. Avrupa, şuursuzca ve heyecanla uzun sürecek bir felakete doğru yelken açar. Bu Stefein Zweig’ın deyimiyle “dünün dünyası”nın sonudur...
10 Ağustos 1914
Sevgili babacığım,
Sana haber yollamayalı üç gün oldu. Muhteşem merhaleler katettik, kuzeye doğru zorlu yürüyüşler yaptık ve kendime ayıracak bir dakikam bile olmadı. Otuzaltı saat boyunca aç bilaç, uykusuz, ordugâhta atların arkasında çimenlerin üzerinde iki saat uykuyla yüzseksen kilometre, işte son marifetimiz de bu! (...)
Dinant yakınlarında Bourrang’dayız ve buradan nereye gideceğimiz hakkında hiçbir fıkrim yok. Belçika’yı her yönde kat ettik ama Almanların asıl ağır kuvvetlerini bulamadık. (...) Karşılaştığımız Alman süvari alaylarının moralleri çok bozuk. Dün üç süvariyle tek başımayken devriye gezen mızraklı askerlerle karşılaştık. İkisini öldürdük, üçünü esir aldık, elimize dört de at geçirdik, geriye kalanlar kaçtı. Akıllarındaki tek şey teslim olmak. Bizim birliklerin morali mükemmel ve Almanların üstüne sanki koyun sürüsüymüş gibi atılıyorlar. Şimdilik pek bir eğlenceli. (...) Benim için endişe ettiğinizibilmesem ve apandisitimin vahim bir hale dönüşmeyeceğinden emin olsam keyfıme diyecek olmayacak.
Seni sevgiyle öperim.
Nini
12 Ağustos 1914
Sevgili babacığım,
Dün elime Béatrice’in, son sayfasını senin yazdığın mektubu geçti ve çok mutlu oldum. (...) Sanırım bir hafta kadar Namur taraflarında istirahat edeceğiz. Zaten böyle devam etmemiz mümkün değil, askerler de atlar da tükenmiş vaziyetteler. Düşman karşısıdaki kayıplarımıza gelince, kayda değer bir şey yok. Düşmanın morali (süvari sınıfından bahsediyorum) tamamen sıfıra inmiş durumda, bizi görür görmez ya teslim oluyorlar ya da kaçıyorlar. Her gün esir alıyoruz. (...) Hayatımda Belçika’ya Sedan’dan Sloing üzerinden Bouillon’a girişimizden daha güzel bir şey görmedim. Periler aleminde gibiydik. (...)
İşte babacığım şimdilik haberler bundan ibaret; hep sizi düşünüyorum ve size günü gününe haber veremediğim için çok üzülüyorum, ama inanın tek tasam bu, yoksa burada şu anda sürdüğümüz hayattan büyük keyif alıyorum.”
Moïse’in aşırın endişeli hali, tasasız bir görüntü sergileyen Nissim’e çok ağır gelmektedir. Nissim babasına savaş heyecanını aktarmaya, savaşın başlarında hakim olan keyif ve dinamizm veren iyimserliği ona aşılamaya muvaffak olur. Fransızların büyük bir çoğunluğu için bu enerji 1871’den beri beklenen rövanş beklentisinden kaynaklanıyorsa da, genç askerler için tarih burada başlamaktadır.
Ancak General Joffre’un taarruz kararı hezimetle neticelenir. Alman mitralyözleri ve top bataryaları taarruzu geri püskürtmekte gecikmez. Sonuç bozgundur. Vuruşarak ricat eden Fransız ve İngiliz ordularının bütün hayalleri yıkılır. Sarsılan Nissim her şeye rağmen cesaretini muhafaza eder.
21 Ağustos 1914
Sevgili babacığım,
Tahliye edilen ufak bir grup askerden istifade sana haberlerimi yolluyorum. Savaş şartları daha şimdiden çok zor olmakla birlikte ben iyiyim. (...)
26 Ağustos 1914
(...) Moralimiz çok iyi ama güneye doğru kaçanların (binlerce kişi) görüntüsü askerleri etkiliyor, ilerleyememekten nefret ediyorlar. İlk ileri hareketimizde bu his kaybolacak. Sıhhatime gelince, apandisitimden artık bir şikâyetim yok, genel olarak da iyiyim.
Hoşçakal sevgili Piche, seni çok öperim, güvenim tam.
52Gerçekten de 20 Ağustos’tan beri zafer sarhoşluğuna kapılan Alman orduları, Fransız ve İngiliz birliklerini önlerinde sürüklemektedir. Tek direnen Maubeuge kalesi kalmıştır.
1 Eylül 1914, Noailles
Sevgili babacığım,
Sana yazmayalı epeyi oldu. Fosse’tan beri ilk defa bir yerde rahat bir gün geçiriyoruz.
Fosse’tan beri yürüdük, geriledik, araziyi adım adım terk ettik. Her akşam kendimize, “Artık bitti! Yarın taarruza geçiyoruz!” diyerek bütün Kuzey Fransa’yı boydan boya katettik. Ama her seferinde ertesi gün yoğun top atışları altında kaçmak zorunda kaldık. Düşmanı yenmek için bizim, süvarilerin yapacağı bir şey yok, (...) piyadeye ihtiyaç var, oysa Maubeuge tahkimli ordugâhından beri bir tane bile piyade görmedim. Maneviyatımız açısından acı bir durum, yoksa nihai netice konusunda bir şüphem yok, Paris’e öyle kolay kolay giremezler. (...) Hoşçakal babacığım.
Seni bütün kalbimle kucaklarım.
Artık Paris’e bu kadar yakınlaştığımıza göre bir serbest geçiş vesikası alıp arabayla beni görmeye gelebilirsin. Pek uzakta olmayacağım.
Bugün Beauvais’nin güneyinde Noailles’dayım.
Öpücükler.
Nini
53Paris çok yakındır, hatta o kadar ki, başkent için endişe duyan hükümet Bordeaux’ya taşınır; başkentin yakında talan edilip ateşe verileceği korkusuyla, imkân bulan herkes hükümetin örneğini izler ve kaçar. Moïse ve Béatrice genel panik havasına kapılıp Arcachon’a sığınırlar.
4 Eylül 1914
Auberenville, 40 para yolunda Sevgili babacığım,
Dün Julien Reinach’tan Paris’ten ayrılarak Arcachon’a gittiğini öğrendim; oradaki adresini bilmediğimden bu mektubu Paris’e yolluyorum, oradan sana yollarlar, adressiz bir mektup da Arcachon’a gönderiyorum.
Genel durum hakkında herhalde senden daha az bilgiye sahibim. (...) Sen nehrinin bulunduğumuz bu sol yakasında bir tehlike olamaz, zira bütün köprüler (Meulan, Oissy, vs.) mayınlandı. Bir kibrit çakmak yeterli. Ben iyiyim, bir ihtimal bu kovboy hayatı tamamen iyileşmeme vesile olacak. (...) Size yazdım mi bilmiyorum, ama dün alay karargâhına çağrıldım ve albay tarafından bütün süvari alayının önünde tebrik edildim. Oysa hiçbir şey yapmamıştım: düşman ateşi altında atımdan inerek, iki adamımla birlikte yere düşüp atının altında kalan süvarilerimden birini kurtarmıştım. Benim yerimde herkes aynı şeyi yapardı. Beni en çok memnun eden, kılıca karşı mızrakla teketek dövüşte devirdiğim ölüm süvarisi oldu. Almanya’ya dönemeyecek bir asker daha.
54Hava kuvvetlerinden düşman hareketleri üzerine bilgi alan General Gallieni 5 Eylül’de yeniden taarruza geçer. Böylece La Marne muharebesi başlar ve 10 Eylül’e kadar cephe boyunca bütün şiddetiyle devam eder. Babasını teskin etme endişesiyle Nissim Nanteuil-le-Haudouin’den ona şu satırları yazar:
Sevgili babacığım,
Ben gayet iyiyim. Çarpışmalar beş gündür devam ediyor. Muazzam bir cephe boyunca vuruşuyoruz; top sesleri Meaux’dan Crépy’ye kadar ortalığı çınlatıyor; Evvelki gün Crépy’de konakladık. Boche’lar (Almanlara takılan lakap, –ç.n.) her şeyi yerle bir etmişler. Savaşın harap ettiği bir ülkenin nasıl olabileceğini asla tahayyül edemezsin, kırk kilometrelik bir alanda tek bir köy ayakta kalmamış. Her şey yakılmış. Adeta bir çöldeyiz. Ne bir tavuk ne bir yumurta bulmak mümkün. Ne bir canlı ne ayakta bir yapı.
55Fransız orduları kaçan düşmanı takip etmektedir ama zayiat çok yüksektir. Askerler perişan, top bataryaları mühimmatsızdır.
17 Eylül 1914
Sevgili babacığım,
Son derece iyiyim; sol kanattayız ve sürekli ilerliyoruz.
Her şey yolunda yalnız artık üstümüz başımız perişan ve geceleri gitgide soğuk olmaya başladı.
- 64 NCMA, Nissim II, savaş, 1 Ekim 1914.
56Ve Nissim kalın yün çorap, yine kalın kırmızı (!) don, soğuktan korunmak için kapitone ceket ve “simsiyah üstelik de kıvır kıvır (evet efendim!) sakalını64” traş etmek için ustura ister.
57Bir ay daha süren çarpışmalar orduları perişan eder. Hâlâ aynı şevkini koruyan Nissim, nefes nefese bir savaş muhabiri gibi, olayları saati saatine aktarmaktadır.
25 Eylül 1914
Fouquescourt’da durmak dinlenmeksizin bütün gece çarpıştık, şu anda sabahın dördü, hepimiz pancar tarlalarında, piyadeler gibi dolaşıyoruz (...) ondördüncü ve yirminci alaylar gelinceye kadar son adamımıza kadar dayanmak zorundayız, bakalım ne olacak.
Saat 6. Tam bir saattir top ateşi altındayız; hepimiz yerde mevzilenmiş vaziyette sürekli ateşe mukabele ediyoruz; galiba ondördüncü alay yetişiyormuş.
Saat 7. Ondördüncü alayın öncüleri geldi, yirminci alayınkiler de. Piyadeler bizi koruyor; geçtiler bile. Hayatımda böyle bir top yağmuru görmedim. (...) İlerliyoruz, muhteşem bir şey. (...)
Mektubuma burda son veriyorum, ikinizi de çok öperim.
58Bu satırları okuyan Moïse’in endişesini tahmin etmek zor değildir. Az çok düzenli bir şekilde eline ulaşan bu mektuplardaki şevk, endişelerini gidermeye yetmemektedir. Oğlu gittiğinden beri, kutsal birer emanet gibi sakladığı her mektubu, herkesin okuyabilmesi için daktiloya çekmektedir. Her ayrıntı hummalı bir şekilde tasvir edilir, yorumlanır, abartılır. Nissim, serüvenleri Konstantiniye’ye kadar anlatılan bir kahramandır artık. Tedeschi, Léon Piperno’ya şöyle yazmaktadır:
- 65 NCMA, Moïse’in mektupları, 19 Ekim 1914.
Kont oğlundan düzenli olarak haber almakta. Bütün mektuplar da iyi haberlerini vermekte. (...) Son mektup 27 Eylül tarihli. Şu anda da mektubu yazdığındaki gibi afıyette olmasını dileriz, ama bu habersiz geçen uzun süre de bizi endişelendirmiyor değil ve dehşetli kaygı duymaktayız. Kont sevgili oğluyla gurur duyabilir. Seferin başından beri durmadan savaşan, cesur bir oğlan, alayın huzurunda tebrik de almış, çok gurur verici bir durum, muhakkak askerî nişan da verilir. Allah onu korusun ve bize sağ salim geri yollasın.”65
59Ve muharebe devam etmektedir... Nissim karşılaştığı güçlükleri metanetle göğϋslemektedir.
8 Ekim 1914
Sevgili babacığım,
Hiç dünkü muharebe gibi bir çarpışma yaşamadık. Piyadeler yetişemeyince onların yerine biz, yayan olarak Almanların çok iyi korudukları bir mevziye karşı taarruza geçmek zorunda kaldık. Bizim yaklaşmamızı beklediler ardından ateş açtılar; büyük zayiat verdik. Jacques Truelle yanımda yürürken bir top mermisi gelip tam ayaklarımızın dibinde patladı. Zavallının sol bacağı paramparça oldu, bu gece de kesmek zorunda kaldılar; korkunç bir şey. Ama muhteşem cesaretli, o haliyle bile latife yapmaktan geri kalmadı. Cesur bir çocuk. Madalya almaya namzet gösterildi. Aynı mermi altı da atı telef etti. Bense sıyrık bile almadan kurtuldum. Gerek görürsen ailesine haber ver.
Seni sevgiyle kucaklarım.
Nini
60Çarpışmaların şiddeti, mermi yağmurları, beklenmeyen alarmlar ve buz gibi hava Nissim’in güvenini sarsmaya yetmez. Bütün sakinliği ve saflığıyla babasını teskin edeceğini düşünerek ölüleri ve yaralıları saymaktadır:
15 Ekim 1914, Fosse
(...) Piyadelere nazaran bizim aldığımız riziko nedir ki? Hiç, yüz kere hiç.
Şu anki piyade alaylarında bulunan elli subaydan ve on erden biri bile 1 Ağustos tarihinde bu alayda yoktular. Gerisi hep yavaş yavaş safları dolduran muazzaflar. Hatta muharebenin başında yaralanıp cepheye geri dönenler bile var. (...)
16 Ekim 1914
(Mektubuma) ara vermek zorunda kaldım, zira atların arasına bir mermi düştü ve bayağı bir zayiat oldu. Yeniden devam ediyorum. Dün sabahtan beri, üç gün önce Almanları kaçırmak için yakıp bombaladığımız köydeyim.
İngilizlerle omuz omuza çalışıyoruz, birçok kez tercüman olarak hizmet verdim. Sana sadece beykın, corned-beef, marmelat, jam ve cheese ile beslendiğimi söylememe herhalde gerek yok, üstelik bol miktarda ve en iyisinden. İngilizler bana harika bir muşamba parçası verdiler, yağmurdan korunmak için her işimde kullanıyorum. Bana yolladığın giysiler daha yeni elime geçti; çok memnun oldum; bütün bunlar bu rutubetli, çamurlu, sisli memlekette çok işime yarayacak.
61Allahtan Moïse’in endişelerinin azaldığı anlar da vardır. Yeniden kendine geldiğinde, 9 Kasım’da Emmanuel Hillel’e şunları yazar:
- 66 NCMA, Moïse’in mektupları, 9 Kasım 1914.
