Version classiqueVersion mobile

Camondolar

 | 
Nora Şeni
, 
Sophie Le Tarnec

Altinci Bölüm

Victor

Texte intégral

1Moïse de Camondo, Victor Mizrahi için hep bir tahtasının eksik olduğunu söylerdi: “aptal değil ama bir tahtası eksik.” Zaten bunu da İstanbul’dan Camondoların Paris’teki bürolarına yaptığı mektup bombardımanlarının birinde, biraz müstehzi biraz da muzafferane bir üslûpla kendi ağzından öğreniyoruz. Victor’un tarzı mütecaviz, genellikle vesveseli ve her zaman fütursuz ve talepkârdır. İstisnai müzakere kabiliyetinin, geniş çevresinin, Konstantiniye’nin yeni fınans mahallesinde loş yazıhanelerde Camondoların menfaatlerini savunduklarını iddia edenler arasındaki sahtekârları ortaya çıkarmaktaki becerisinin kabul görmesi için deliller öne sürer, taleplerde bulunur, kıyametler koparır. Eger ona, Victor’a kulak verilmiş olsaydı, kendi tabiriyle, 1894 senesinde, müessesenin İstanbul’daki bankacılık faaliyetlerine son vermek durumunda kalınılmazdı. Ama, kendi namına ufak bir fınans müessesesi kurmak üzere patronlarından izin koparmak için yazdığı bir mektubunda da söylediği gibi, “Victor her zaman Victor kalacaktır”. Sözkonusu müessese ufak bir şirket olacaktır ama arkasına Rothschildler gibi büyük bankerleri alacaktır. Cerbezesinden bir şey kaybetmeyen Victor en sonunda Moïse ve Isaac’ı ikna eder ve projesine ciddiyetle eğilmelerini sağlar. Victor hayalini gerçekleştiremese bile, bu girişimi sayesinde Camondo ailesinin yanında bir iş bulur ve raporlarını… daha doğrusu haftalık serüvenlerini yazmaya devam ederek, Konstantiniye piyasası hakkında vereceği siyasî ve malî istihbaratlar karşılığında senede on bin liralık bir maaş koparır.

Abraham ve Victor

2Acaba gerçekten Victor’a güvenilebilir miydi? Ne Abraham, ne Isaac, ne de oğlu bu konuda karar veremezler. Ama Victor’un hizmetlerinden de vazgeçemezler. Taşkınlıklarının menfaatlerine halel getirmesinden korkmalarına rağmen, en nazik işleri bile ona teslim edeceklerdir. Isaac, bu dağınık Şarklı’nın inişli çıkışlı mizacından ne kadar rahatsız olduğunu saklamaya gerek görmemektedir. Buna mukabil Abraham, tavırları Şark kokan adamını iyi tanır, dingin otoritesini kullanarak Victor’un ruh hallerini yatıştırmayı, dizginlemeyi bilir:

  • 1 NCMA, Abraham de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 12 Eylül 1889 tarihli mektub (...)

Azizim Victor,
Önümde 7’si tarihli mektubunuz duruyor ve bu mektuptan anlaşıldığı kadarıyla sinirlerinizin tedaviye ihtiyacı var.
Benim mektuplarımı aldıktan sonra nazıra çıktığınızı (...) ve kendisine aklınızdan geçen her şeyi söylediğinizi yazıyorsunuz. Ümit ederim sözlerinizde mübalağa ediyorsunuzdur, aksi takdirde bundan böyle size her fıkir beyan ettiğimde, sinirinizi gidip ihtiyacımız olan insanlardan çıkaracağınız korkusuyla yaşayacaksam, bir daha size hiçbir şey yazmamayı tercih edebilirim.
1

  • 2 MA, Thouvenel fonu. Mi 192, A. Cuvillier-Fleury’nin E. Thouvenel’e mektubu, zikreden Nora Şeni, Mar (...)

3Öyle mi? Victor’da zerre kadar alınma yoktur, katiyen fırsatı kaçırmaz ve Paris’e gidip… Charcot’ya görünmeyi teklif eder. Sanki “Konstantiniye Paris’in gettosudur”,2 Paris’in en son modası, ünlü isimleri, meşhurlarının hikâyeleri Osmanlı başkentine ulaşmakta herhangi bir engelle karşılaşmamaktadır. Ancak, Freud’a ilham verecek olan histeri uzmanı Charcot, bu enerjik Galatalı kâtibi hastaları arasında göremeyecektir. Aklı çok başka yerlerde olan Abraham, Victor’u kırmamaya özen göstererek bu talebini geri çevirir:

  • 3 NCMA, Abraham de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 20 Eylül 1889 tarihli mektub (...)

Sinirlerinizden bahsederken, asabî tabiatlı olduğunuzu kastediyordum yoksa fiziken tedaviye ihtiyacınız olduğunu değil, dolayısıyla da Dr. Charcot’ya ihtiyacınız olduğunu hiç sanmıyorum. Ayrıca siz
bize Konstantiniye’de lâzımsınız. Yeniden canlanma ihtimali olan çuha işi, tahsil edilecek alacaklar, nezaret edilmesi gereken tuğla fabrikası, bütün bu faaliyetler sebebiyle, sizi burada görmekten duyacağım büyük memnuniyete rağmen, Konstantiniye’de kalmanızı tercih ederim.
3

4Victor o kadar da aptal değildir. Bu 1889 yılına gelindiğinde Camondoların emrinde galışmaya başlayalı onüç sene olmuştur. Başlıca işi, Osmanlı hükümetine çuha satmak, tahsilat yapabilmek için idareye baskı yapmak ve ödeme vadelerini müzakere etmektir. Ülke zor günler geçirmektedir ve Bâbıâli’nin hazinesi boşalmıştır. Victor kendini paralar, araya insanlar koyar, saga sola dağıttığı hediyelerin miktarını artırır ama elde ettiği tek şey taşraya ççekilmiş havale sözleri olur. Bu zaman zarfında, kilometrelerce çuha, devletin rutubetli ambarlarında çürüme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu meşhur ambarlarda olup bitenler haftalık yazışmaların ana temasını oluşturmaktadır. Resmî amacı bilgi vermek olan bu yazışmalar ilginç ayrıntılara boğulur, barok entrikalarla sulanır ve daha ziyade mektup sahibinin cengaverane başarılarını, sonsuz sadakatini ispat etme amacına hizmet ederler.