Oğlumdan bugüne kadar iyi haberler aldığımdan duyduğum memnuniyeti seninle paylaşmaktan mutluyum, çetin muharebelerden sonra artık cephe arkasında! Bu sayede biraz dinlenebilecek, buna çok ihtiyacı vardı. (...)66
62Moïse sevinirken, Nissim, beklenmeyen bir tepkiyle, çarpışmaların bitmesiyle şaşkına döner, kızkardeşi Béatrice’e açılır:
29 Ekim 1914
Sevgili Bella’cığım,
(...) Artık İngilizlerle beraber değilim. Laventie tarafına bir dolu Hintli geldi ve bizim Fransız birliğinin yerine yerleştirildiler. Bizim birlik de hava tebdiline yollandı. (...) Hayatım karman çorman oldu, bütün gün hiçbir şey yapamamanın sıkıntısıyla, eller cepte volta atıyorum, yakındaki bir çayırda serbest dolaşan atlarıma nezaret ediyorum ve bilhassa da uyuyorum. (... Gazeteleri okudum, haberler çok iyiye benziyor; ama sakın Almanların tamamen vazgeçtiklerini sanmayın; bu son günlerde birçok esir Almanı sorguladım: savaşın kendileri için kaybedildiğinin farkındalar, ama muhteşem bir şekilde dövüşüyorlar ve sanıldığı kadar da yorgun değiller. Bizimkilerine nazaran çok daha ağır zayiatlarına rağmen, son derece disiplinliler ve hiç de bozgun halindeki bir ordunun askerlerine benzemiyorlar.
63Günler geçmektedir ve Nissim yeniden kardeşine sıkıldığını itirafeder: Ne tuhaf bir savaştır ki bu beklemek, savaşın ateşinden daha beterdir.
- 67 Piche” Nissim’in babasına hitap şekillerinden biri.
64“Sana asker hikâyeleri anlatmak istemiyorum, bu hikâyeleri Piche’e saklıyorum.”67 Kardeşine ortak dostlarından haberler verir, kimilerini tehlikelerden uzakta “arazi” olmalarından dolayı ayıplar. Biniciliğe olan merakını bildiğinden, ona uzun uzun bu en sevdiği konudan bahseder: dostları Kulpların atı
- 68 NCMA, Nissim II, savaş, 16 Kasım 1914
Pickwick ayağı tutuk diye, sahiplerinin Valgenceuse’deki arazilerinde kalabildiği için şanslıymış. Madam de Casteja’nın güzel doru kısrağı Charleroi’da başından vuruldu. Seyisin ati Louvet de burada, Baudrierlerin gri atı Rayon d’or da burada. Gabarrot ondört at eskitti, bense onbirincideyim... (...)
Hoşçakal sevgili Bella’cığım; aklım hep sende; fotoğrafin hep üstümde, seni bütün kalbimle kucaklarım.68
651 Kasım’da Nissim yeniden, artık sabitleşen ve Kuzey Denizi’nden Vosges’lara kadar uzanan, cepheye yollanır. İki ordu siperlerin içinde hareket etmeden, birbirlerinin karşısında beklemededir; binlerce asker kişi, oylece, siperlerin yanına kazılan çukurlarda geçireceklerdir. Yağmura, kara karşı, teneke ve tahta parçalarından yaptıkları damların altında, eğer biraz şansları varsa, viran bir evde buldukları sobayla ısınmaya çalışarak korunacaklardır. 7 Kasım tarihli mektubunda Nissim bu ilk deneyimini anlatır:
Geceyi siperleri düzeltmek ve derinleştirmekle geçirdik. Gün agardığında karşımızda Bocheların siperlerini bulduk. En uçtaki manga bizden dörtyüz metre mesafedeydi. Bu mesafede o kadar burun burunaydık ki, karşı tarafın yaylım ateşine yol açmadan herhangi bir hareket yapmak mümkün değildi. Gündüz ancak karın üzerinde pür dikkat sürünerek hareket edebiliyorduk. İaşe ikmali ancak gece vakti, o da büyük bir sesssizlik içinde gerçekleşebiliyordu. Burada tam üç gün dört gece kaldık, inan bana hiç hoş bir yanı yoktu. (...) Omit ederim siper nöbetimizin sırası birkaç günlüğüne geçmiştir. Çünkü gerçekten, özellikle geceleri, dizlere kadar su içinde, içine işleyen siste kalmak korkunç birşey. (...) Beslenmemiz gayet sağlıklı, ama hep aynı şey, dana, piliç ve tavşan eti. Geçen gün iaşe siperlere ulaşamayınca, bir domuz kestik. Yaban domuzuymuş gibi üzerinde bir süngüyle servis yaptım, Kasimin 4’üydü, Saint-Hubert’in arifesi. Bunu söylemek beni mutlu etmiyor ama çok eğlendim; hayatımda bu kadar güzel pirzola yemedim, harikaydı. Bu arada mutfaktan ben sorumluyum ve daha şimdiden birinci sınıf bir aşçı olmaya başladım.
66Moïse bu mektuba uzun uzun cevap verir. Bu mektup oğluna yolladıklarından tek geriye kalanı. Oğlunu seven, dikkatli, oğluna bilgi vermeye onu eğlendirmeye gayret gösteren bir babanın satırlarıdır bunlar. Ve vatanperverliğini, savaşı kazanmak için yararlı olma tutkusunu da ortaya koyar.
- 69 Lokantanın adı.
Salı, 17 Kasım 1914
Nini’ciğim,
Bu sabah hem 7’si ve 8’i tarihli uzun ve güzel mektuplarını, hem de 9’u tarihli matbu kartını aldım. Bu tür kartları daha önce İngiliz askerlerinin kullandığını görmüştüm. Çok kullanışlı, bana bunlardan her gün bir tane yollarsan, hem fazla zamanını almaz, hem de beni rahatlatmış olursun.
Mektupların hepimizi bahtiyar etti. Bütün yakınlarımıza dostlarımıza okutuyoruz; hatta herkesin okuyup ilgiyle yorumladığı mektupların Paillard’da bile başköşedeler.69Buraya döndüğünde seni büyük tezahürat bekliyor.
3’ü tarihli mektubunu aldım, benden istediğin her şeyi yolladım, bir fotoğraf makinesi eksik, onunla da me şgul oluyorum. Yiyeceğe gelince, gazetelerle birlikte düzenli olarak yollayacağım.
Bahsini duyduğun Rus zaferi doğru. Varşova’ya 12 km yaklaşan Almanlar eski sınırlarına geri püskürtülmüş (...) ve Rusların büyük bir orduyla Silezya’yı işgal edeceği söyleniyor. Kısacası bu açıdan işler iyi gidiyor ve burada herkes Almanların Moskof istilâcıları geri püskürtmek için bizim cepheden asker çekmesini bekliyor. İşte o zaman uzun zamandır beklediğimiz zaferi nihayet elde edeceğiz.
Buradan haberlere gelince, 1914 tertibi hazırmıs, gayet iyi talimgörmüşler, iyi donatılmışlar ve yakında yardımınıza koşacaklar.
Genellikle havaların kötü gittiği bir ülkede havanın iyi olması gerçekten beklenmez bir şans. Saint-Hubert gününü bu azize layık olmayan bir hayvanla da olsa kutlamış olmanıza sevindim. Bu arada, cephedeki dostun yüzbaşı Marolles, Kulp’a Saint-Hubert gününü unutmadığını ve bir çavuşla gidip düşman siperlerine el bombası atarak kutladığını yazmış.
Söz avdan açılmışken, av hayvanlarının, birkaç kaçak avcının sebep olduğu kaçınılmaz zaiyat dışında, aynen bıraktığın gibi olduğunu; beslemesi ve bakımı serbest olduklarındakinden daha kolay olduğundan binikiyüz kadar horoz ve tavuğu kümeslere aldığımızı söyleyeyim. Dört ayaklı av hayvanlarında da önemli bir artış var.
Seni alakadar edebilecek başka bir haber de, Güney’de bıraktıgım tabakçı Eugène’in Bayonne’da 1. yabancı alayına katılması. Yüzbaşının emir eri olmuş ve bir ihtimal bir gün karşılaşabilirsiniz.
Sana Robert Aboucaya’dan bahsetmek istemiyordum, ama senin duyduğun gibi yaralanmış’değil, tek kurşunla öldürülmüş zavallı. Ebeveyni ve birkaç hafta önce kocasını da kaybetmiş olan büyükannesi Madam Dreyfus için çok acı bir durum.
Başka bir üzücü haber de, Robert ve Jean’ın küçük kardeşi Alexis de Gunzberg’in ölümü. Biliyorsun İngiliz tabiyetindeydi, orduya katılmış ve kıtaya yapılan ilk çıkartmada ölmüş.
Verdiğin bütün teknik ayrıntılar benim için çok ilginç, mektuplarıni okuttuğum insanlar için belki daha da ilginç.
Telefon konusuna gelince, benim ortağı olduğum bir şirket, gece gündüz çalışarak senin bana bahsini ettiğin sakıncaları bertaraf etmeye yarayacak cihazları üretiyor.
Büyük topları tedarik etmek için de elimizden geleni yapıyoruz. Hatta Japon hükümetinin elinde olup da bize yolladığı Fransız imalatı mükemmel topları aldık bile.
Yaralıların toplanması konusunda imkânlarımızın yetersiz olması çok üzücü, maalesef birçok şirket bu işle uğraşıyor ve aralarında iyi bir koordinasyon yok. (...)
Mösyö Edgard Stern mektuplarınla çok ilgileniyor ve sanırım bunun esas sebebi kendisine yeterince sık yazmayan oğlundan haber alma arzusu. Lütfen oğlanı her gördüğünde mektuplarında ondan da bahset; babasını memnun edersin. (...)
Monoach, Tedeschi ve Chavanne selâmlarına teşekkür ediyorlar ve onlar da sana en samimî selâmlarını yolluyorlar. (...)
Dikkatini bugün sana yolladığım Le Gaulois’nın sayısına çekerim, içinde senin yolladığın ve benim bir dostuma ilettiğim 7 ve 8 Kasım tarihli mektuplarını göreceksin, ben de çok şaşırdım.
67Moïse el yazısıyla şunları eklemektedir:
Evet evlâdım, seni görmeyeli üç buçuk ay oldu, sana zaman geçmek bilmez gibi geliyorsa, Béatrice ve benim için daha da uzun geliyor. Savaşın başında sen yeniliğin ve heyecanın cazibesini, çarpışmaların yoğunluğunu yaşadın, biz ise sadece üzüntü ve endişe yaşadık!
Seni bütün sevgimle kucaklarım. Baban.
Kodak’ı sana bu hafta sonu geri dönen Jean Stern’le yollayacağım. Çok iyi bir makine, her türlü havada ve flaşsız kullanabilirsin. Kaybolmasın diye Stern’le yolluyorum zira pahalı bir makine.
- 70 NCMA, Nissim II, savaş, 8 Kasım 1914.
68Siperlerden uzak olduğunda Nissim, durmak tükenmek bilmeden yazmaktadır. Muhteşem çarpışmaların şaşırtıcı hikâyeleri, “kazan”ların (Almanların atış mesafesinin dışında kalarak vurmasını sağlayan yüksek güçlü toplar) sebep oldukları tahribatın ayrıntılı tasvirlerinin yanısıra, “yersiz”70 olarak nitelediği, sivillerin yeniden eğlence hayatına dalmaları karşısıdaki tepkileri de mektuplarında yer almaktadır.
69İlk defa Nissim’de bir bıkkınlık ve sevdiklerinden uzak olmanın bir kat daha artırdığı, tasasız günlerin özlemi hissedilmektedir.
70Siperlerin rutubetli ve basık havası, zayiatlarla sonuçlanan taarruzlar, hareketsiz günlerin mecburi istirahatinin, Nissim’in maneviyatını bozduğu söylenemez. Her zamanki cevvaliğiyle babasına mutfak (!) maceralarını anlatarak eğlendirmeye çalışmaktadır.
- 71 Aynı, 19 Kasım 1914.
Bugün tek başıma, herkesin bayıldığı bir fırında makarna ile patates püresi yapmayı başardım. Ateş altında olmadığımız zaman tek eğlencem, yemek yapmakla mektup ve gazeteleri okumak. Ufak bir yemek kitabı bizi ziyadesiyle memnun edecek.
Sanırım senden istediğim ayakkabıları sipariş etmişsindir. Geniş ve çok kalın tabanlı olmaları lazım, boyları enlerinden büyük ve iri çivili olsunlar. Rahatça iki çift çorapla giyebilmeliyim.71
- 72 Aynı, 28 Kasım 1914.
71Elbiseler, ilaçlar, fotoğraf makinası, lambalar, piller bunların yanısıra pipo ve tütün de ayrıntılarıyla tasvir edilen siparişlerin arasında yer almaktadır. Nissim siparişleri adamlarıyla paylaşmaktadır. Monceau sokağı hummalı bir çabayla kahramanın isteklerini yerine getirmeye gayret göstermektedir: “Bana gelen koliler yüzünden alayda bir efsane haline geldim, ne zaman gelen kolileri açsam ufak grubum hemen etrafıma çörekleniyor.”72
72Cephede geçirilen iç kapayıcı bir Noel yortusundan sonra, 1 Ocak 1915’de, Nissim’in mektuplarının tonu değişir. Ne eski heyecandan, ne neşeden, ne de iyimserlikten eser kalmamıştır. Askerin enerjisi tükenmektedir.
Ne hüzünlü bir yılbaşı! Bol miktarda dağıtılan şampanya, şarap, portakal, ceviz, elma, tütün bile bir bayram havası yaratmaya yetmiyor. (...) Hayat çok yeknesak. Bu sabah, albay, subayları ve astsubayları yanına çağırdı ve kendilerine 2 Ağustos’tan bu yana yaptıkları için teşekkür etti.
Paris’te ziyaret modası hâlâ devam ediyor mu? Pek ihtimal yok galiba.
Hepinize iyi seneler diler, yürekten kucaklarım.
Nini.
731915 yılında biraz olsun rahat edecektir Nissim. Geçirdiği apandisit ameliyatı haftalarca cepheden uzaklaşmasına vesile olur. Bu zaman zarfında savaş yayılmıştır. Türkiye, Bulgaristan, İtalya savaşa girerler.
74Çanakkale ve Selanik önlerinde bozguna uğrayan müttefikler, Fran-siz-ingiliz taaruzlarını püskürten, Galiçya’yı kurtaran ve Polonya’yla Litvanya’yı işgal eden Mihver devletleri karşısında zor duruma düşerler. Ölüler ve yaralılar yüzbinlerle ifade edilmektedir. Fransa’da düşmana karşı taarruza geçen birliklerin başında General Pétain vardır. Düşman hatlarında açılan bir iki gedikten sonra muharebe bozgunla neticelenir: yeni bir kış daha yaklaşmaktadır.... Nissim cepheye doğru hareket eder.
- 73 Aynı, 26 Eylül 1915.
- 74 Aynı, 29 Eylül 1915.
- 75 Aynı, 27 Ekim 1915.
- 76 Aynı, 17 Kasım 1915.
- 77 Aynı, 18 Kasım 1915.
- 78 Not 14 ile aynı.
75Çarpışmalar modernleşmiştir. Kamuflaj kavramı gündeme gelir, üniformalardaki şatafatlı renklerin yerini daha nötr renkler alır. Askerlerin kasketlerinin altına giydikleri demir takkelerin yerini miğferler ve gaz maskeleri almıştır... Asteğmenliğe terfi ederek 21. Süvari birliğine atanan Nissim, “korkunç bir çamur deryasında” cereyan eden şiddetli çarpışmalara katılır. “Tuhaf” diye nitelediği “tabiî renklere boyanmış” toplar arasında çarpışır.73 İlk başlarda hiçbir varlık göstermeyen hava kuvvetleri artık savaşta faal bir şekilde yer almaktadır. Nissim pilotlarla ilk karşılaşmasından sonra çok etkilenir: “Özellikle fotoğraflar sayesinde çok yararlı bir iş yapıyorlar” diyecektir babasına.74 Bu karşılaşma aslında Nissim’in yazgısında bir dönüm noktası olacaktır. Genç Nissim’e yeni ufuklar açacak, siperlerinde mevzilenmiş piyade görevine nazaran çok daha heyecanlı perspektifler sunacaktır... O an için ulaşılmaz bir hayaldir hava kuvvetleri. Yerde çarpışmalar kurbanlar vererek bütün şiddetiyle devam etmektedir... Nissim’in içini bu cehennemden kurtulma arzusu kaplar ve çözüm önceden bellidir: “Eğer bu siperlerde yaşamaya devam etmek zorunda kalırsam, bir an bile hava kuvvetlerine katılmakta tereddüt etmem.”75 “Bir dehşet gününde”,76 “iki ay içinde manganın verdiği altıncı kurban”77 olarak, en sevdiği arkadaşlarından birinin yanı başındaki siperlerde ölümü ve iki gün sonra kendisinden bahsedilmemesi, “savaş zamanı çabuk unutuluyor ve hayattan istifade edilebildiği sürece istifade ediliyor”78 diyerek izah etmektedir bu zoraki unutkanlığı; yorgunluk ve sürekli daha ileri bir tarihe atılan izinler, Nissim’i ister istemez “eğer”li konuşmalara sürüklemektedir.
2 Aralık 1915
Sevgili babacığım,
Uzun uzadıya düşündükten sonra, gözlemci sıfatıyla hava kuvvetlerine girmek üzere başvurmaya karar verdim.
Her şeyi öngördüm, her şeyi ayarladım; şahsen tanıdığım bir tayyare filo komutanı beni doğrudan ve şahsen isteyecek ve dolayısıyla neresini istersem oraya düşeceğime eminim. Ancak bunun için bir müracaatta bulunmam ve bilhassa da bu müracaatı en yüksek makamlara ulaştırabilmem lazım. Oysa şu andaki komutanım benden çok memnun olduğunu ve beni muhafaza etmek için elinden geleni yapacağını, hatta dilekçemi bile yırtacağını, vs. söyledi. Beni bırakmak istememesindeki bu ısrardan büyük şeref duyuyorum, çok mütehassis oluyorum ama işime de gelmiyor doğrusu. Şimdilik ona hissettirmeden çalışıyorum ama eğer müracaatımı havale etmeyi reddederse, dişlerimi göstermeye mecbur kalacağım o zaman da müracaatımı havale ederken, kabul edilmemem için sicilime her şeyi yazabilir.
Sana yazıp, burada ayın 15 günü yaşadıklarımızı sümen altı ederek, havacı hayatının tehlikelerinden dem vurup, seni kendi safına çekmeye çalışabilir. Böyle bir şey olursa ona benimle aynı fıkirde olduğunu söyleyeceğin konusunda sana güveniyorum. Çünkü böyle bir şeyi senin muvaffakatın olmadan yapmayacağım kesin. Ama çok düşündüm ve seni temin ederim ki burada sürekli ve şereften yoksun olarak karşı karşıya olduğum tehlike en az hava kuvvetlerinde karşılaşacağım tehlike kadar büyük ve üstelik hiç de tatmin edici bir tarafı yok.
Allahaısmarladık babacığım. (...) Seni ve Béatrice’i pek çok öperim. Nini.
76Moïse oğlunun bu “yön değişimine” muhalefet eder gözükmemektedir. Muhtemelen Nissim’in bu siper cehenneminden kurtulma azmini ve bu konudaki inadını anlamıştır. İşin tehlikesinin daha fazla bilincinde olmakla birlikte, hava kuvvetlerinin bu kâbustan kurtulmanın tek yolu olduğunu anlamıştır. En sonunda Nissim babasını ikna etmeyi başarır, hayat şartları hava kuvvetlerinde daha elverişlidir, askerler yatakta yatabilmektedir ve ölüm tehlikesi siperlerde olduğundan daha fazla değildir!
771915 yılı barış ümidi olmaksızın biter.
Bir Noël günü olması gereken her şey var: yağmur, sel, çamur, vs. yakında kayıklarla çıkmak zorunda kalacağız herhalde. Cephenin ilk hattında zavallı adamlarımız sürekli yağmur ve çamurla boğuşuyor; artık ne bir barınak kaldı ne başka bir şey, sürekli korunaksız halde kalmak durumundalar. (...) Bu sabah çizmelerimi giyip, ön hatlardaki adamlarımı görmek istedim ama çamura batıp kalınca vazgeçtim. (...) Bu arada ağır toplar yaylım ateşe devam ediyor (...) gökyüzü sanki delinmiş gibi, kuru bir tarafımız kalmadı. (...)
78Bu son çarpışma ayları en sonunda Nissim’in maneviyatını sarsar, ayrılığın da etkisiyle babasına dert yanmaktadır.
29 Aralık 1915
Sevgili babacığım,
Sanırım bu kısa mektubum 1 Ocak’ta eline geçer; bu vesileyle sana ve Béatrice’e, 1916’nın mümkün olabilecek en mutlu sene olması için en iyi dileklerimi sunarım. Temennim onyedi aydır yaşadığınız endişelerin en kısa zamanda son bulması ve hepimizin sıcak yuvamızda sağ salim buluşmamız.
Sizin için benim için olduğundan daha zor bir durum, zira ben şahsen tehlikelere göğüs gererken, sizin gibi, tehlikede olan sevdiğim bir yakınımı düşünmüyorum. Eğer seni müsterih edebilecekse, inan bana kendimi lüzumsuz tehlikeye atmıyorum. Yapmam lazım gelen ne ise onu yapıyorum ve eğer iki seçeneğim varsa, en tehlikelisini seçip cengâverlik yapmıyorum. Tabiî bu yol eğer gerekli ya da yararlıysa iş başka.
Maalesef bazen birbiriyle sürtüşen karakterlere sahibiz, ama asıl böyle anlarda, tehlikelerle ve birbirimizden uzak geçen 17 aydan sonra, insanın ailesiyle geçirdiği bir doğum günü ya da bir kutlamada gerçek mutluluğun ne olduğu kavranabiliyor, bizi birbirimize bağlayan bağların ne kadar kuvvetli olduğunu hissediyorum. Bu anlarda sana sarılabilmek için, seni öpebilmek için neler vermezdim.
Şu anda işte böyle bir haleti ruhiye içindeyim babacığım ve senden isteğim Béatrice’imizi benim yerime kollarına alıp bütün gücünle kucaklaman.
Seni çok öperim.
Nini.
Hava Pilotu Nissim
15 Ocak 1916
Sevgili babacığım,
Generalin emriyle, 11 Ocak itibarıyla ve gözlemci sıfatıyla MF 33 hava fılosuna atandığımı şimdi öğrendim. Tam istediğim oldu, eminim sen de memnun olmuşsundur.
Yüzbaşı Bondage beni yarın sabah arabayla aldıracak ve sanırım senin bu satırları okuduğun sırada ben Bruay’a yerleşmiş olacağım. Çok memnunum.
79Nissim, iki gün sonra, zafer kazanmış komutan edasıyla, yanında emir eri, köpeği ve kolileriyle menziline varır. Yeni bir hayata ilk adımını atmaktadır. Hava filosundaki yaşamın o ana kadar yaşadıklarıyla alakası yoktur: ne siper, ne çamur, ne haşerat. Cephenin yakınlarınıda yer alan yeni karargâhı, uçak hangarları ile yatakhane, bürolar ve mutfağı barındıran baraka ve çadırlarla çevrili geniş bir arazidir. Burada zamanın akışı bile bir başkadır. Ne saatier süren bombardımanlar, ne uykusuz geçen geceler; burada hayat akışını tanzim eden tek şey, uçaklar sadece açık ve az rüzgârlı havalarda uçabildiklerinden, hava durumudur...
- 79 NCMA, Nissim II, savaş, 23 Ocak 1916.
Uçamadığımız zamanlar, ki sıklıkla başımıza gelen de bu zaten, günümüz rahat geçiyor: sabahları geç kalkıyoruz, biraz yürüyüş yapıyoruz, mektup yazıyor, kitap okuyor ya da iskambil oynuyoruz (ötekiler oynuyor); yöredeki şehirlerden birine gitmeden geçirdiğimiz gün yok gibi.79
80Filo, yirmi civarında pilot ve onların vazgeçilmez yardımcıları, elli kadar becerikli, hepsi babacan makinistten oluşmaktadır. Elleri her şeye yatkındır.
81Nissim MF 33 fılosundadır. Bu fıloların her biri, kullanılan uçağı belirten harfler ve rakamlarla anılmaktadır. Bir de uçakların yanına boyanan simgeler vardır. Bir arma gibi uçağın ruhunu temsil etmektedir bu simgeler: aslan, horoz, kartal, sivrisinek veya –uçağın yavaşlığına izafeten– salyangoz, –Guynemer’in meşhur ettiğileylek, hepsinin bir anlamı vardır.
82MF 33’ün simgesinin çıkış noktası bir kelime oyunu olmuştur. Filo komutanı Alfred Bordage imzasını A. Bordage (“abordage” Fransızca bordadan saldırı anlamına gelir, –ç.n.) olarak atmaktadır ve borda baltası da fılosunun sembolü olmuştur.
83Kalın bir bıyığın güleç yüzünü ikiye ayırdığı bu adamla Nissim’in ilişkileri daha ilk günden mükemmel başlamıştır.
- 80 Aynı, 20 ocak 1916.
- 81 Aynı, 24 Ocak 1916.
84“Sanırım çok iyi bir fıloya düştüm; komutan çok cesur bir adam ve çok meşhur bir pilot.”80 İki adamın ortak zevkleri, onları sık sık -uzak olmakla birlikte bol av hayvanı bulunan- Aumont’da buluşturur. “Aklı fikri av olan komutan zamanını sürekli omzunda tüfek, dağda bayırda dolaşmakla geçiriyor, aslında yasak ama zekâsı sayesinde daha hiç yakalanmadı.”81
85Babasına şunları yazar:
- 82 Aynı, 25 Ocak 1916.
Eminim ki tayyaraye bir binsen çok hoşuna gider. Muhteşem bir his ve işin garip tarafı insanın kendini tamamen emniyette hissetmesi. Havacılık cepheden uzakta olduğunda oyun gibi bir şey olmuş artık. Tek tehlike mermiler ve Alman hava kuvvetleri.82
86Uçmak Nissim için başlı başına bir mutluluk kaynağıdır. Ancak, hava şartlarına tâbi olduğundan uçma imkânı pek sık çıkmamaktadır karşısına. Günlerin yeknesaklığı yeniden canını sıkmaya başlamıştır. İşsizlikten ve onun doğurduğu boşluktan şikâyetçidir.
- 83 Aynı, 27 Ocak 1916.
Soğuk konusunda merak etme, baştan aşağı tayyare kıyafetleri var üstümde, yepyeni ve harikulade elbiseler, özellikle de içi kürklü muşambalı İngiliz malı bir tulum var ki harika. (...) Yaptığım işi hakketmek için çok çalışıyorum; topçu bir arkadaşım beni yönlendiriyor ve muhtemelen komutanım beni bir topçu bataryasında eğitime yollayacak.83
87Nissim’in görev aldığı filo gözlemcilik yapmakta, topçu birliklerini yönlendirmekte ve hava fotğrafları almaktadır. Savaşın ilk zamanlarında, genelkurmay, Fransız ordusunuda bulunan elli kadar uçağa gözlem ve keşif görevini uygun görmüştür. “Avcı” uçaklarının devreye girmesi için 1915 Mart ayını beklemek gerekecektir. Bu andan itibaren savaş sanayii gitgide daha verimli değişik model uçaklar üretmek için olağanüstü bir çabaya girmiştir. Nissim 130 HP’lik bir Forman’la uçmaktadır.
- 84 Aynı, 30 Ocak 1916.
88“Yeni bir model, hem 80’ler kadar iyi hem de onlardan daha hızlı uçuyor. Temkinlilikte üstüne olmayan pilotumun adı Gressard.”84 Ve babasının ne kadar meraklı olduğunu bildiği teknik tasvirlerle devam eder:
- 85 Aynı, 2 Şubat 1916.
130’um, 12 silindirli muhteşem bir Renault motoruyla mücehhez. Tabiî aynı bir araba motoru gibi, sabit motor. Rotatif motorlar sadece avcı tayyarelerine takılıyor, çünkü nazik olduklarından ancak birkaç saat çalışabiliyorlar.85
891916 Verdun yılıdır... Almanlar taarruzlarını şiddetlendirirler, Fran-siz ordusunu “tüketmek” istemektedirler. Douaumont kalesini ele geçirirler. Mart’ta, Falkenhayn Meuse nehrinin sol yakasına saldırı emri verir. Mart’tan beri Nissim fılonun fotoğraf servisine atanmıştır. Sorumlu oldukları sektör meşhur 304 sayılı sektördür.
- 86 Aynı, 16 Nisan 1916.
Çok iyi fotoğraflar çekiyorum, çok memnunum çünkü tahmin edemeyeceğiniz kadar faydalı oluyor bu fotoğraflar.
Boche’lar evvelsi gün 304. sektörde dehşetli bir saldırı gerçekleştirdiler. O günden beri bombardıman devam ediyor ve ordumuz, bütün kahramanlığına rağmen, birkaç ileri hattan çekilmek zorunda kaldı. Ama 304’ün zirve noktası hâlâ bizim elimizde. (...) Sektörün çok güzel resimlerini çektim ve ordunun hareket hattı benim sayemde tespit edilebildi. Ufak ufak takdir toplamaya başladım.86
- 87 Aynı, 13 Mart 1916.
- 88 Aynı, 30 Haziran 1916.
- 89 Aynı, 7 Temmuz 1916.