5Çuha meselesi, Yahudi eşrafıyla Osmanli devleti arasında ezelî bir hikâyedir. Osmanli hükümetί XVI. yüzyıldan itibaren ordusunun çuha ihtiyacını Selânikli tüccarlardan karşılamayı âdet edinmiştir. Karşılığını da vergi muafiyeti olarak ödemektedir. 1568’de verilen bir berat bu âdeti resmîleştirir ve artık vergi aynî olarak ödenmeye başlar. Böylece Selânik tekstil sanayiîni keyfî aracı değişikliklerine karşı koruyan gayet yararlı bir mübadele sistemi tesis edilmiş olur. Bu sırada, İstanbul’da, Zonana ve Carmona ailelerinin arasında bulunduğu Yahudi hanedanları Yeniçeriler’in levazım ihtiyaçlarının iltizamında ihtisaslaşmışlardır. Gayet tabiî bu vazifelerini yerine getirirken Selânikli amcazadelerini işlerine ortak ettiklerini düşünmek güç olmasa gerek. Ancak, Sultan II. Mahmud’un 1826’da Yeniçeri kışlalarını topa tutmasıyla ve bu çığrından çıkmış ordunun mültezimlerini iş yapmaktan men edip kellerini vurdurmasıyla bu şanslı cemaatin de yıldızı kayar.

  • 4 Bu ambarlar hanlarda bulunmaktaydı. 1888’de Moïse de Camondo buradaki malların depolanma şartlarıyl (...)

6Orduya çuha tedarik etmek, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ayrıcalıklı Yahudiler’in yapmakla mükellef olduğu iştir, her ne kadar bu çuha artık İngiltere’den ithal ediliyor olsa bile! Bu 1887 yılında, Camondoların Şark’taki şirketinin Devlet’in ambarlarında kilometrelerce çuhası mevcuttur.4 İstanbul’da Fresko ve Rosa müessesesi aracılığıyla mah Manchester’den ithal etmişlerdir. Mösyö Rosa’nın kardeşi Londra’da yaşamakta ve oradaki işleri takip etmektedir. Fresko, depolarla, Maliye Nazırı’nın Ortaköy’deki konağı ve Galata’daki I. Camondo Bankası arasında mekik dokuyanlar hakkında yazılan raporlarda, Camondo şirketi personelinden ismi en çok telaffuz edilen ikinci kişidir. Çuha Osmanli ordusunu giydirmekte kullanıldığından bu üç nokta arasındaki trafik kiş yaklaştıkça artar. Bu akılalmaz pazarlıklar, bitmek tükenmek bilmeyen gidiş gelişlerin kökeninde, ödemelerini sürekli erteleyen ve Osmanlı mülküne yayma temayülü gösteren Bâbıâli’nin bütçe sorunları yatmaktadır. Camondo’nun adamları da balyaların, çuhanın tamamı ödenmeden açılmaması için envai çeşit kurnazlığa başvurmaktadır.

Konstantiniye, 26 Ağustos 1887 Mösyö lö Kont,
Ambarda ceman 4.513.043 metrelik 67 balya çuhamız mevcut. Bugün öğlenleyin, Abraham Fresko yazıhaneye gelerek, Ali Paşa’nın levazım amirinin dün ambarda iznimiz olmadan balyaların açılması emrini verdiğini söyledi. Şaka yaptığını sandım. Victor yazıhanede değildi. Onu beklerken Fresko’ya adamlarını göndermemesini söyledim (...) Aradan iki saat geçti ki Victor geldi, konuyu ona açtım, o da bana bunun önümüzdeki pazartesi başlayacak olan Bayramdan sonra yapılacağını söyledi. Bir saat sonra da Fresko’nun kardeşi geri geldi, beti benzi atmıştı ve bana cuma günü olduğu halde balyaları ambarda açmaya başladıklarını söyledi. Victor’u alıp ambara koştum. Geldiğimizde 39 balyayı açmışlar ve kayda geçmişlerdi. İtiraz ettim. Oradaki memur bana levazım amirinin yazısını gösterdi. Elime geçen çuha toplarını aldım (...) ve ölçümlerinin yapılmasını önlemek için kendi mührümle ve encümen başkanının mührüyle mühürlenmiş bir dolaba soktum. Ardından hemen Ortaköy’e Nazır’ın konağına koştum. Victor benimle gelmek istemedi, Ali Paşa’ya şikâyette bulundum. Nazır bana
bütün bunların Victor efendinin malumatı dahilinde yapıldığını ve eğer bana aksini iddia ederse kendisini kovmamı söyledi (...).
Eğer Victor’un yaptığını tasvip ediyorsanız, Mösyö lö Kont, siz bilirsiniz. Ama eğer tasvip etmiyorsanız, lütfen gelecekte gerekli tedbirleri alınız, bunu yapmaya elbette muktedirsiniz. Mösyö Victor’un yaptığı çizmeyi aşmak, çıldırmaktan başka türlü izah edilemez.
Serasker’e Victor’un size olayı telgrafla bildireceğini söyledim bana cevabı “eğer buna cesaret ederse onu evimden, odamdan kovarım” oldu.
Serasker’den, geriye kalan 28 balya için bir mühlet aldım.
Bendeniz Aciman

7Bu akrobatik işgüzarlık numaraları arasında, Victor’un son derece başarılı olduğu bir alan daha vardır. O da Kont Abraham’ı kendinden geçiren, damağının hasret kaldığı lezzetten kaşkavalı ve balık yumurtasını Konstantiniye’de bulup kendisine yollamaktır.

  • 5 NCMA, Abraham de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 12 Kasım 1889 tarihli mektub (...)
  • 6 NCMA, mektuplar, 28 Eylül 1889.

Yolladığınız beyaz peynir elime geçti. Pek lezzetli, hatta epeyi zamandır bu kadar güzelini yemediğimi itiraf edebilirim. Sizden ricam bana yirmi-otuz okkalık yeni bir parti yollamanız. Ama aynı bu yolladığınız gibi olsun. Bana bamya göndermeyi unutmuşsunuz, bekliyorum5 (...)
Bir ricam da bana
güzel bir lakerda yollamanız. Güzelin altını bilhassa çizdim, çünkü en lezzetlisinden olmasını istiyorum.6