90Nissim uçmayı da öğrenir. Yaptıklarından gurur duyan bir çocuk gibi, tevazuyu bir kenara bırakarak, basarılarını bir bir anlatır: “Çok kabiliyetli olduğum söyleniyor.87” “Dün, ilk defa, tamamen tek başıma ilk uçuşumu yaptım. Çok iyi geçti o kadar az ders alıp bu kadar başarılı olduğum için herkes beni tebrik etti.”88 Çok yakında uçuş brövesini alacağını ümit etmektedir, “zira fotoğrafçılık mesleği en sonunda sıkıcı geliyor, uçan diğer personelden daha az takdir toplayıp, hayatını onlardan daha fazla tehlikeye atıyorsun.”89
Bu zaman zarfında, Fransız zaferinin geleceğinin simgesi Verdun düşmana direnmektedir. Nissim, uzun çarpışmalarda gösterdiği başarı ve fedakârlığı sebebiyle teğmenliğe terfi ettirilir.
24 Ağustos 1916
Sevgili babacığım (...) Fontainebleau’da iyi vakit geçirmiş olmana ve biraz olsun endişelerini unuttuğuna pek sevindim; çok iyi oldu, çünkü iki senedir hayatın pek içaçıcı değildi zavallı Piche’im benim.
Burada sektörde hâlâ asayiş berkemal; dün öğleden sonra Bordage’la keklik avına çıktık (...) bütün gün tarlalarda dolaşmaktan akşam döndüğümde yorgunluktan her tarafım tutulmuştu.
Dün gece filo karargâhında benim şerefime büyük bir yemek tertip edildi, şampanya, şerefime kalkan kadehler, yüzbaşının sıcak sözleri, vs. her şey çok hoştu.
Bu sabah hava kapalı ve uçabileceğimizi sanmıyorum.
91Savaş med cezirde yükselen deniz gibi yayılmaktadır...
- 90 Aynı, 29 Ağustos 1916.
Romanya’nın müdahalesinden bahsettiğin mektubun elime çok geç geçti, mektup geldiğinde güvenilir kaynaklardan haberi alalı üç dört gün olmuştu bile.90
- 91 Aynı, 27 Ekim 1916.
- 92 Aynı, 16 Eylül 1976.
92Belirsizlik, tehlike ve korku dolu günler birbirini takip etmektedir. “Evvelsi gün, bir arkadaş karargâha, harita çantasında üç kurşunla döndü, dün de bir tayyare bütün mürettebatıyla kayboldu.”91 Herkes yenilik bekleyişi içindedir. Yeniliklerin ilgi uyandırması ve bu yeknesaklığı kırması beklenmektedir: “Dün bir ‘tank’ gördüm, hatta içine bile bindim. Tuhaf bir vasıta, sanıldığından çok daha küçük, ama mermileri geçirmediğinden çok büyük etkisi var.”92
93Genel bıkkınlık ve ümitsizlik içinde savaşın üçüncü kışına girilmektedir. Savaşa taraf ülkelerin dahilî durumları içaçıcı değildir. Cephede düşenlerin ardından tutulan matemler, hayat pahalılığı, hükümet buhranları sivil halkta takat bırakmamıştır... Rusya’da ise devrim rüzgârları esmektedir... Bu karışık ortamda Nissim, her zamanki cesaretinden ve enerjisinden bir şey kaybetmez. Usanmadan babasına moral vermeye devam eder.
27 Aralık 1916
Sevgili babacığım,
Mektuplardaki düzensizlikten dolayı sana iyi ve mutlu bir sene temenni etmek için daha fazla beklememeyi tercih ederim: sana savaş meydanından yolladığım üçüncü tebrik, ümid ederim dördüncüsü olmaz. Farkında mısın askerî durumumdaki değişiklikler hep Ocak aylarında oluyor. 1915’te geri döndüm, 1916’da hava kuvvetlerine girdim.
Bu sene, yeniyıl hediyesi olarak, sana ekte aldığım takdirnameyi yolluyorum. Bir an yeni yıla sizin yanınızda girebileceğimi düşünmüştüm, ama mümkün olmayacak: artık sürekli sektördeyiz ve burada bana çok ihtiyaç var. Bugün çok puslu olmakla beraber hava güzeldi, onbeş gündür ilk defa çalıştık.
Benim tarafımdan Béatrice’i bol bol öp, söyle ona bana pek sık yazmıyor. Seni de bütün kalbimle, bütün sevgimle kucaklarım babacığım, yakında hep beraber olmak ümidiyle.
Nini.
Kahraman
5 Eylül 1917
Teğmen Nissim de Camondo ve Asteğmen Dessessart, 5 Eylül çarşamba sabahı saat 11:15’de MF 33 filo karargâhından (Embermenil’in kuzeyi/Meurthe-et-Moselle vilayeti) havalanmış olup üsse geri dönmemişlerdir.
Karargâhtan, takrıbi yedi kilometre mesafede bulunan, “bıçak sırtı” tabir edilen ormanın arkasına doğru alçaldıkları görülmüş ancak indikleri gözlemlenememiştir.
94Bu kısa ve kuru nota, ümitlendiren, şüphe uyandıran tanıklıklar, ayrıntılar eklenir. Bu bilgilerin karşılaştırılması, pilotların tecrübelerine dayanarak anlattıkları nihai çarpışmanın ne şekilde cereyan ettiği hakkında bir fikir vermektedir.
95MF 33 bir süreden beri bir kırlık arazide, Lunéville yakınlarında bir orman kenarına konumlanmıştır. Düşman hatlarının çok yakında bulunmalarına rağmen, ortalık sakindir. Sabah hava açıktır, uçaklar havalanabilecektir. Son demlerini yaşayan yazın yumuşak ılık ışıgı net resimler almaya müsaittir.
96Besonneau civarındaki, haki bir brandayla örtülü taşınır hangarda hummalı bir gün yaşanmaktadır. İçeride Farman ve Dorand uçaklarının balta simgesi taşıyan çatıları sıralanmıştır. Motorları yağlamakta kullanılan kesif bir sıcak hintyağı kokusu havayı sarmıştır. Makinistler somunları sıkmakta, kirli bujileri temizlemekte, lastikleri şişirmekte, ardından da yakıt doldurmak üzere uçakları dışarıya çıkarmaktadırlar. Şakalaşmalara rağmen dikkatler son derece yoğundur. Birkaç arabanın göze çarptığı arazinin etrafını barakalar, çadırlar, biri fotoğraf laboratuvarı diğeri silah atölyesi olarak kullanılan iki kamyon çevrelemektedir. Bir köşedeki rüzgâr balonu yarıya indirilmiştir.
97Vichy’de bir su küründen, Deauville’de “muhteşem” bir tatilden sonra Nissim formdadır. Süvari üniformasının içinde, uzun boyu, inceliği, zerafeti, özenle kesilmiş bıyığı ve yanık teniyle, arkasında belli belirsiz o çok sevdiği Rusya Kolonyası’nın rayihasını bırakarak yüzbaşı Vidal’in odasına girer. Kendisine otuzbir yaşındaki, yapılı, sert sakallı ve bıyıklı asteğmen Dessessart eşlik etmektedir. Fotoğraf malzemeleriyle birlikte görevlerini konuşmak ve faaliyet alanlarını tespit etmek için Nissim’in yanındadır.
98Son ayrıntılar, son tavsiyeler, nizamî selamlaşma ve ardından gelen: “Beyler, bize getireceğiniz malûmatlar Genelkurmay için son derece kıymetlidir, iyi şanslar, temkini elden bırakmayın.”
99Pistin ucunda donanımları hazır, silahları yüklenmiş, fotoğraf makinaları yerine yerleştirilmiş olan uçak havalanmaya hazırdır. Nissim ve Lucien kürklü tulumlarını, eldivenlerini giymişler, deri başlıklarını, gözlüklerini takmışlardır. Bu halleriyle sıcaktan patladıklarına şüphe yoktur. Ancak, gökyüzünde, ikibin metre irtifada bu elbiseler soğuktan zar zor koruyacaktır Nissim ve Lucien’i.
100İkisi için de siradan bir görevdir. Uçak saat onbiri çeyrek geçe kalkar. Birkaç dakika sonra istenilen irtifaya ulaşılmıştır. Uçağın kanatlarının altında boydan boya Lorraine bölgesinin manzaraları uzanmaktadır. Uzaklarda Vosges daglan seçilmektedir.
101Birden ufukta dört küçük siyah nokta görülür. Hızlanmakta yarar vardır. Oysa Dessessart tınmadan işine devam etmektedir. Nissim hissettiği tuzaktan sıyrılmak için rotayı Fransız hatlarına doğru çevirir. Uçaklardan biri diğerlerinden ayrılarak büyük bir hızla üzerlerine doğru gelmeye başlar. Nissim sonuna kadar gaza basar, motor gürüldemeye, dümen titremeye başladığında, kendilerini takibe alan uçakta beyaz fon üzerine çizilmiş siyah haç bütün netliğiyle görülmektedirler artık. Lucien nihayet fotoğraf makinasını bırakarak sükunetle makineli tüfeğe mermi yüklemeye başlar. Alman artık peşlerindedir. Nissim kurtulmaya çalışır. Uçağa önce bir pike yaptırır ardından da aniden yön değiştirir. Bir mitralyöz salvosu gökyüzünü şimşek gibi yarar. Tecrübeli Lucien tam hedeften vurmuştur. Tekkişilik düşman uçağı yara almıştır ve arkasında koyu bir duman bırakarak kendi hatlarının gerisine dönmeye çalışmaktadır... Ancak o anda, delikdeşik olan yakıt depolarından ateşler yükselir ve Nissim’in bütün gayretlerine rağmen uçakları meşum bir helezon çizerek irtifa kaybetmeye başlar.
102Sonlarının geldiğini bilmektedirler. Çarpışma topu topu birkaç dakika sürmüştür...
- 93 Aynı.
F 33 fılosu, 64. sektör
5 Eylül 1917
Mösyö,
Oğlunuz, bu sabah, düzenli bir şekilde birlikte uçtuğu, tecrübeli mitralyözcü teğmen Dessesart olduğu halde bir fotoğraf keşfıne çıkmıştır. Tayyarelerinin irtifa kazandığı ve düşman hatlarına doğru seyrettiği görülmüştür. Ancak, kalkışlarının üzerinden iki saat geçmesine rağmen geri dönmemişlerdir. Her yere telefon edildiği halde, hiçbir çarpışma haberi alınmamıştır; öte yandan uçağın bizim hatlarımızda olmadığı da kesindir. Dolayısıyla şu anda düşmanın eline düşmüş oldukları tahmin edilmektedir. Oğlunuz fılomuzun en iyi pilotlarından biridir; mutad cesareti ve soğukkanlılığıyla bu zor durumdan en iyi şekilde sıyrılacağı şüphe götürmez; motordaki bir arıza nedeniyle düşman hatlarının gerisine iniş yapmak mecburiyetinde kalmış olmaları kuvvetle muhtemeldir.
Size bu satırları yazmaktan büyük bir elem duymaktayım ve kendi endişemi düşündükçe sizin ne halde olabileceğinizi çok iyi tahayyül edebiliyorum.
Beklemek gerek... bu durumun sizin için ne kadar acı olduğunu biliyoruz. Biz arkadaları da, bekliyor ve ümid ediyoruz.
Sizi hürmetle selamlarım Mösyö.
Teğmen Rotival, F33 fılosu kumandan vekili.93
103Yer gök birbirine katılır. Sefaretler, Cenevre’deki Uluslararası savaş esirleri ajansı, Alman yetkililer, Kızıl Haç, herkes seferber edilir. Hummalı bir şekilde sağa sola mektuplar, dilekçeler yazarak operasyonları ustaca yönlendiren Tedeschi’dir. Yeniden, nazik meseleleri halletmekle ünlü, enerjik Victor Mizrahi devreye sokulur. Victor, Moïse’in dostu, “Sevgili Kont Nissim’den” haber almaya çabalayan Marki de Biron’la görüşmek üzere Bern’e yollanır.
104Bu meşum haberi aldığından beri, rüyalarında bile kendini rahat bırakmayan, bir an bile aklından çıkaramadığı üzüntüsüyle kıvranan Moïse kütüphanesine kapanmış, günlerini, sığındığı koltuğunda geçirmektedir. Kitapları, sükunet telkin eden açık renk lambri kaplı bu mekân onu biraz da olsa rahatlatmaktadır. “Bu dehşet verici savaş”, diye yazmaktadır bir dostuna,
- 94 NCMA, Moïse’in mektupları, 19 Eylül 1917.
maalesef hiçbirimizi unutmuyor! Hepimiz için üzüntü, endişe ve elem kaynağı. Tayyare pilotu oğlumun bu ayın 5’inde bir hava çarpışmasını müteakiben düşman hatlarının gerisinde kaybolmasından beri ben de müthiş bir üzüntüye garkoldum. O tarihten bu yana kendisinden hiçbir haber alamadık ve ne kadar ümidvar olsak da endişelerimizi dağıtmaya kafi gelmiyor, bu bekleyiş insanın aklına binbir türlü şey getiriyor, ruhunu sıktıkça sıkıyor.94
105Aradan on gün geçmesine rağmen hâlâ bir haber yoktur. Her taraftarı dayanışma mesajları yağmaktadır. Mesajlar çoğaldıkça Moïse’in kafasındaki o korkunç belirsizlik daha acı verici olur. Nissim’in arkadaşları, iş ilişkisinde bulunduğu kişiler, aile fertleri Moïse’e sürekli yazmaktalar, ona destek olmaya gayret etmekteler ve hayırlı haberler almak için sabırsızlanmaktadırlar. Her açılan mektup, cesartelendiren, az da olsa rahatlatan yeni bir dosluk ifadesidir. Bu mektuplar arasında Carle Dreyfus’unkiler özellikle sıcaktır.
- 95 Aynı, Moïse, tarihsiz.
Sevgili Momo’cuğum,
Nini’nin Alman hatlarının gerisine iniş yaptığını eve döndüğümde öğrendim, endişenizi çok iyi tahmin edebiliyorum. Ama şahsen son derece ümitvarım, inancımdan birşey kaybetmedim, sizin de benim gibi düşünebilmenizi arzu ederdim. Nini’nin ne kadar aklıselim sahibi ve soğukkanlı olduğunu bilen birisi olarak, inancımı muhafaza ediyorum ve ümid ederim yakında esir düştüğüne ve sıhhatinin yerinde olduğuna dair müjdeyi alırsınız. Ama ne feci günler geçireceksiniz bu arada. Acınızı kalpten paylaşıyorum!
Beni habersiz bırakmayacağınıza ve haber alır almaz bana bildireceğinize dair söz istiyorum sizden. Béatrice’e sürekli aklımda olduğunu söyleyin lütfen, siz de aklımdan çıkmıyorsunuz (...)
İyi olacağından şüphe etmediğim haberler gelmekte gecikmeyecektir eminim!95
106Her bir mektup, ümitleri pekiştirecek bir ayrıntı beklentisi içinde heyecanla açılmaktadır. Bu sayısız mektupların arasında bir tanesi vardır ki, Moïse bu ince yatık yazının kime ait olduğunu kestirememiştir:
- 96 Aynı, tarihsiz.