8Bu meşgalesi Victor’a çuha işini unutturmaz. Victor Mizrahi’nin aslî işi havalelerin vadelerini müzakere etmektir, bu görevini de şevkle yerine getirir. Ancak birkaç ay vadeli ve keşide yeri Osmanlı mülkünün uzak vilâyetleri olan ödeme vaatleriyle yetinmek zorunda kalır. Çuha fıyatlarında hatırı sayılır bir indirim karşılığında, keşide yeri İzmir, Adana veya Edirne olan havaleler koparabildiğinde memnun olmaktadır. Kont Abraham’a yolladığı mektuplarında, gecikme sebeplerini ayrıntılarıyla izah etmek, devlet hazinesinin hazin durumunu anlatmak, aylardır maaşlarını alamayan memurların içler acısı durumunu gözler önüne sermek için kendini paralamaktadır. Çevirdiği entrikaları yüzüne gözüne bulaştırır, bir bardak suda fırtınalar estirir ve bütün bunları şeytanî bir komplonun parçasıymış gibi aktarır. Satırlarının arasında, istikrazlardan emisyonlara, emisyonlardan para konversiyonlarına sürüklenen Osmanlı maliyesinin içinde bulunduğu acz durumu okunmaktadır. Alacaklıların borçlarının ne zaman ödeneceğinin meçhul olduğu bu ortamda, değişik düzeydeki memurlarla ilişkilerin ne kadar belirleyici olacağı ortadadır. Victor bu ilişkileri tesis etmek ve beslemek için büyük kumandan edalarıyla binbir çeşit kurnazliğa başvurmakta ve bunları genel gider olarak fatura etmektedir.

  • 7 NCMA, Aciman’ın (Konstantiniye) Abraham de Camondo’ya 6 Eylül 1887 tarihli mektubu.

Geçenlerde Victor, kimyagere verilmek üzere, bir seferinde 25 bir seferinde de 50 lira çekmiş ve bu meblağları da kayıtlara benim adıma geçirmiş. Bana olaydan onbeş gün sonra bahsetti, oysa ben ne bu parayı aldım ne de gördüm. Yani başka bir deyimle, bu masraflar ve harcamalar konusunda bana danışılmadığı gibi bilgi bile verilmiyor.7

9Balyalar ordunun ambarlarında açıldığında dinamometreyle mukavemet ölçümü yapan ve malın istenilen evsafta olduğunu tasdiklemesi için kimyagere para verildiği doğrudur. Yine balyaların açılmasını geciktirmeleri için bekçilere de para verilmektedir. Kimilerine de balyaların rutubetsiz bir yere yerleştirilmesi ya da açık havada muhafaza edileceklerse üstlerinin bir brandayla örtülmesi için rüşvet verilmektedir. Bu rüşvet silsilesi böyle devam etmektedir. Victor, sadakatini ispatlamak için yeri göğü birbirine katarken, çoğu zaman uzlaşılmaz amiri ve Abraham’ın İstanbul’daki gözü kulağı Aciman’la da ihtilafa düşmektedir.

  • 8 Aynı.

Sizi daha fazla üzeceğinden korkmasam, bu 67 balya meselesinde Victor’u, manen ve maddeten, hallederdim. Ama sizinle uzaktan yakından ilişkisi olan her konuda hareketlerimi size olan sevgim ve sadakatim yönlendirmekte. Bütün yolladığı raporlarda beni gammazlamaktan ve iftira atmaktan büyük bir zevk duyuyor. (...) Bu adamın ne kadar nankör olduğunun daha yeni farkına vardım. Bu son işiyle birlikte ona şimdiye kadar üç iş buldum. Karnını doyurmam ve üstünü başını yapmam da cabası.8

10Galata’nın ahşap döşemeli loş yazıhanelerinde dokunan husumet ilişkilerinin, biriken kinlerin Paris’ten halledilmesi mümkün değildir. Bu yeni sürtüşmeler, aileler arasında var olan kadim ihtilafların yeniden canlanıp nesiller boyu sürmesine önayak olmaktadır. Konstantiniye’deki Camondo Bankası’nın çalışanları aileye yakınlıklarıyla bilinenler arasından seçilmektedir. Örneğin Joseph Molho, Kont Abraham’ın bacanağıdır ve Kontes Abraham de Camondo, genç kızlık adıyla Regina Baruch’un kızkardeşiyle evlidir. Bu akrabalık ilişkilerinden güç alan Molho, 1874’te, Banka’nın büyük meblağlarını fütursuzca zimmetine geçirmiştir. Bunun neticesinde gözünün yaşına bakmayan Abraham tarafından işine son verilmiş olması, oğlu Isaac Molho’nun, birkaç sene sonra Konstantiniye’deki merkez tarafından işe alınıp, babasının eski işyerinde kariyer yapmasını engellemez. Bu durumdan tek hayıflanan Victor’dur. Genç Molho’yu yakın takibe alır ve hırçınlaşarak kiskançlığnı kusar. Üstüne üstlük, Isaac Molho aynı zamanda Aciman’ın da kayınbiraderidir. Bu da bardağı taşıran son damla olacaktır, kendini ailenin kuşatması altında hisseden Victor Mizrahi, kişiliğiyle özdeşleşen yaranma tutkusuyla galeyana gelecektir.

11Gerilimler en sonunda, 1890 yılı Mart ayında son derece vahim bir buhranın ortaya çıkmasına sebep olur. Her zamanki işgüzarlığıyla Victor, Banka’nın müşterilerine daha sıkı şartlar uygulanmasına karar verir. Bu vesileyle de, iş arkadaşlarının bazı mudilere tanıdığı ayrıcalıkları da lağv eder. Bu tedbir, zaten kin dolu olan ilişkilerin anında patlamasına sebep olacaktır. Victor’un, Isaac de Camondo’ya yolladığı mektupta, hakaretlerin, ithamların haddi hesabı yoktur.

  • 9 NCMA, mektuplar, Konstantiniye, 1890.

(...) Isaac Molho biraz asabî bir tavırla Delorme’un iyi niyetinden şüphe etmeye hakkım olmadığını söyledi. Ben de, herkese uygulanan şartları ona uygulamakla kimsenin iyi niyetine gölge düşürmediğimi söyledim. Bunun üzerine, büyük bir hiddetle muhasebedeki masayı yumruklamaya başladı, ardından Medina’yı çağırdı, Delorme’un notunu değiştirmesini emretti ve aynen şunları söyledi: ‘Burada benim de sözüm geçer ve eğer idare her şeyin eskiden olduğu gibi devam edeceğini sanıyors aldanıyor, Paris’e yazacağım.’ Bu çıkışının, tek kelimeyle, her türlü otoritenin, displinin reddi olduğu kesin ve Mösyö lö Kont, dolaylı olarak bile zat-ı âlinizin kendisine idarenin kararlarını hiçe sayma selâhiyetί verdiğini sanmıyorum. Eğer yanılıyorsam, menfaatiniz icabı bunu bize hemen söylemeniz gerekmektedir. Ve sanırım bu konuda, kayınbiraderi Aciman bile benimle hemfikirdir.
(...) Isaac Molho biraz heyecanlı bir tabiata sahip (...) ben de ona biraz sertçe ‘lütfen, Hermann’ın yaptığı gibi bizi sürekli Paris’e rapor etmekle tehdit etme, zamanında sen kendin onun yaptığını muhbirlik diye nitelendiriyordun’, diye cevap verdim. (...) Ben tam ona Hermann’ı taklit etmemesini söylüyordum ki bana şöyle saldırdı: ‘Yazıhanedeki muhbir sizsiniz, sürekli masumları gammazladınız; artık ayağınızı denk alın, çevirdiğiniz bu dolaplanrın sonu geldi’.
9