Mösyö,
Oğlunuzun mukadderatı hakkında endişeli olduğunuzu öğrenmekten büyük bir elem duydum. Bilmem ismimi hatırlayacak misiniz, ancak bir zamanlar Madam Cahen’in yemeklerinde karşılaşmıştık, nispeten daha yakın bir tarihte ise, beni çok sevdiğim Charles Ephrussi’ye yemeğe götürmüştünüz. Bunlar çok geride kalan hatıralar. Buna rağmen, oğlunuzdan haber alamadığınızı öğrenmek yüreğimin üzüntüyle burkulmasına kâfi geldi, sizi ne kadar iyi anladığımı ifade etmekte güçlük çekiyorum (okunamıyor) çok üzgünüm ve bütün kalbimle hayırlı bir haber almanızı temenni ediyorum. Oğlunuzu tanımadım, ancak yaralandığında oğlunuzun ilgisini esirgemediği genç dostum Jacques Truelle kendisinden bana sitayişle bahsederdi. Truelle oğlunuzun kahramanlığını ve alçakgönüllülüğünü anlata anlata bitiremiyor. Maalesef yorgun gözlerim daha uzun yazmama müsaade etmediğinden (aksi takdirde muhakkak ki acı içinde kıvranan annesine de yazardım), hepinizin acısını paylaşarak, en samimi hislerimi, nasıl benzersiz, ne kadar sevecen bir baba olduğunu bildiğim size ifade etmeyi münasip gördüm.
Marcel Proust96
107Moïse’in bu mutlu geçmişin hatırlatılmasına tepkisi ne olmuştur? Delici bakışı, sürükleyici sohbetinin arkasındaki kuru, hastalıklı siluetiyle bu yazarı hatırlamış mıdır acaba? Onu bu mektubun, sevgi dolu ifadelerle Nissim’in akıbeti için endişelenen ama aynı zamanda şahsi şöhretini sorgulayan sahibiyle bağdaştırabilmiş mıdır?...
108Habersiz günler birbirini takip etmekte, Moïse’in endişesi gitgide artmaktadır.
109İtalya’ya dönmek zorunda kalan sadık dostu Carle Dreyfus, Moïse’e neredeyse her gün yazmaktadır.
Cernobbio, 23 Eylül 1917
Sevgili Momo’cuğum,
Her gün hepimizin o kadar sabırsızlıkla beklediği haberin gelmesini ümid ediyorum!
Ama haberin hâlâ gelmemesinden daha normal bir şey olamaz. Ayrıca eminim ki ümidinizden bir şey kaybetmediniz. Siz de benim gibi, endişe içinde geçen bu uzun haftalara ümidiniz sayesinde tahammül ediyorsunuzdur eminim. Mütemadiyen sizi düşündüğümü ve şu anda sizden bu kadar uzakta olduğumdam duyduğum üzüntüyü anlatmama gerek yok sanırım...
110Ümit: hiçkimsenin dudaklarından düşürmediği kelime. Ancak kimsenin şahidi olmadığı o meşum inişten beri hâlâ hiçbir haber yoktur... Herkes kendini Nini’nin ve arkadaşının esir alındığına, sıhhatlerinin yerinde olduğuna inandırmaya çalışmaktadır. Tahmin üzerine tahmin yürütülmektedir...
111Kötü haberi alan ve birkaç aydan beri Galiçya cephesinde zor günler yaşayan komutan Bordage da ümitvardır ve durumu izah etmeye çabalamaktadır:
- 97 NCMA, Nissim II, savaş, 1 Kasım 1917.
Sanırım bütün bunlar aşırı cesaretten kaynaklanmakta. Onların hepsini o kadar iyi tanıyorum ki yanılmam mümkün değil, özellikle de de Camondo için (...), çok ateşli bir genç, yerinde tutmak mümkün değil. (...) Bu felaketler beni perişan etti, zira 33. Filonun bu genç kahramanları, bir aile gibi beraber geçirdiğimiz onca aydan sonra neredeyse benim çocuklarım, kardeşlerim gibiydiler. Kardeşlerimi kaybetsem ancak bu kadar üzülebilirdim. De Camondo da en çok sevdiğim adamlarımdan birisiydi. Onu sıfırdan havacı yapan bendim desem gam yemem. (...) Benim emektar 33. Filomda en çok gurur duyduğum adamımdı.97
- 98 NCMA, Nissim II, savaş, Tedeschi’ye not, 22 Eylül 1917.
112Teselli teşebbüslerine kulağını tıkayan Moïse’in içi içini yemektedir: “Ne kadar mantıksız gelse de geçen her an daha bir ümidimi kaybediyorum...”98
113Gizliden gizliye belirsizliğin yerini kötümser bir önsezi almaktadır.
- 99 NCMA, Moïse mektupları.
Cernobbio, 1 Ekim 1917
Zavallı Momo’cuğum,
Ne kadar büyük bir elem duyduğumu size anlatamam. Ardı arkası gelmeyen günlere, haftalara rağmen hâlâ ümitvardım. Ümidimi kaybetmemek istiyordum!
Biron’dan aldığım telgraf beni tarif edilmez bir acıya gark etti. Zavallı Ninni! Bu muhteşem, şanlı sonu kendi istedi. Çok aradı. Bir insanın, bir babanın tahammül edebileceği en büyük acıyı çekmek zorunda olan da sizsiniz.
Sizden uzak olmak, sizi kucaklayamamak, korkunç gerçeği ögrendiğim anın teessürüyle çalakalem yazdığım bu mektubun ifadede yetersiz kaldığı hissettiklerimi size şifaen söyleyememek üzüntümü bir misli daha artırıyor.
Oradan ayrıldığımdam beri aklım her gün sizde, kaybetmememiz gereken ümidimizde. Bugün her zamankinden daha fazla kalben yanınızdayım. Acınızı paylaşıyorum. Üç senedir yaşadıklarınız ve bir ay önce aldığımız korkunç haber karşısında gösterdiğiniz metanet, bu feci haberin altından kalkabilecek gücü bulabileceğiniz ümidim veriyor.
Sevgili Momo, üzüntünüzü ve eleminizi yürekten paylaşıyorum.
Carle’ınız99
114Uçağın yere inişi esnasında Nissim’in kafatası parçalanmıştır.
115O devirlerde birbirlerine karşı savaşanlar arasındaki ilişkilere karşılıklı saygı ve takdir hakimdir. Nissim, düşmanları tarafından Lorraine’de toprağa verilmiştir.
- 100 NCMA, Nissim II, savaş. Bkz. Victor Mizrahi’nin tanıklığı, 19 Kasım 1918 tarihli rapor ve Jeanne Ba (...)
1169 Eylül 1917 Pazar günü, akşam duasından sonra, havacı üniforması ve madalyalarıyla yerleştirildiği tabut eller üzerinde Efringen-Avricourt’daki ufak mezarlığa götürülmüştür. Cenaze konvoyunu bir Alman subayı ve otuz kadar er oluşturur. Toprağa verilmeden önce subay bir konuşma yapar ve Nissim askerî bir törenle gömülür.100
117Meşum bir kehanetin gerçekleşmesi gibi, hayat Camondoları kaçınılmaz bir şekilde yokolmaya doğru sürüklemektedir.
Müze
- 101 NCMA, Moïse’in mektupları.
Paris, 4 Nisan 1919
Azizim Piperno,
10 Mart tarihli mektubunuzu aldım ve yazdıklarınız beni son derece mütehassis etti. Duygularınızın içtenliği, beni mahveden bu felaketin kapsamını anlamış olmanızdan belli.
Savaşın başından beri işimde tuhaf bir önsezi, hatta emin olduğumu söyleyebileceğim kötü bir duygu vardı, ama zaman aktıkça, seneler geçtikçe biraz ümitlenmiştim; lakin maalesef ümitlerim fos çıktı.
Cesareti sayesinde bir değil tam beş takdirname almıştı, her seferinde gurur ve memnuniyet duymak şöyle dursun içim bir kat daha daralıyordu. Sizin de tahmin edebileceğiniz gibi bu felaket hayatımı mahv, bütün yaşam projelerimi altüst etti:
Yurtdışındaki banka ve menfaatlerimin, özellikle de gayrimenkullerimin tasfiyesi. (...)
Sevgilerimle.
Moïse de Camondo101
- 102 Aynı, 4 Ocak 1918.
118Bu felaket hayatımı mahvetti... Moïse’in yaşadığı “korkunç kâbus”,102 oğlunun ölümüyle bütün anlamını yitiren hayatına hakim olan şaşkınlık, bu kelimelerin ardında gizli.
119Savaş kurban almaya devam etmektedir. Moïse, tereddüt etmeksizin, sosyal yaşantısında sebep olacağı gerilemeye aldırmaksızın, savaş boyunca kullanılmak üzere, Aumont’daki malikânesini bilabedel devletin kullanımına verir. Barones de Rothschild, malikâneye “Ambrine misyonu” adını vereceği bir askerî cankurtaran yerleştirir. Moïse misyonun yerleştirilme ve eşyalarının taşınma işini Tedeschi’ye havale ederek şehir dışına çekilir. Zaten Moïse, Nissim’in hatıralarıyla dolu Aumont’a gitmemeye karar vermiştir. Ekim 1918’de beldenin belediye başkanına yolladığı bir mektubunda bu malikânenin akıbetini sorgulamaktadır:
- 103 Aynı, 31 Ekim 1918.
Muhterem Mösyö Blanchet,
(...) Sizi bir seneden ziyade bir zamandan beri görmediğimden, bu mektup vesilesiyle size savaştan sonra Belediye Meclisi azalığına yeniden aday olmayacağımı bildirmek istedim. Aumont’a uzun müddet gelmemem sebebiyle, bu görevimde size herhangi bir faydam dokunamadı.
Oysa, ailevi sebeplerden, bundan böyle beldenizde hangi şartlarda ikamet edebileceğimi, hatta bir daha gelip gelmeyeceğimi bile bilmiyorum. Eğer bu görev için yerimi alacak birisini bulursanız, şimdiden istifamı size surımaya hazırım.103
120İçinde bulunduğu ümitsiz durumda biraz olsun teselli bulabilmek için Moïse’in geçmişi tasfıye etmeye, hatıralarını silmeye hazır olduğu hissedilmektedir. Kendini toparlar. Koleksiyonuna sahip çıkma, onu muhafaza etme gayreti, Moïse’i daldığı acılı rehavetten çıkarır. “Grosse Bertha” (1918’de Paris’i 100 km’den vuran ağır Alman topları. –ç.n.) Paris’i tehdit etmektedir: tepki göstermenin, konağı ve kıymetli içeriğini düşünmenin zamanı gelmiştir. Maurice Barrès’in, devlete veya özel şahıslara ait olsun, bütün sanat eserlerinin koruma altına alınmasının gerekliliğini vurguladığı beyanatından sonra 1918 Haziranı’nda bir komisyon kurulur. Komisyon, sanat koleksiyoncularına eserlerini tahliye etmek için her türlü kolaylığı göstermektedir. Moïse, davasını, Güzel Sanatlar Bakanlığı’nda daire başkanı Mösyö d’Estournelles de Constant’a hararetle savunur:
- 104 Aynı, 21 Haziran 1918.
Müteveffa kuzenim Kont Isaac de Camondo gibi, XVIII. yüzyıl tabloları, duvar halıları, sanat eserleri ve mobilyalarından müteşekkil zengin bir koleksiyona sahip olmam hasebiyle, bu koleksiyonun Tours şehrine nakledilebilmesi için tarafıma bir vagon tahsis edilmesini talep etmekteyim. Koleksiyonumun önemi ve tahliye önceliği bulunan eserler arasında birinci sırada yer almaya layık olduğu konusunda gerekli bilgiyi, Louvre Dostları Derneği’nde Dekoratif Sanatlar Müzesi Komitesi’nden dostlarım Koechlin ve Metman’dan alabilirsiniz.
Eserlerin paketlenme işlemi on gün içinde bitirilecektir, dolayısıyla sözkonusu vagona Temmuz ayının ilk günlerinde ihtiyacım olacaktır.104
121Yakın arkadaşı Carle Dreyfus, Moïse’e, Tours’da yerleşebileceği ve mobilyaları için de uygun olabilecek bir ev bulmuştur. Evi tutmak, eşyaların paketlenmesi, nakliyesi için yapılan yazışmalardan, Moïse’in yeniden canlandığı hissedilmektedir. Nakliyenin en iyi şartlarda gerçekleşmesi konusunda büyük tedirginlik duymaktadır ve yine buna Tedeschi’nin kalemi tanıklık etmektedir:
Kont, Evian’dan bana şunları yazdı:
Burada Paris’in büyük müzelerinden birinin müdürüyle karşılaştım. Bana tahta sandıklarla nakledilen sanat eserleri konusundaki endişelerinden bahsederek birkaç tavsiyede bulundu. İşte şu anda başvurmamız mümkün olan en önemli tedbirler: 1° hava dolaşımını engellememek için eşyaları kasalara çok sıkıştırmadan yerleştirmek. (...) 2° ambalajlarda küflenme veya çürüme olup olmadığını kontrol etmek için sandıkları arada sırada koklamak... (...)
122Ve kendisine has telaşıyla, kendi tavsiyelerini de eklemektedir mektubuna:
- 105 Aynı, 20 Ağustos 1918.
Paketlerin ne gibi tehlikelere maruz kalabileceğini daha iyi anlamanız ve dolayısıyla da günbegün ve titizlikle gerekli tedbirleri alabilmeniz için, bana tavsiye edilenleri size olduğu gibi yazıyorum. Böylece bir şeyin yolunda gitmediğini farkeder farketmez beni haberdar edebilirsiniz.105
123Ancak koleksiyon zarar görmeden tehlike uzaklasır.
124İçi rahatlayan Moïse dostlarına yazar. Acısının üstesinden gelmiştir. Sanat eserlerini kurtarmak için verdiği çabalar biraz da olsa acısını unutturmuştur:
- 106 Aynı, 18 Ekim 1918.
(...) Benden konağımın bombardımana karşı korumalı haliyle fotoğraflarını istemiştiniz. Birkaç fotoğrafı büyüttüm size ekte yolluyorum. (...) paketlerimi kontrol ettirdim ve sevinçle hepsinin iyi durumda olduğunu, hiçbir eserin, özellikle de tablolarımın herhangi bir zarar görmediğini müşahede ettim”106
125Sevinçle... Acaba Moïse hayattan yeniden zevk almaya mi başlamıştır?
- 107 Aynı, 19 Kasım 1918.