12Otoritesi bu “hırsızın oğlu” tarafindan sarsılan, alenen hakarete uğrayan Victor, kendisine, yani Camondoların menfaatlerinin bu kayıtsız savunucusuna yapılan rezaleti, büyük haksızlığı anlatmak için derhal Paris’e gitmekte diretmektedir. Gidip hakkını müdafaa edebilmek için, istifasını verme tehditleri savurur, İstanbul’dan ayrılabilmek için telgraf üstüne telgraf çeker, aslında yolladığı mektupları da yeterince vecizdir:

  • 10 NCMA, mektuplar, Konstantiniye, 1890.

Kelimesi kelimesine kendine şu cevabı verdim: ‘Ben hırsızlar ve hilekârlardan başka kimseyi ihbar etmedim, namuslu insanların korkacakları hiçbir şey yok’o da bana cevaben şunu söyledi: ‘en büyük hırsız asıl sizsiniz ve bunu ispat edeceğim’ ve bütün bu sözleri memurların önünde sarfetti. (...)
Mösyö Isaac Molho’nun beni zarar vermekle tehdit ederken, Paris’teki sahip olduğu güçlü desteklere güvendiğini anlamakta pek zorluk çekmiyorum. İtiraf etmeliyim ki ben de ona çok çektirdim. Dürüst bir adam olan kaympederi Mösyö Fernandez’in safdışı edilmesine destek verdim. Isaac’ın kendisinin kambiyo simsarlarıyla ortaklığa gitmesini engelledim. İşindeki selahiyetlerini kısıtlayarak kasamıza girmesine mam oldum. Eğer değiştirmek istediğiniz bunlarsa, o zaman burada ikimiz için yer olmadığını tekrar edeceğim. Maalesef bu anormal durumda sizin de mesuliyet payınız olduğunu söylemem gerekiyor. Buna sizin ademimerkeziyetçi sisteminiz sebebiyet vermiştir. Merkeziyetçiliği kırın, ama bunu yaparken adamlarınızı seçin, geçmişlerini ve gelenekleri geleceğe taşıyan insanlara yetki vermeyin. Molho’ların en hayırlısını, ekte kopyası olan mektupta, rahmetli pederiniz Kont hazretleri gayet güzel tasvir etmişlerdir.
10

13Ve mektubuna, Abraham Camondo’nun onaltı yıl önce, zimmetine para geçirmekle suçlayıp hakkında adlî takibatta bulunmakla tehdit ederek işine son verdiği Joseph Molho’ya yolladığı mektubu iliştirir:

  • 11 NCMA, Abraham de Camondo’nun Konstantiniye’deki I. Camondo Bankası müdürlerine 23 Şubat 1874 tarihl (...)

Konstantiniye, 23 Şubat 1874
(...) Başka birisi sözkonusu olsaydı, suçluyu adalete teslim ederek hakkında, itimadı suistimal, zimmete para geçirmek suçları için
kanunun öngördüğü tedbirlerin alınmasını talep etmekte tereddüt etmezdik, ancak bazı mülâhazalar sebebiyle bizi lâyıkıyla tatmin edecek bir yola başvuramıyoruz ve sadece sadakatte kusur işlemiş olan bu memurumuzu işten atmakla iktifa ediyoruz. Dolayısıyla bu mektubu alır almaz, Mösyö Joseph Molho’dan zimmetine gerçirdiği meblağlara tekabül eden keşif, senet, tahvil ve teminatı aldıktan sonra, derhal bu şahsın işine son verilmesi için gerekeni yapınız.11

14Victor’un ölçüsüzlüğü, eski defterleri karıştırmaktaki sefıhliği sınır tanımamaktadır. Ailesinin geçmişini gözler önüne sererek, Isaac Molho’yu engellenemez bir kısırdöngünün içine hapsetmektedir: “Aileye has bu kötü huy, en sonunda onda da tecelli edecektir. Bu sadece bir zaman meselesi.” Victor bu kadarla da yetinmiyor. Abraham’ın yazdığı bu eski mektubu konta yollayarak, ona yeniden bu hiyanet hikâyelerini hatırlatarak, konttan babasının hatırasına saygı göstermesini, Abraham Camondo’nun 1874’te vefasız Joseph Molho’ya karşı gösterdiği katı tepkiyi şimdi de oğluna karşı onun göstermesini istemektedir.

15Oysa, Isaac’ın hem babasını hem de amcasını kaybetmesinin üzerinden daha sadece bir sene geçmiştir. Konstantiniye nesli böylece sönüρ gitmiştir. 1890 yılına gelindiğinde, Galata’daki yazıhanede için için yanan garaz ateşini söndürebilecek sihirli kelimeleri kulağına fısıldayacak, ona doğru cevapları verdirecek kimsesi kalmamıştır Isaac’ın. Bu fütürsüz, Fransizca’nın dümen suyunda yaşayan şarklı kâtiplere hakim olan gerilim ortamını dağıtmak için ne yapabileceğini ve bunun ona maliyetinin ne olacaĝını söyleyecek kimse yoktur.

  • 12 NCMA, Isaac de Camondo’nun Konstantiniye’deki beylere, Paris 22 Temmuz 1891 tarihli mektubu.

Size bütün samimiyetimle şunu itiraf etmek isterim ki, idarenin şekillendirilmesi için çok gayret harcıyorsunuz; karakter, husumet ve gurur meseleleri sizin için çok büyük bir önem taşıyor ve bundan zarar gören de menfaatlerimiz oluyor.12

16Bu duygusal kâtiplerin talepleri nelerdir? Bu mektupların amacı nedir? Bu tuhaf talep nasıl tatmin edilebilir? Alaturka bir anlatımla yazılan bu Fransızca mektuplarda hiçbir zaman zam istenmemekte, nadiren yeni haklar talep edilmektedir. O zaman Konstantiniye’den dışarı taşan, yazışmalara hakim olan, Paris’in keyfini bozan bu çıkışlar nasıl tatmin edilmeli, yatıştırılmalı, cevaplandırılmalıdır? Ayrıca bu ne küstahlıktır? Victor ve avanesi sadece nezaket kurallarını çiğnemekle kalmamamaktalar, zahirî bir saygı gösterisinin ardına gizlenip, en üst düzeyde, Paris’te, her şeye kadir kontların aldığı kararları sorgulamaktadırlar.