12611 Kasım 1918’de mütareke imzalanır ve birkaç gün sonra da âdet olduğu veçhile “Béatrice ve Léon Reinach’ın nişanlarını ilan etmekten saadet duyar.”107
127Léon’un ailesi birçok bakımdan tanınmış bir ailedir. Ailenin birçok ferdi siyaset ve sanat dallarında yeteneklerini göstermişlerdir: Amcası Joseph Reinach Gambetta’nın özel kalem müdürü, Basses-Alpes milletvekili olmuş ve özellikle de ilk dalga Dreyfusçular arasında yer almıştır. Yüksek burjuvaziye mensup, din karşıtı bu adam sosyal sınıfının kalıplarından çıkmakta tereddüt etmez. Daha 1894’te, bütün gücüyle verdiği mücadele neticesinde reformcu Bernard Lazare ve Hahambaşı Zadoc Kahn’ın girişimlerinin destekçisi olur. Reinachlar, Camondoların başka bir dostunun, yahudi düşmanı ve Dreyfus karşıtı Arthur Meyer’in tam zıttıdır. “Dava” (Dreyfus davası, –ç.n.) esnasında Camondoların tavrının ne olduğu hakkında bir bilgiye sahip değiliz. En azından tavırlarıyla bir iz bırakmadıklarını söyleyebiliriz. Açıkça tavır almayıp, alenen fikirlerini beyan etmediklerine kanaat getirmek için çelişkili dostluk ilişkilerini takip etmek yeterlidir. Nissim ve Abraham-Béhor’unKonstantiniye’de sergiledikleri hayırseverlikleri cemaatiçi dayanışmanın ötesindedir. Esin kaynakları, yüklendikleri sorumluluklar siyasidir. İkisi de Paris’e gelince bu taahhütlerini kulak ardı ederler. Çocukları, yaptıklarından, verdikleri mücadeleden bihaber yetişirler. Camondo kimliğinin terkettikleri unsurlarından biri de budur.
- 108 Aynı, 4 Nisan 1919.
128Acaba Béatrice’in Léon Reinach ile evlenmesiyle ailenin alenen tavır alma geleneği yeniden mi canlandırılmaktadır? Bunu iddia etmek güç. Léon, edebiyat doktoru, Enstitü üyesi, Beaulieu’de, Helenistik kültür ile muhayelesinin karışımı bir Yunan villası yaptıran Théodore Reinach’ın oğludur. Genç damat “ticaret ve iş dünyasına tamamen yabancı bir müzisyendir. Zaten daha 25 yaşında ve bu genç ömrünün 3 senesini, Şark hakkında ufak bir fikir edinme imkânını bulduğu Selanik ordusunda geçirmiş”, diye anlatmaktadır Moïse Piperno’ya. Damadının iş hayatına bu ilgisizliği Moïse’i rahatsız etmişe benzememektedir: “kızımın izdivacı benim için hem büyük bir memnuniyet kaynağı, hem de üzerimden kalkan büyük bir yük oldu.”108
129Hayat eskisi gibi akmaya devam eder... Genç evliler, savaş öncesi görünümüne ve mobilyalarına kavuşan konağa yerleşeceklerdir.
- 109 Aynı, 16 Mart 1921.
130Moïse ise, daha da bir içine kapanır. Fransa-Amerika komitesi başkanına şunları yazmaktadır: “Artık her türlü sosyal faaliyetin dışında kalma kararım doğrultusunda, muhterem cemiyetinizle ilişiğimi kesmek arzusundayım, dolayısıyla istifamı kabul etmenizi istirham ederim.”109 Görüştüğü dost çevresi artık sadece sanat meraklıları ve damak ehlinden oluşmaktadır. Başka bir teselli kaynağı olan ve sık sık Paris’ten uzaklaşmasını sağlayan seyahatlere olan tutkusu yeniden canlanır. Bu seyahatlerin bir amacı da gözlemlerini Club des Cents’ın özel rehberinin kullanımına sunabilmektir. Alışık olduğumuz titizliği ve tavizsiz ciddiyetiyle seyahatlerini uzun uzun tasvir eder.
(...) Mademki benden gelecek sene yayınlanacak rehbere faydalı olabilecek ek bilgiler talep ediyorsunuz, İtalya’ya yaptığım uzun bir seyahat esnasında edindiğim intibalarımı size aktarıyorum. öncelikle İtalyan yol şebekesinin kötü olduğu şeklindeki değerlendirmenizi çok abartılı bulduğumu ifade etmek zorundayım. (...) Yolların tozlu olduğunu söylüyorsunuz; bu doğru, çünkü yollar asfaltlanmamış, ama buna rağmen hiçbir güçlükle karşılaşmadan Torpedo’mla dolaşıp onbin kilometreden ziyade yol katettim.
Milano ve Torino şehirlerinde trafık akışı artık soldan değil: Torino’da 1 Nisan’dan, Milano’da da önümüzdeki 1 Temmuz’dan itibaren trafik sağdan akacak. Birçok yere halkı ikaz eden “Vasıtalar sağdan, yayalar soldan yazılı afışler asılmış, bunun sebebi de birçok sokakta yaya kaldırımı bulunmaması ve vasıtaların duvarları sağdan yalayarak seyretmesi. (...) Hali hazırda İtalya’da asayişin hüküm sürmesi sayesinde bu ikazlara riayet ediliyor. At arabalarının üstünde uyuyan sürücüler tabiî ki var ama, bu her ülkede olan bir şey.
131Ve yolculuğunun her bir merhalesindeki otel ve lokantaları anlatmaktadır:
Roma’da: Bundan takrıbi bir ay önce, şehrin merkezinde, Corso Umberto’da yeni açılan bir oteli size haber vermem lazım. Adı Hôtel Plaza, söylendiğine göre 33 milyon lirete mal olmuş. Odalar açısından her türlü konforu haiz muhteşem bir palas, ama yemekleri çok kötü. (...)
132Seyahatinin son durağı Vichy olur... ve, talihin cilvesi, şehrin harikulade diye nitelediği, en iyi ve çok geçmeden de meşum bir şöhret sahibi olacak olan otelinde konaklar:
- 110 Aynı, 23 Haziran 1926.
Grand Hotel Du Parc, Paris’te Antin caddesindeki Cheval-Pie benzeri, Norman tarzı muhteşem bir Grill-Room açmış. Gazla çalışan bir ızgarası olan harikulade bir tesis.110
***
- 111 NCMA.
133Moïse artık resmî sanat dünyasının önde gelen isimlerindendir: 1911’den itibaren Louvre Dostları Cemiyeti’nde ve Dekoratif Sanatlar Merkez Kurulu’nda Isaac’ın yerini alır; 1922’de Millî Müzeler Kurulu’na atanır. Gitgide ilgi gören Moïse, zamanının büyük bir kısmını “sanatı korumaya” ve koleksiyonunu zenginleştirmeye vakfeder. Nissim’in ölümünden sonra, bütün acısına rağmen, koleksiyonuna yeni parçalar ilave etmeye aynı hızla devam eder. Bu faaliyet Moïse için bir can simidi olmustur. Bunun kanıtı da 1907’den beri tuttuğu ve aldığı parçaların tarih, menşei, tasvir ve fıyatlarını not ettiği deri kaplı iki kara defterdir:111 1917’de alımlarında 900.000 frank harcar, 1919’da ise harcamaları milyon frangı aşar... Kural hep aynıdır: her parça muhakkak Moïse’in estetik anlayışına tekabül etmelidir; parçalar teker teker ciddi ve titiz bir incelemeye tâbi tutulur ve ancak, büyük bir uzmanlıkla oluşturulmuş koleksiyonla mükemmel bir uyum sağlıyorsa muhafaza edilir.
- 112 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 165.
134Acaba Moïse atlattığı bütün badirelerden, yaşadığı acılardan sonra bu dünyanın sadece güzellikleriyle mi haşır neşir olmak istemiştir? Bu koleksiyonu sayesinde herkes tarafından kabul gören bir antika meraklısı kimliği kazanmıştır. Koleksiyonunu oğlu için başlatmıştır. Ancak oğlunun kaybı Moïse’i ölümle yüzleşmeye itmiş, Nissim’in yokluğuna alışmak ve bu yokluğu unutmak zorunda kalmıştır... Houdon’un112 yonttuğu ve Moïse’in hayranlığını kazanan genç kadın büstü L’Eté (Yaz) hasret dolu bakışlarını acaba kime çevirmiştir? Sanat eserlerinin akıbeti ne olacaktır acaba? Moïse’in, büyük bir şefkat ve ihtimamla sevdiği iki torunu vardır: Fanny ve Bertrand, ama kızı Béatrice kendisiyle aynı tutkuyu paylaşmamaktadır. Kafasında bir takıntı haline gelen Nissim’in hatırasını nasıl yaşatacaktır? En sonunda unutulacağını bilmektedir. Zaman geçecek ve gün gelecek her tarafa resmini yerleştirdiği o yakışıklı subayın tebessümünü hatırlayacak kimse kalmayacaktır. Yakında, tozlanan aile albümlerinde solup gideceklerdir.
135Ünlü çağdaşı gibi Moïse de, “yiten zamanın peşine” koyulur. O da bu arayışı hayatının eseri haline getirecektir.
- 113 Noter Naret nezdindeki 11 Ocak 1924 tarihli vasiyetname.
1361924’te, konağını oğlunun adına vakfedilmiş bir müzeye dönüştürme fikri olgunlaşmış, netleşmiştir. Noteri, Naret, müstakbel “Nissim-de-Camondo Müzesi”nin kuruluş evrağını en ufak ayrıntılarına kadar tanzim eder:113
Babam Kont Nissim de Camondo ve 5 Eylül 1917’de bir hava muharebesi neticesinde kaybettiğim zavallı oğlum Teğmen Nissim de Camondo’nun hatıralarını ebedîlestirmek amacıyla Paris’te Monceau sokağı 63’teki konağımı, ölümümdeki halleriyle, yani mobilya ve sanat eserleri muhteviyatlarıyla, yine Paris’teki Dekoratif Sanatlar Müzesi Masvan Paviyonu’na bırakma kararı almış bulunuyorum. (...) Konağım ve muhteviyatı oğluma adandığından, Nissim-de-Camondo Müzesi adi ile anılacaktır. Dekoratif Sanatlar Müzesi’ne yapmış olduğum hibe aslında, müzenin gerçek sahibi Fransız devletine yapılmıştır, zira devletle Dekoratif Sanatlar Birliği arasında yakın tarihte yapılan bir anlaşma mucibince, Birlik sadece müzenin idaresinden mesuldür. (...) Konağımı ve muhteviyatını devlete bırakırken yürekten bağlı olduğum eserin, bir XVIII. yüzyıl konağının canlandırılması projemin bütünlüğünü muhafaza etmeyi amaçlıyorum. Bu canlandırma, sanatçı ve zanaatkârların eğitimi hedefıne hizmet edeceği gibi, her devirden daha fazla sevdiğim ve Fransa’nın şanlı dönemlerinden biri olan Dekoratif Sanatlar devrine ait bu en güzel parçaların, kendilerine en uygun ortamda ve Fransa’da muhafazasını sağlayacaktır. Gayet tabiî bu hibe bana göre, konağımın da bir ek teşkil edeceği Dekoratif Sanatlar Müzesi’ne yapıldığından, yukarıda da belirttiğim gibi devlete yapılmış bir hibedir. (...)
- 114 1926, 1929 ve 1932 zeyilleri.
- 115 NCMA, Moïse’in vasiyetnamesi, Nissim-de-Camondo Müzesi müdürlerine talimat ve tavsiyeler, 20 Ocak 1 (...)
137Arzularını en kısa ayrıntılarına kadar ifade ettiği bu vasiyetnamede, hibesini son derece katı şartlara bağlamakta (miras vergisinden muafiyet, hibenin bölünmezliği) ve müstakbel müzenin işleyişini de düzenlemektedir (ziyaret günleri ve saatleri, bakım, eserlerin dışarı çıkarılma yasağı). Kalorifer, bakım, vs. gibi giderler için 120.000 franklık bir de gelir öngörmüştür.114Vasiyetnameye “Nissim-de-Camondo Müzesi müdürlerine talimat ve tavsiyeler”115 başlıklı bir de mektup iliştirir, bu mektubunda alınması gereken tedbirleri sıralamakta, koleksiyonun bakımı, konağın ısıtılması, genel emniyetiyle ilgili pratik bilgiler vermektedir.
* * *
138XX. yüzyılın başında bu hibeler yaygınlaşacaktır. Sanatın bu altın çağında, büyük bir ihtimalle zenginliklerine meşruiyet kazandırmak isteyen antika meraklıları, paha biçilmez koleksiyonlarını müzelere vermekte ve millî bir sanat varlığının oluşmasına katkıda bulunmaktadırlar. Genellikle zengin ve iyi eğitimli olan bu titiz koleksiyoncular toplumun çok değişik kesimlerinden gelmektedirler: Kimisi Camille Groult gibi sanayici, kimisi Jacques Doucet gibi terzi, ya da Georges Petit gibi tüccar veya Gaston Migeon gibi müze müdürüdür, ama daha ziyade bankacılar çoğunluktadır.
139Resmen ilan etmediği bu karar Moïse’in içini rahatlatmıştır. Hayatının son yıllarını tamamen, zamanın dışında bir mabet haline getirdiği bu yeri istediği hale getirmeye vakfedecektir.
140Bu meşgalesine gösterdiği ilgi, müstakbel Nissim-de-Camondo Müzesi’nin düzenlenmesi, koleksiyonlarını sürekli geliştirme azmi, azalan görme kabiliyetine, istemese de kendini dünyadan soyutlayan ve gitgide vahimleşen sağırlığına bir meydan okuma gibidir adeta. Kendisi gibi kulağı ağir işiten eski bir hanım dostuna şu satırları yazar:
- 116 NCMA, Moïse mektupları, 10 Ocak 1934.
Yeni yıl münasebetiyle yollamış olduğunuz iyi temennileriniz için size çok teşekkür ederim muhterem Madam, ama maalesef hayatımızdan bir sene daha geçti gitti.
Ben de size sıhhatli ve mutlu bir yeni yıl dilerim. Siz de benim gibi süse düşkünlüğünüzden vazgeçtiğinizde Haussmann bulvarı 16 numarada Melkovitch’e gidin ve sağırlık için geliştirdikleri o aletlerden bir tane alın, benim gibi çok büyük faydasını göreceksiniz. (...)
Tabiî yine de yüksek sesle ve anlaşılır bir şekilde konuşan insanlarla sohbet etmeye özen göstermek lazım. Bu alet dalgın insanlar için yapılmamış, şahsen ben de alışmakta güçlük çektim.116
- 117 NCMA, Moïse mektupları, 22 Aralık 1933.