17İlahların kararı! Evet, ilahlar. Victor’un patronlarına hitap şeklinde seçilmiş halkın Yehova’ya hitabını andıran bir şey vardır. “Peki, Sen Olan’sın, Sen kadir-i mutlaksın, ama benim ne halde olduğuma bir bak –belki de bu acımın sebebi beni seçmiş olman– ve müdahale et, birşeyler yap, aktini yerine getir. Baktığında göreceğin tek şey bu akdin hükümlerini ne büyük bir sadakatla yerine getirdiğim olacaktır.”

18Bana bak, diyor bu mektuplar, bana bak ve sadakatimi, dürüstlüğümü gör, ne kadar kurnaz, ne kadar açıkgöz ve hatta ne kadar daha fazlası olduğumu da tescil et.

19Demek bütün mesele budur! Mesele bir tutku meselesidir! Sadakattir. İşte bu mektuplara cevap yazmak bunun için zordur. Isaac ve Moïse’in içinde bulundukları şaşkınlık neredeyse insanda acıma duygusu uyandırmaktadır. Hiçbir zaman büyük bir ilgi duymadıkları bankanın başında tek başlarına kalmışken, Victor’un Paris’e gelmesini istemezler. Nasıl olur da Lafayette sokağındaki ihtilaflar personel müdürlüğünün kapısını aşmazken, Galata’daki münakaşalar Paris’in bile havasını zehirleyebilmektedir? Parisli kâtiplerin münakaşaları adap çerçevesinde olmakta, hiçbir zaman Camondoların kapitoneli kapılarından içeri sızmamaktadır. Burada hiç kimse, karşılaştığı haksızlıklar, kurbanı olduğu acımasız husumetler için Camondoları rahatsız etme münasebetsizliğini göstermez. Burada hiç kimse onlardan saman ateşi çatışmalara hakemlik yapmalarını, sonuç itibarıyla, hepsine karşı aynı derecede lâkayıtlık besledikleri çalışanları arasında bir tercihte bulunmalarını talep etmez.

Dün eve de yazdığım gibi, amcam çok agir hasta. Zavallı babamla aynı hastalıktan musdarip, tek farkı ateşinin daha düşük seyretmesi, ama çok endişeliyiz.

20Moïse de Camondo’nun Victor Mizrahi’ye yolladığı bu birkaç satır 12 Aralık 1889 tarihini taşımaktadır. Abraham ertesi gün sevdiklerini ebediyen terk edecektir. Tanınmak için hep aynı kisveye bürünen bir lanet gibi, on ay önce Nissim’i ailesinden koparan “akciğer iltihabı” bu sefer de altmış yaşındaki ağabeyinin ölümüne sebep olacaktır.

  • 13 NCMA, Moïse de Camondo’nun Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 16 Aralık 1889 tarihli mektubu.

Bu ölüm bizi hiç beklenmedik bir anda can evimizden vurdu. Pazartesi akşamı amcam kendini rahatsız hissediyordu ve saat beşte yatmaya gitti. Çarşamba günü pençesine düştüğü korkunç hastalığı öğrendik, cuma günü de ağrısız acısız sönüp gitti.13

  • 14 Archives Israélites, 31 Ocak 1889.

21Abraham hiçbir şeyin hiçbir zaman ayıramadığı kardeşinin vefatından sonra sadece birkaç ay yaşayabilmiştir. Ayrı oldukları nadir birkaç seyahatin dışında hep beraber olmuşlardı. Babaları Raphaël’in ölümünden sonra, onlara büyükbaba kol kanat germişti. Daha sonra hayatlarını birbirlerinin yanıbaşında kurmuşlardı. Erginliğe vardıklarında, aileleriyle birlikte Galata’da komşu evlere yerleştiler. Paris’te Monceau sokağında, 61 ve 63 numaralı konaklarda yine birbirlerine komşu olacaklardır. Onlar için “muhteşem sarayları da kalpleri gibi içiçe”14 denilecekti. I. Camondo bankası, bir ana gemi gibi ikisini de liman liman, Tunus istikrazlarından, İspanyol imtiyazlarına, beraber dolaştıracaktır. Dolayısıyla ailelerini arkada bırakıp, birkaç ay arayla da olsa, ebedî yolculuklarına da beraber çıkmalarında şaşılacak bir şey yoktur.

Isaac ve Victor

  • 15 NCMA, Abraham mirası.

(...) servetimin (...) bu kısmını da (...) kendisine miras biraktığım temiz isme lâyık bir şekilde yaşayabilmesi için ve servetimin birinci kısmı üzerindeki kanuni hakkından bağımsız olarak annesine, ömrü billah her yıl 250.000 Frank’lık bir rant ödemesi kayd-ı şartıyla, bütün kalbimle sevdiğim oğlum Isaac’a bırakıyorum.
Teminatım, ailemizin bir asırda tesis ettiği ve oğlumun ahvadına haysiyetle devredeceği ahlâkıdır. Eğer son bir arzum olabilecekse o da oğlumun evlenmesidir.
Sözlerime son vermeden önce Allah’tan bütün mirasçılarıma sıhhat ve arzu ettikleri her şeyi bahşetmesini niyaz ederim. Beni unutmasınlar.
Paris, 4 Temmuz 1889
Kont A. de Camondo
15

22Babası öldüğünde Isaac otuzdokuz yaşında, muhteşem bir sanat eseri koleksiyonun başında, müzmin bir bekârdır. İçinden bir ses ona Konstantiniye sayfasını gözü arkada kalmadan kapatmasını söylemektedir. Böylece İstanbul’la ilişkilerini kesmesiyle neticelenecek olan süreç başlar. İlk girişimleri daha ziyade, işleri kendi kafasına göre yeniden düzenlemek, şimdiye kadar dokunulması mümkün olmayan kronik işleyiş bozukluklarını düzeltmek için sabırsızlıktan için içini yiyen ve kendini ispat için fırsat kollayan yeni neslin hamlesine benzemektedir. Isaac, ilk iş olarak Konstantiniye’deki işlere ciddi bir şekilde el atarak buraya biraz çekidüzen vermek, işleri akılcı bir raya oturtmaya karar vermiş gibi gözükmektedir. Bir ihtimal, bir asalak gibi benliğine yapışan ama kendine ait olmayan bu özlemden kurtulmak istemektedir. Babasının ölümünden onbeş gün sonra, yeni talimatlarını yollar:

Sevgili Victor,
Konstantiniye’deki harcamalarımızla ilgili aşağıdaki talimatlarımı uygulamanızı rica ederim (...)
1) I Ocak’tan itibaren hesabın benim adıma geçirilmesi.
2) Özel talepler dışında her türlü yiyecek gönderisine son verilmesi.
3) Önkeşif olmadan ve bana danışılmadan yalıda herhangi bir tamirat yapılmaması.
4) Bahçe için ayda I liranın üzerinde masraf yapılmaması (...).
5) I Ocak’tan itibaren Sultana’nın aylığının yarıya indirilerek, kendisine 80 kuruş, en fazla I lira ödenmesi.
6) Limonluk için odun, kömür alımı ve diğer harcamaların durdurulması.