141Büyük bir zerafetle karışık bir melankoli içinde, Moïse geçen zamanın enerjisini tükettiğini kabullenmektedir. Bu bıkkınlıktan mi yoksa sanat projesinin artık sonuna yaklaştığının ve son gücünü de projesini mükemmelleştirmeye adaması gerektiğinin farkına varmasından mi kaynaklanmaktadır bilinmez, şöyle bitirir mektubunu: “Ben de sizin gibiyim, artık seyahat etmiyorum, insan yaşlandıkça kendini sadece evinde iyi hisseder oluyor.”117
Louis Charnet
- 118 NCMA, Moïse mektupları.
Ben aşağıda imzası bulunan, 1914 yılında uşak olarak hizmetimde bulunan Louis Charnet’nin, ülkenin 1915’te düşmandan kurtulmasından sonra, savaşta aldığı yaralar sebebiyle yürüyemediğinden işinin başıma dönemediğini ve halihazırdaki durumunda düzelme olmadıgından bu görevini ifa edemeyeceğini beyan ederim.
Kendisine muvakkaten yardımcı olabilmek amacıyla, yorulmayacagı ve fazla çaba harcamasını gerektirmeyecek bir işte kullanmak zorunda kalmış bulunuyorum.
Paris, 14 Haziran 1919
Moïse de Camondo118
142Moïse 1935’te öldüğünde Louis Charnet hâlâ hizmetindedir. Louis’nin sadakati kitabın bu bölümüne esin kaynağı olmuştur. Hizmetkâr, bu bölümde, hayal mahsulü bir anda hayalî bir roi oynamaktadır. Bununla beraber içinde bulunduğu ortam, verilen ayrıntılar, hatıraları gerçeğe uygun olup, Moïse de Camondo’nun gündelik hayatını, bu esrarengiz adamın vasiyetnamesinde bıraktığı XVIII. yüzyıl tutkusunun semeresi bu dekorun kulislerini daha iyi kavrama imkânı vermektedir.
143Kasım, 1936
144... Louis Charnet anahtar panosunu kontrol eder. Her bir anahtarın ucunda ait olduğu yerin ismi yazılı bakır bir etiket sallanmaktadır. Cilalı meşeden panoda özenle sıralanmış yetmiş anahtardan birkaçını seçer ve hızla servis merdiveninin basamaklarını tırmanır. Madam Reinach’ın kendisinden istediği gibi en üst kata, her şeyin kaldırılıp kaldırılmadiğını kontrol etmeye çıkar. Burası ev hizmetlilerinin mekânıdır. Burada yer alan büyük, aydınlık ve iyi ısıtılmış beş odada metrdotel, çamaşırcı, uşak, ayak hizmetlerine bakan genç oğlan ve dadı kalmaktadır. Kendisi de uzun yıllarını burada geçirmiştir. Odalar sade mobilyalarla döşenmiştir. Pencereleri kreton perdeler örtmekte, çam döşemeyi ayak seslerini boğan bir halı kaplamaktadır. Ayrıca, bu büyük konağın ihtiyaçlarına cevap verecek iki gardrop, bir çamaşırhane ve sandık odaları da mevcuttur.
145Louis Charnet çamaşırhaneye açılan uzun aydınlık koridora girer.
146Duvarları cilalı meşe kaplı, üç büyük penceresinden mavi gökyüzünün ve bahçeyi süsleyen kestane ağaçlarının tepelerinin göründüğü bu sıcak mekânı özellikle sevmektedir. Çamaşırcı Félicie Fillette senelerce bu mekânın tek hükümranı olmuştur. Buraya oturur, elbiselerin kenarlarını bastırır, ufak tefek dikiş işleri yapar, kolalar, her zaman pırıl pırıl olan çamaşırları ütüler ve itinayla devasa camlı dolaplara yerleştirirdi. Ama bugün, nakliyedlerin paketlediği çarşaf yığınlarının, kareli masa örtülerinin, petek veya keklik gözü desenli peçetelerin, havluların, pamuklu keten mutfak bezlerinin yerlerinde yeller esmektedir. Ortalığa sadece Félicie’nin nazik kumaşlarda kullandığı Panama ağacı kokusu ve güveleri kaçırmak için mebzul miktarda kullandığı Sumatra kafurunun kalıcı kokusu hakimdir.
147Louis içi boşaltılmış dolapların kapılarını iter, demir panjurları özenle kapatır ve teftişine devam eder. Kontun gardrobu uçsuz bucaksızmış gibi gözükmektedir. Kapıları ardına kadar açık, artık hiçbir işlevi kalmamiş meşe dolaplardaki, oda hizmetkârı André Gagné’nin itinayla fırçaladıktan sonra yerleştirdiği paltolar, kostümler, pardesüler, gece takımları, gömlekler, göğüslükler, kravatlar, şapkalar yerlerinden edilmiştir.
148Soğuk ve çıplak odaların tüm panjurlarını kapattıktan sonra, ıssızlaşan katta ayak seslerinin alışılmamış, tuhaf yankısını duyan Louis ürperir. Servis merdiveninden yeniden birinci kata iner. Bu katta ise her şey yerli yerindedir. Bu manzara karşısında rahatlayan Louis birden hayatın yeniden eski akışına döndüğü yanılgısına kapılır. Kontun, gri sedefli lambrilerle süslü odasında, gün ışıgı her zaman olduğu gibi, mobilyaların nazik marköterisini korumak için itinayla çekilmiş krem rengi tafta perdelerin arasından kendine yol aramaktadır. Herbir eşya yerli yerindedir, miyadı dolmuş bir devrin şahitleri, tablolardaki fıgürler, Louis’yi kendilerini seyretmeye davet etmektedir. Broderili kırmızı ipek örtünün kapladığı oyma ahşap yatak bütün haşmetiyle nişin içindeki yerindedir. Evin efendisi Kont Moïse’in bu köşede, 15 Kasım’da hayata veda etmesinin üzerinden bir sene geçmiştir... Kontun durumunun vahimleşmesinin haberini alan Madam Reinach, son anlarını paylaşmak üzere babasının yanına yerleşmiştir. En ufak arzularına kadar bir dediğini iki etmemiş, sevgiyle koşturmuştur. Mösyö Tedeschi de üzüntülü ve bitkindir, ancak tuhaf bir şekilde sükunetini muhafaza etmektedir. Titizliğinden taviz vermeyen kişiliğine rağmen, evin efendisine son derece bağlı olan hizmetkârların bu acı andaki kederi samimidir. Moïse de Camondo’nun yaşlı olduğu bir gerçektir ancak hâlâ gayet faaldir. Mesela, Haziran ayında, Dünya Sergisi için Brüksel’e bile gider. Şoförü makinist Jules Guzzi Moïse’i Brüksel’e kupe Renault’suyla götürmüştür. Yanında uşağı André de vardır. Ama, bir dostu vasıtasıyla –Mösyö David Weill– bir paviyondan ötekine arabasıyla gitmek için aldıkları özel izne rağmen, Louis, kontun seyahat dönüşü çok yorgun olduğunu gözlemler. Buna mukabil, görünüşe bakılırsa, Deauville’de sayfıyeye gitmek Moïse’e çok iyi gelmiştir, hatta Ekim ayında, Club des Cents’ın tertip ettiği bir geziyle Bordeaux’ya gitmeye karar vermiş, ancak hastalığı sebebiyle gidememiştir. Bir ay sonra da ölecektir. Onunla birlikte konak da ruhunu teslim eder, zira Mösyö lö Kont evini müze yapmaya karar vermiştir.
149Evin içinde gezisine devam eden Louis, her köşede, her eşyada bir hatıranın, müteveffa efendisinin kişiliğinden bir veçhenin kendisine göz kırptığını hisseder. Kütüphane, Moïse’in sık sık sığındığı samimi ve sıcak yuvasıdır. Ya bir müzayede kataloğunu tetkik eder, ya da derin bilgisini daha da zenginleştirmek için, kırmızı maroken ciltlerinin tüm bir duvarı kapladiği La Gazette des Beaux-Arts’a dalar giderdi.
1501923’te, Mösyö ve Madam Reinach’ın, ikinci çocukları Bertrand’ın dünyaya gelmesini müteakiben konaktan taşınmalarından sonra, Kont Moïse, Béatricelerin işgal ettiği odaları tek bir salon haline getirmişti: Mavi salonun, altın renkli gurguran perdelerin süslediği beş pencere Monceau Parkı’na açılmaktadır. Aynı tonda ipek kumaşlarla kaplı duvarlarda XVIII. yüzyıl Paris ve sürek avı tasvirleri, portreler asılıdır... Empresyonist bir sanatçının fırçasından çıkma, Louis’nin yersiz bulduğu sekiz suluboya tablo, salondaki tek modern işarettir. Ama, kuzeni Isaac’ın kendisine hediye ettiği bu tabloların Mösyö lö Kont için manevi bir değeri vardır. Kont bütün titizliğine rağmen bu salonda kontrollü bir kargaşaya müsaade etmiştir. Geniş berjerler, kontun abone olduğu sayısız gazeteyi okumaya davet eder gibidir. Revue des Deux-Mondes dergileri alçak kitaplığın üzerine yığılmıştır. Yazı masasının üzerine abajur geçirilmiş Çin porseleninden iki potiş aydınlatmaktadır. Louis’nin gözünün önünde masasına oturmuş mektup yazan kont canlanır. Tabiî ne gazete kalmıştır, ne de dalgın mizaçlı Moïse’in sürekli kaybedip bulduğu açık renk bağ çerçeveli gözlükleri. Ama her şeye rağmen, salon kontun ince zevkinin damgasını aynen muhafaza etmektedir.
151Louis, yüksek giriş katına inmek üzere galeriyi kateder. Beyaz taş basamaklar merdivenin ortasında, davet katının ihtişamının gözler önüne serildiği bir eşik oluşturmaktadır. Burada da mobilya ve sanat eserleri eski uyumunu muhafaza etmektedir. Yemek salonu, açıldığı bahçeyle uyum içindedir: ahşapların cam göbeği cilası, duvar halılarını süsleyen bitki motifleri, altın varaklı oyma bronzdan çiçek sepetleri... Rus Çariçesi II. Katarina’nın Prens Orlof’a aşkının kanıtı birkaç ağır gümüş parça pırıl pırıl parlamaktadır; ihtimam gösterilen evlerde âdet olduğu üzere, sadece gümüşlerin bakımına tahsis edilmiş bir hizmetkâr vardır. Louis, siyah frakı, beyaz göğüslüğü ve dore tokalı iskarpinleriyle yaşlı metrdotel Pierre Godelin’in dik ve mağrur siluetini görür gibi olur. Kendine verilen talimatları sükunet ve beceriyle yerine getiren metrdotel, ölüm tarihi olan 1933’e kadar çok sayıda hizmetkâra otoriter bir şekilde hükmetmiştir... Yirmili yıllarda, emirleri altında ikinci bir metrdotel, beş orta hizmetkârı ve dört uşak vardır. İki mutfak yamağı da aşçıbaşına yardım etmektedir. Çamaşırların akıbetinden ise Félicie sorumludur. Bahçevan, arabacı ve iki makinistin mekânı müştemilattır. Joseph Richer ise konağın emektar kapıcısıdır.
152Konak müsait olduğu halde Mösyö lö Kont pek davet vermezdi. Şatafatlı yemek salonu senede en fazla üç dört kere, genellikle de ilkbaharda açılır ve her seferinde otuza yakın davetli olurdu. Mayıs sonu Haziran başında geleneksel “Louvre” yemeği verilirdi. Bu yemekte Millî Müzeler Kurulu üyeleri ve müze müdürleri hazır bulunurdu. “Marsan” yemeğine ise Dekoratif Sanatlar Merkezi Birliği’nin tüm yönetim kurulu üyeleri davet edilirdi. Bu ciddi ve nazik beyler bazen insanı şaşkınlığa düşüren bir tutkuyla, sanattan, güncel konulardan bahsederlerdi. Her sene değişen ve uzun uzadıya düşünüldükten sonra üzerinde karar kılınan sofra yerleşim plânında, biri Malmaison Müzesi müdürü diğeri Versailles Müzesi müdürü Mösyö Bourguignon, Mösyö Brière ve Mösyö Bricard ile Mösyö Puiforcart yan yana otururdu. Mösyö Carlos de Besteigui, Paul Valéry’yi sağına alan ev sahibinin karşısına kurulurdu. David Weill, François Carnot ve Carle Dreyfus iki yemeğe de davet edilme ayrıcalığına sahip dostlardı.
153Yine bu mevsimde, Mösyö lö Kont, Club des Cents üyesi gastronomları da yemeğe davet ederdi. Aşçıbaşı bu damak ehlinin takdirine sunulacak olan mönüyü özel bir ihtimamla hazırlardı. Louis, giriş yemeği olarak, gösterilen ilgi karşısında birçok kez mönüye alınan dondurulmuş kavunları, tarhun otlu tavukların takip ettiği Murat usulü dil balığı filetosunu, marul ve Fransız usulü bezelye garnitürlü jöleli sığırı ve nihayet parmezanlı payeti, ihtimamla seçilmiş peynirleri, ardından servis edilen vişneli gratineyi hatırlar, ne şölen olmuştur! Kontun bizzat seçtiği şaraplar davetlileri kendinden geçirmişti: Montrachet-comte-lafon 1929, Château Margaux 1878, Echezas 1911 ve tabiî şampanya, Mesnil Nature 1926. Bir keresinde bu muhteşem yemeği noktalamak üzere, meşhur 1858 mahsulü konyağın son şişesi açılmıştı! Damakları tatmin olan davetliler ev sahibinin sofra zevkine iltifatta yarışıyorlardı. Tabiî, kulübün kurucusu Mösyö Louis Forest ve eşi her davete icabet ediyorlardı. Gabriel Astruc, Ernest May, Mösyö ve Madam André Pereire bu şölenlerin müdavimleri arasındaydı.