23Tarama, lakerda, balık yumurtası paketlerinin sonu gelmiştir, artık ne beyaz peynir tenekesi, ne eski kaşkaval ne de kuru bamya yollanacaktır. Isaac haklıdır. Tatlar, kokular… Hatırayı besleyenler, uzakta kalan bir çocukluğun saklandığı sığınaklar bunlar değil midirler? Bu hatıralarına sırt çevirmeye kararlı genç bankacı geçmişten yayılan bu izleri, bu küllenmiş habis ateş yuvasını yeniden canlandırmaktan kaçınması gerektiğini bilmektedir.

24Ayrıca Victor ve diğerleri bu kolilerden faydalanarak astronomik meblağlar fatura etmektedir belki de.

25Ya yalı, Boğaziçi’nin dalgaları arasında saltanat kayıkları gibi süzülen bu saray yavrusu. Çocukken Isaac da, yalılarını istilâ eden denizin pırıltılarının cazibesine kapılmıştır muhakkak. Bosphorescence, Isaac’ın bestelerinden birinin adı ve belki de doğmuş olduğu sahilleri alenen zikrettiği tek vesile olacaktır.

  • 16 Agop Paşa, Isaac’ın yalısını 1890 yazı için kiralar ve bir sonraki sene yalıyı satin almak üzere 10 (...)

26Ancak bu malikânenin bakımı pahalıya mal olmaktadır. Pahalı! Acaba bu kelimenin bir tablo ya da bir duvar saati için bir serveti gözden çıkarabilen bir Camondo’nun ağzında ne anlamı olabilir? Bu masraflar lüzumsuz olduğu için agir gelmektedir. Boğaz’ın, Isaac ve Abraham’ın yazlık programlarında yer almamasının üzerinden yıllar geçmiştir. Onların yokluğunda, yalıyı yazlık olarak kiralamak için Konstantiniye bankerleri birbirleriyle yarışmaktadır. Osmanlı Bankası’nın müdür yardımcısı La Fuente, bu 1892 yılında Maliye Nazırı Agop Paşa’dan atik davranarak yalıyı kiralayabilmiştir.16 Böylece, Yeniköy’deki yalı yeniden canlanır, hayat bulur, her sene bir mevsimliğine bile olsa davetlerle ışıldar. Bu saray yavrusu dipsiz bir kuyudur. En başında sürekli tamirat isteyen limonluğu yeter. Tamirat talebi bahçevandan gelmektedir. Zira burada ürettiği çiçekleri toptan satmaktadır. Oysa söz konusu edilemeyecek kadar düşük olan maaşı bile sıkı pazarlıklara sebep olmaktadır. Isaac, ele almak istemediği İstanbul’da tasarrufa gitme konusunda ısrarlıdır. İstanbul ona ağir gelmektedir.

271892 yılında, Isaac hâlâ bu şehre karşı çelişkili duygular beslemekte, ne yapacağını bilememektedir. İş dünyasıyla ilgili bilgi almak için Galata’daki müdürlerini sıkıştirmaktadır, ancak kendisine aktarılan bilgileri değerlendirdiği söylenemez. Isaac hiçbir yeni girişimde bulunmamakta, para emisyonu ya da kambiyo hizmetleri için kurulan hiçbir konsorsiyumda yer almamaktadır. Moïse’in genç eşi Irène de Camondo’ya 1892’de Sultan Abdülhamid tarafından nişan verilmesini memnuniyetle karşılar ama bu vesileyle yapılması gerekenleri yapmayı ve geleneksel hediye dağıtımını reddeder. Victor ise ipin ucunu kaçırmamak niyetindedir. Yolladığı mektuplarda, Isaac’ın Hacı Ali Paşa’ya faizsiz 500 Türk lirası borç vermesi için ısrar etmektedir. Irène onun sayesinde bu nişana layık görülmüştür. Isaac kasılır, kendince, geçmişte, büyükbabasının sarraf olduğu devirden kalma bu âdetleri reddetmektedir. Modern bankacılıkla bağdaştıramadığı ve uymaktan imtina edebileceğini düşündüğü bu köhne “saray Yahudisi” âdetlerini hor görmektedir. Isaac’ın kararsızlığı meyvelerini vermekte gecikmez: her zamanki tabiatina uygun olarak, ortalığı velveleye veren, itiraz eden, tehdit eden yine Victor olacaktır.

  • 17 NCMA, Victor Mizrahi’nin Isaac de Camondo’ya (Konstantiniye) 20 Ocak 1892 tarihli mektubu.

Konstantiniye, 20 Ocak 1892
(...) Kanımca, eğer Konstantiniye’ye gelmeyi düşünüyorsanız, bunu hemen şimdi yapınız; böylece piyasayı tetkik etme (...) ve eğer mümkünse işlerimizi geliştirme fırsatı bulabileceksiniz. Zira şahsen son derece sabırsız olduğumu ve sonunda moralimin bozulacağını söylemek zorundayım. çalışmak istiyorum, buna istidatım var ancak kendimi limana bağlı bir gemi gibi hissediyorum. Bu arada zaman, onunla birlikte de hayat ve ömür akıp gidiyor.
Sadik bendeniz
Victor Mizrahi
17

28Cesaretlerini kaybeden Galatalı müdürler gitgide daha bir temkinli olmaktadırlar, veciz mektupları ruh hallerini yansıtmaz ayrıca bilgiden de bir o kadar yoksundur. Isaac öfkelidir.

Efendiler,
(...) Hiçbir konuda malûmat sahibi edilmiyorum ve size vermiş olduğum talimatlara rağmen, şimdiye kadar, olup bitenlerle ilgili hiçbir konuda sizden herhangi bir bilgi edinemedim. Bu durumu son derece büyük bir rahatsızlıkla tespit ettiğimi sizden saklamayacağım.
Yine tekrar ediyorum, sizden talebim, bana haftada bir kere olup bitenleri yazmanız ve eğer üçünüz de işin esası konusunda hemfıkir değilseniz, intibalarınızı bana ayrı ayrı rapor etmeniz. Böylesi, şu anda olduğu gibi hiçbir bilgi sahibi olmamamdan evlâdır.
Selâmlarımın kabûlünü istirham ederim.