154Ama yine de böyle hareketli günler nadiren yaşanırdı. Genellikle Pierre Godefın kontun yemek servisini Porselenler Salonu’nda yapardı. Bu ufak salonun münzevi yemeklere gayet münasip olduğuna şüphe yoktu. Odanın mobilyasını, ayaklı bir buz kovası, maundan yuvarlak bir masa ve tek bir koltuk oluşturuyordu. Vitrinleri dolduran porselenleri süsleyen - en egzotik tukanlardan ülkemizin vatanperverlik sembolü horoza- envai çeşit kuş, salonu sessiz bir salmahaneye çeviriyordu. Yemek genellikle Mösyö lö Kont’un özellikle sevdiği balık yumurtası kanapeleriyle başlardı. Düzenli olarak Marsilya’dan getirilen, kurutulmuş ve tütsülenmiş bu ağır balık yumurtası, doğduğu topraklarda, Türkiye’de pek revaçtaydı... Bu belki de kontun menşeini ele veren tek ayrıntıdır. Kont de Camondo’nun Fransa’yı ve Fransız tarihini çok sevdiği kesindir diye düçünür Louis Charnet, XVIII. yüzyıl mobilya ve bronz ustalarının, ressamlarının kabiliyetlerini gözler önüne seren salonları seyrederken. Emektar uşak, kontun her aldığı parça karşısında duyduğu şaşkınlığı hatırlar. Kontun verdiği bilgiler karşısında kendini cahil hisseder, ödediği fıyatlara inanamaz, parçayı koyacak mükemmel yen buluncaya kadar yaşadığı tereddütlere hayret ederdi. Gözlerinin önüne, sanat eseri nihaî olarak kabul gördüğünde, Pierre Godefin’in, kontun kendisine yeni misafirin bakımıyla ilgili verdiği bitmez tükenmez talimatları saygı ve tevekkülle dinleyişi gelir... Moïse de Camondo bu konuda son derece titizdi. Konak en iyi şekilde tutulmal, temizliği kusursuz olmalıydı; bu istisnası olmayan bir düsturdu. Hizmetkârların işini kolaylaştırmak için ev son derece modern vakumlu bir temizlik sistemiyle donatılmıştı. Ancak bu temizlik sisteminin hoyratlığı, ipek işlemelerde, halılarda ve duvar halılarında kullanılmasına imkân vermezdi. Mösyö lö Kont, ihtimam gösterdiği bu parçaların itinayla temizlenmesini isterdi. İşe yeni alınan her uşak bu meşekkatli ve titizlik isteyen iş için eğitilirdi. Uşağı hazırlamak için, Pierre Godefın, efendisinin koleksiyon parçalarının nazildiği konusunda ne kadar hassas olduğunu anlatan şu yaşanmış hikâyeyi anlatırdı:
Konağın inşasının daha yeni tamamlandığı 1914 baharında, birçok davet verilmişti. O zamanlar bugüne nazaran daha az mobilya bulunan büyük salon davetlerin ilgi odağıydı. Davetliler hayranlık içinde buraya doluşup Mösyıö lö Kont’u tebrik ediyorlardı. Kont ise endişe ve gerginlik içinde, bütün gece bir itişme ya da bir sakarlık neticesinde zarar görür diye porselen karolarla bezenmiş küçük yazı masasının yanından ayrılmamıştı...
155Avlunun çakıl taşları üzerinde ilerleyen adımların çıkardığı sesler Louis’yi hayal aleminden koparır. Ayak sesleri, konağın müzeye çevrilmesiyle ilgili son ayrıntıları halletmek için gelen konağın yeni sahibi müze müdürü Mösyö Messelet ve Carle Dreyfus’a aittir. Narin vazoların yerini değiştirmek, birkaç koltuğu duvara doğru itmek, bazı halıları kaldırmak lazımdır... Artık hiçbir şey eskisi gibi olamayacaktır...
156Soğuk ve çiğ kış güneşinin aydınlattığı büyük giriş holünde, bir fotoğrafçı, konağın son değişiklikler yapılmadan önceki halini ölümsüzleştirmek için ağır objektiflerini yerleştirmektedir.
157Vestiyer ve galeriden geçen Louis oyalanmaz. Hizmet odalarındaki teftişine devam etmelidir. Madam Reinach’ın talimatı, buralarda aile hayatından hiçbir iz bırakılmaması doğrultusundadır.
158Dün son defa beraber yenilen bir yemekte, konağın bütün personeli mutfak masasının etrafinda toplanmıştı. Yemek daha ziyade hüzünlü geçmişti. Oysa, hizmetkârlarının akıbeti konusunda endişe duyan Moïse de Camondo, personelinden isteyenlerin müzenin bekçisi olarak alınması talebinde bulunmuş, özellikle de, binanın bakımı konusunda bilgi sahibi olan kapıcı Joseph Richer’i tavsiye etmişti. Bazıları alışık oldukları bu mekânda kalabilmekten mutluluk duymuşlar, müsterih olmuşlar, kimisi ise teklife ilgi duymamıştı. Bunlardan biri de makinist Jules Guzzi’dir. Guzzi, 1917’den beri –Kont’un ölümünden birkaç ay once ayrılan– Camille Clermont ile otomobillerin bakımı ve şoförlüğünden sorumludur. An gelmiştir, gençliğinden beri mekaniğe tutkun olan Moïse’in aynı anda beş arabası olduğu bile vakîdir! Limuzinler, Renault kupe veya lando, Panhard torpedo, Citroën kupe, Talbot kabriyole veya Voisin torpedo ve son çılgınlığı Bugatti kabriyole. Becerikli ve temkinli araba sürüyüşüyle kontun takdirini toplayan Jules hepsine aynı dikkat ve ihtimamla bakacaktır.
159Aşçıbaşı da ayrılanlar arasındadır. Yetenekleri sayesinde iyi bir evde yer bulacağına şüphe yoktur. Zaten konağın o muhteşem mutfağının terkedilmiş haline yüreği de dayanamazdı herhalde. Duvarları ve tavanı beyaz fayanslarla kaplı mutfak yeni elden geçirilmişti ve çağdaş konfor anlayışını yansıtmaktaydı. Büfelerin kaldırıldığını, rafların söküldüğünü, kaçarolaların, tencerelerin, güveçlerin, buğulama tavaların kaybolduğunu gören Louis’nin içi burkulur... Sayısız kepçenin, kevgirin asılı bulunduğu kaşıklıklar, yemek kitaplarının dizildiği meşe mutfak vitrinlerinin yerlerinde de yeller esmektedir... Geriye kala kala bütün bir duvarı kaplayan ocak kalmıştır; büyük bir ihtimalle devasa boyutları nakliyecilerin cesaretini kırmıştır. Aynı şekilde devasa, yekpare firin da mutfağın ortasındaki yerini, bir daha hiç yakılmamak üzere, muhafaza etmektedir. Sürekli bir ihtimam gerektiren firin, mutfağın ruhu olmuştur. Bir zamanlar bu fırını yakmak için saatler, ateşini tutturmak için tonlarca kömür, pişirme, demleme, ısıtma derecelerini yakalamak için büyük bir beceri gerekirdi oysa. Dünden beri içine kömür atılmamıştı ve ateşi yavaş yavaş ölüyordu... Louis ellerini, ılıklığını hâlâ muhafaza eden plakaların üzerine koydu, sonra sesizce arkasını dönüp mutfaktan çıktı.
Notes
1 E. ve J. de Goncourt, Journal, 28 Şubat 1880.
2 Aynı, 12 Eylül 1887.
3 Bührle Vakfı, Zürih, tuval üzerine yağlı boya, yükseklik: 0,64m.; en: 0,54m., Renoir 1880 imzalı ve tarihli.
4 Mösyö lö Kont Moïse de Camondo ve Matmazel Irène Cahen (d’Anvers) arasındaki nikâh mukavelesi, 8 Ekim 1891, Labitte, Paris’te noter, 85, Malesherbes bulvarı.
5 Kendilerine “de Cahen” ismini uygun gördükten sonra, yarım asırdır hakları olmadığı halde taşıdıkları d’Anvers ismini soyadlarına ekleme iznini 1923’te alacaklardır. Bkz. H.Coston, Dictionnaire des dynasties bourgeoises et du monde des affaires, age.
6 D. Labarre de Raillicourt, Titres pontificaux en France du xvième au xxème siècle.
7 A. Chirac, Les Rois de la république, a.g.e, s. 246.
8 Aynı.
9 Le Gaulois, 16 Ekim 1891.
10 Aynı.
11 E. de Gramont, Mémoires. Au temps des équipages, s. 101.
12 NCMA, Tedeschi’nin mektupları, 28 Ağustos 1892.
13 B. de Castellane, Mémoires, s. 156.
14 NCMA, Moïse, 4 Mart 1903.
15 NCMA, Moïse’in mektupları, 26 Kasım 1912.
16 Aynı, 24 Nisan 1901.
17 Aynı, 16 Haziran 1902.
18 Aynı, 13 Ocak 1904.
19 Aynı, 6 Haziran 1906.
20 Aynı, 11 Mart 1911.
21 Aynı, 12 Nisan 1912.
22 Aynı, 26 Ağustos 1911.
23 Aynı, 6 Temmuz 1908.
24 Aynı, 4 Mart 1904.
25 F. Agostini, La Longue Histoire D’Aumont en Halatte, s. 109.
26 NCMA, Moïse’in mektupları, 28 Eylül 1931.
27 Aynı, 24 Mayıs 1904.
28 F. Agostini, La Longue Histoire D’Aumont en Halatte, s. 109.
29 NCMA, Mösyö lö Kont Moïse de Camondo için yapılan işlerin dökümü, E. Decour ve mahdumu, mefruşatçı, Ekim 1904.
30 NCMA, Moïse’in mektupları, 27 Haziran 1918.
31 NCMA, 4 Aralık 1908 tarihli not.
32 NCMA, Moïse’in mektupları, 3 Ekim 1906.
33 NCMA, Moïse’in mektupları, 30 Nisan 1926.
34 NCMA, Aumont avlığı, kira kontratosu 20 Mart 1912. Malassise Şatosu Apremont belediye sınırları içindedir.
35 Av alayı mensuplarına verilen isim, Fransızca “düğme” anlamına gelir.
36 NCMA, Aumont avlığı.
37 NCMA, Moïse’in mektupları, 10 Kasım 1924.
38 E. de Gramont, Mémoires, Au temps des équipages, age., s. 219.
39 P. Prévost Marcilhacy, Les Rothschild, bâtisseurs et mécènes, s. 258.
40 E. de Gramont, Mémoires..., age s. 217.
41 1774-1777 yılları arasında mimar Brogniart tarafından Monaco prensesi için yapılmıştır.
42 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 126.
43 Aynı, env. No: 191.
44 Aynı, env. No: 440.
45 Aynı, env. No: 100.
46 G. Seligmann, Merchants of Art, 1880-1960, s. 15.
47 1912’de.
48 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 135.
49 NCMA, Moïse’in mektupları, 3 Haziran 1916.
50 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 189. Biri 1898’de diğeri ise 1928’de alınmıştır.
51 NCMA, Moïse’in mektupları, Temmuz 1932.
52 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 202.
53 Aynı, env. No: 347.
54 Aynı, env. No: 176.
55 Aynı, env. No: 292-293.
56 Aynı, env. No: 186.
57 Aynı, env. No: 191.
58 Pauline Prévost Marcilhacy, Les Rothschild... age., s. 258.
59 NCMA, Tedeschi’nin mektupları, 16 Eylül 1910.
60 NCMA, Moïse’in mektupları, 28 Ekim 1913.
61 NCMA, Moïse’in mektupları, 19 Temmuz 1911.
62 NCMA, Moïse’in Madam René Sergent’a mektupları, 13 Mayıs 1932.
63 NCMA, Nissim II, savaş. Takip eden bütün diğer mektupları.
64 NCMA, Nissim II, savaş, 1 Ekim 1914.
65 NCMA, Moïse’in mektupları, 19 Ekim 1914.
66 NCMA, Moïse’in mektupları, 9 Kasım 1914.
67 Piche” Nissim’in babasına hitap şekillerinden biri.
68 NCMA, Nissim II, savaş, 16 Kasım 1914
69 Lokantanın adı.
70 NCMA, Nissim II, savaş, 8 Kasım 1914.
71 Aynı, 19 Kasım 1914.
72 Aynı, 28 Kasım 1914.
73 Aynı, 26 Eylül 1915.
74 Aynı, 29 Eylül 1915.
75 Aynı, 27 Ekim 1915.
76 Aynı, 17 Kasım 1915.
77 Aynı, 18 Kasım 1915.
78 Not 14 ile aynı.
79 NCMA, Nissim II, savaş, 23 Ocak 1916.
80 Aynı, 20 ocak 1916.
81 Aynı, 24 Ocak 1916.
82 Aynı, 25 Ocak 1916.
83 Aynı, 27 Ocak 1916.
84 Aynı, 30 Ocak 1916.
85 Aynı, 2 Şubat 1916.
86 Aynı, 16 Nisan 1916.
87 Aynı, 13 Mart 1916.
88 Aynı, 30 Haziran 1916.
89 Aynı, 7 Temmuz 1916.
90 Aynı, 29 Ağustos 1916.
91 Aynı, 27 Ekim 1916.
92 Aynı, 16 Eylül 1976.
93 Aynı.
94 NCMA, Moïse’in mektupları, 19 Eylül 1917.
95 Aynı, Moïse, tarihsiz.
96 Aynı, tarihsiz.
97 NCMA, Nissim II, savaş, 1 Kasım 1917.
98 NCMA, Nissim II, savaş, Tedeschi’ye not, 22 Eylül 1917.
99 NCMA, Moïse mektupları.
100 NCMA, Nissim II, savaş. Bkz. Victor Mizrahi’nin tanıklığı, 19 Kasım 1918 tarihli rapor ve Jeanne Bastien’in 26 Ocak 1919 tarihli mektubu.
101 NCMA, Moïse’in mektupları.
102 Aynı, 4 Ocak 1918.
103 Aynı, 31 Ekim 1918.
104 Aynı, 21 Haziran 1918.
105 Aynı, 20 Ağustos 1918.
106 Aynı, 18 Ekim 1918.
107 Aynı, 19 Kasım 1918.
108 Aynı, 4 Nisan 1919.
109 Aynı, 16 Mart 1921.
110 Aynı, 23 Haziran 1926.
111 NCMA.
112 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, env. No: 165.
113 Noter Naret nezdindeki 11 Ocak 1924 tarihli vasiyetname.
114 1926, 1929 ve 1932 zeyilleri.
115 NCMA, Moïse’in vasiyetnamesi, Nissim-de-Camondo Müzesi müdürlerine talimat ve tavsiyeler, 20 Ocak 1924.
116 NCMA, Moïse mektupları, 10 Ocak 1934.
117 NCMA, Moïse mektupları, 22 Aralık 1933.
118 NCMA, Moïse mektupları.
Table des illustrations
Légende | Béatrice de Camondo (1900) |
---|---|
Crédits | G. Boldini |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1615/img-1.jpg |
Fichier | image/jpeg, 108k |
Légende | Tarabya’da Summer Palace (Yaz Köşkü), P. de Gigord koleksiyonu |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1615/img-2.jpg |
Fichier | image/jpeg, 68k |
Légende | 1913 - Moïse de Camondo (1860-1935), Nissim-De-Camondo Müzesi |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1615/img-3.jpg |
Fichier | image/jpeg, 100k |
Légende | Sem – Moïse de Camondo (1860-1935), Millî Kütüphane |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1615/img-4.jpg |
Fichier | image/jpeg, 100k |
Légende | Ağustos 1917 - Teğmen Nissim de Camondo (1892-1917) Nissim-de-Camondo Müzesi |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1615/img-5.jpg |
Fichier | image/jpeg, 128k |
Légende | Haziran 1917 – Nissim de Camondo, uçak pilotu. Nissim-De-Camondo Müzesi |
URL | http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1615/img-6.jpg |
Fichier | image/jpeg, 91k |
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.