29Ve sinirli bir el yazısıyla eklemektedir:

  • 18 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris), I. Camondo Bankası (Konstantiniye) müdürleri, Victor Mizrahi, I (...)

Sοnuç itibarıyla, ya bana birlikte yazın ya da her biriniz ayrı ayrı. Yazışmalarımız muhasebe hesaplarının kaydından öteye gitmemektedir. Mösyö Victor un dışında yazışmalara ara sira bir iki kelime ekleyen başka birisi yok (...) Bu benim için yeterli değil. Sadece piyasanızdaki menfaatlerimizle ilgili bilgi nakletmeniz yetersizdir, orada olup bitenleri de aktarmalısınız. Mesela şu anda hükümetle Osmanlı borçları müzakere edilmekte. Biz bunu yabancılardan öğrenmekteyiz ve bundan büyük bir memnuniyetsizlik duymaktayız18 (...)

30Zehir zıkkım cevap gelmekte gecikmez. Victor’un cüretine bu sefer Osmanli mülkündeki Camondo gayrimenkullerinin idarecisi Léon Piperno’nun imzası da eşlik etmektedir. Galata’daki I. Camondo Bankası’nın müdürleri içlerini dökmek için bu vesileyi beklemektedirler:

  • 19 NCMA, Victor Mizrahi ve Léon Piperno’nun (Konstantiniye) Isaac de Camondo’ya (Paris) 25 Mart 1892 t (...)

(...) İki tarafın da münakaşaya büyük bir samimiyetle katkıda bulunması ve sizin de bir an için de olsa patronumuz olduğunuzu, bizim de memurlarınız olduğumuzu unutup, sadece müşterek bu iki şirketin alî menfaatlerini düşünmeniz lazım. (...)
Sadece muhasebe kayıtlarıyla iktifa eden yazışmalarımızın yetersizliğinden şikâyet ediyorsunuz.(...) Sizin Konstantiniye’de olup bitenleri anlamak için yeterli istidata sahip olmadığınızı düsündüğümüzü ifade ediyorsunuz. Sizinle aynı fıkirde değiliz. Kanımızca, Avrupa’da, Şark’ta bir şubesi olup da, iki senedir memlekette olanlar hakkında sizden daha fazla malûmatı olan başka bir müessese yok.
(...) Şimdilik münferit bir örnek vermek gerekirse (...), Osmanlı borçlarıyla ilgili yeni ödeme şartlarıyla ilgili müzakereler konusunda, size 16 Ocak 1892’de yazdığımız mektupta en eksiksiz, en ayrıntılı bilgileri, en güvenilir kaynaklardan elde ederek size naklettik ve bu şartlar, bugün değişik varyantlarıyla tasarlanan şartların temelini teşkil etmektedir. Sizden arşivlerinzi tetkik etmenizi (...) ve bize cevaben ne yazdığınız hatırlamanızı rica ederiz: sadece mektubumuzu aldığınıza dair basit bir ibare. (...)
Başka bir örnek de Osmanlı Rejisi. Hisseler 270 frank civarında seyrederken, bir konsorsiyumun oluşturularak, gelirlerin artırıldığını size
ilk haber veren de yine bizlerdik. Hisseler 320 frank civarına ulaştığında, herkesten önce, size yeni bir konsorsiyumun kurulduğunu bildiren de yine biz olduk.(...)
Sizi Şark’taki gaz yatakları, rıhtımlar, vs. ile ilgili imtiyazlardan haberdar ettiğimiz gibi, onun da ötesinde, Sen-Petersburg ya da Berlin’deki birçok iş konusunda da şahsen size malûmat verdik.
Çoğu zaman olduğu gibi mektuplarımıza tepki göstermiyorsunuz ve artık bu uzun mektuplarımızın sizin için
hiçbir değeri olmamasından korkar hale geldik (...) Yukarıda bahsini ettiğimiz bütün bu işlerin dışında, sizi rahatsız etmekten çekindiğimiz için bildirmeye cesaret edemediğimiz birçok iş de çıkmıştır.
(...) Şunu unutmamak lazımdır ki (...) hiç kimse gelip
bize hizmetlerini sunmaya mecbur değildir. İstihbarat bağlantılarla, ilişkilerle elde edilir (...) Oysa bu son zamanlarda bizi almaya zorladığınız tedbirler bizi tecrit etmekte, tamamıyla çevremizden kopmamıza yol açmaktadır. Bayram’da birkaç kuruş harcayabileceğimizi aylarca önceden hesaplayarak, telgraflara son vermemizi istediniz. Bize sağlam bir dostlukla bağlı olan güçlü dostlarımız (...) bizden hiçbir hizmet alamadılar. (...)19

31Victor üstlerini tutarlılığa davet etmektedir. Karşısındakilerin ne yapacaklarına karar verememiş acemi mirasçılar, açık bir hareket hattına sahip olmayan sözde müteşebbisler olduğunu ve ne kadar sadık, ne kadar kabiliyetli olurlarsa olsunlar çalışanlarına sorumluluk verme sanatından bihaber oldukları hissine kapılmıştır. Camondo gayrimenkullerinin idaresinden sorumlu, son derece ketum bir kişiliğe sahip olan Léon Piperno da, hanlardan birinin satışı için, kuzenlerin Konstantiniye’ye, Paris’ten adamları Guiseppe Molho’yu göndermesiyle çileden çıkacaktır. Léonce Tedeschi’ye şu satırları yazar:

  • 20 NCMA, Léon Piperno’nun Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 25 Temmuz 1891 tarihli mektubu.

Bütün gayrimenkullerin satılacağını biliyorum! Ama ancak en uygun fıyat bulunduğu zaman (...) Guiseppe’ye satiş ve masraflarla ilgili bütün ayrıntıları verdim. Bana hiçbir şey sızdırmadan, doğrudan kendisiyle muhatap olmalarını tembih ederek tellallarla irtibata geçti. Satiş gerçekleştiği takdirde, Paris’le kendisi telgraf irtibatı kuracak. Bunu bana anlatanlar tellalların kendileri.
Guiseppe ve vekillerine muvaffakiyetler dilerim, ama buna rağmen benim için de çok aşağılayıcı bir durum olduğu gerçek. Sanki satışa muhalefet ediyormuşum gibi bana gösterilen bu itimatsızlığı anlamıyorum. (...) Geçen sene (...) Guiseppe (...) bilir bilmez tellal aramaya koyulmuştu (...) ve ortalığa bütün gayrimenkulleri elden çıkaracağınız söylentileri yayılmıştı. Aptal oldukları kadar kötü niyetli bazı kişiler bu satışın mali durumda yaşanılan zorluklar neticesinde yapıldığı dedikodusunu yaymışlardı. Bütün tellallar bir kelepir bulduklarını sanıp akın etmişlerdi. (...) Hepsini kapı dışarı etmek zorunda kalmıştım. Yine aynı komediyi bu sefer de yaşıyoruz.
20

32Daha Isaac Konstantiniye’den elini ayağını çekme kararında oldugunun bilincine varmadan, Victor durumdan işin gidişatını kavramıştı. Camondo ailesinin büyüklerinin Konstantiniye’den çekileceğini hissetmiştir. Galatalı ufak kâtip sıfatıyla, bunun sebeplerini bulmaya çalışır, yorumlar yapar ve faraziyelerde kaybolur. Isaac’ı vazgeçiremeyeceğinin bilincinde, hâlâ bir ümit ışığı gördüğü Moïse’e müracaat eder.

(...) Şu anda bütün plasmanlarımızı toplamakta ve geri çekmekteyiz, bütün faaliyetlerimizin son bulacağını hissediyorum, zira ya sizin aşırı güvensizliğinizden, ya da bizden kaynaklanan başka bir sebepten dolayı, mutlak bir atalete gömülmekteyiz; öte yandan –ve bunu ilk kabûl eden benim– buradaki personeliniz, büyük bir müessesenin faal işleyişine cevap vermemektedir. (...)

33Ve Galata’daki bankanın personeliyle ilgili endişe verici bir tablo çizmektedir.

  • 21 NCMA, Victor Mizrahi’nin (Konstantiniye) Moïse de Camondo’ya (Paris) 25 Ağustos 1892 tarihli mektub (...)

(...) Belki de bana, çizdiğim tablonun, Konstantiniye’deki işleri oluruna bırakma kararınıza gerekçe teşkil ettiğini söyleyeceksiniz. Ancak bu tablonun görüntüsünün değişmesi için ufak bir müdahale yeterlidir, her şey sizin iradenize bağlı. Beni en çok endişelendiren, personelin bir yandan çok yaşlı, bir yandan da çok genç olması. Aynen, sıhhatli sağlam bir ağacın zamansız bir dondan zarar görmesi neticesinde, meyvalarından bir kısmı çürürken bir kısmının ham kalması gibi bir durum bu.
Ancak ümitsiz değilim, çünkü gövde sağlam.
21

  • 22 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) beylere (Konstantiniye) 5 Mayıs 1892 tarihli mektubu.
  • 23 Aynı, 20 Nisan 1892.

34Kurnaz Victor kendini yiyip bitirmektedir. Üstelik, 1891’de yaşanılan mali bozgundan ve takip eden ίflâslardan sonra, Konstantiniye piyasasında bir canlanma yaşanmaktadır. Türk kağıtları değer kazanır, hükümet önemli bir konversiyon için müzakereler başlatır ve kuvvetli bir ihtimalle ufukta yeni bir banka konsorsiyumu görülmektedir. “Birkaç zamandır, Osmanlı menkûl değerlerinde yaşanılan istikrar, maliyenin idaresine duyulan itimadın bir göstergesidir”.22 Isaac bir taraftan “Türkiye’nin mali durumu son zamanlarda gözle görülür bir şekilde düzeliyor ve düzelmeye de devam edecek”23 derken, bir taraftan da statükoyu ve ataleti muhafaza etmeyi salık vermektedir. Kendini, Victor’un saldırılarına cevap vermek mecburiyetinde hisseden İsaac’ın direnci, nihayet 1892 yılının bu son günlerinde kırılır ve itiraf eder:

  • 24 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 14 Kasım 1892 tarihli mektubu.

(...) Bana teklif ettiğiniz sigorta işiyle ilgili olarak, sizden bu yeni işe girme konusunda insiyaki bir rahatsızlık duyduğumu saklamayacağım.
Bir mimarın çizdiği planlara güvenmektense, inşaatı bitmiş bir evi satın almayı tercih ettiğim gibi, işlere de ancak sağlamlıklarını ispatladıklarında ilgi duymayı tercih ederim.
Ancak o zaman konuyu derinlemesine tetkik edebilir, olgunlaştırabilir ve yerinde bir karar verebilirim.
Aslında, benim niyetim servetimi büyütmek değil, eğer mümkün olsa elimde olanı muhafazayla iktifa ederim, işte bu sebeple riziko almayı sevmiyorum.
Tonbaktaki taahhütler, tramvaylarda, tütünlerde, Şirket-i umumiye’de ve şimdi hatırlamadığım bir sürü başka kağıtta da gerçekleşti ve bakın bugün ne durumda.
Dolayısıyla sigorta şirketinin kendini ispat etmesini bekleyeceğim ve ondan sonra eğer bir ara ilgilenmeyi düşünürsem ilgileneceğim. (...)
24

35Servetini büyütmemek, riziko almaktan kaçmak. Bir bankacı için pek tuhaf sözler bunlar! Aslında şaşılacak bir tarafı yok zira artık ortada bankacı da yok. Isaac kabuk değiştirmektedir. Eski banker şapkasını, sanatçı ve koleksiyoncu şapkasıyla takas etmektedir. İstanbul’da otoritesini sağlamlaştırmakta çektiği zorluklar onu bu kararı vermeye itmektedir. Müdürleri bir taraftan sadakatlerini ilân ederlerken, bir taraftan bildikleri gibi hareket etmektedirler. Paris’in kendilerine yolladığı ve gitgide kısıtlayıcı olan talimatları pek kaale almamaktadırlar. Isaac sinirinden tepinmekte, bağırıp çağırmakta, tehditler savurmaktadır. Sekreterinin duyduğu hiddetin derecesini görmemesi için, ona dikte ettirdiği mektuba el yazısıyla şu satırları ekleyecektir:

  • 25 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) Haziran 1892 tarihli mektubu.

Tek imzalı evrağın sakıncalarını size defalarca söyledik. İki kuruş kazanmak için büyük meblağları tehlikeye atmak olsa olsa abesle iştigaldir.
(...) Kayda değer bir kâr ihtimali bahanesi bile olmadan, bu kadar rahatça rizikoların altına girmeniz bizi menfî yönde şaşırtmakta. Bu şevk kırıcı bir durum ve cevabınız da hissiyatımızı değiştirmeyecek; aksine, siz güvenin kelimelerle yeniden kazanabileceğini sanıyorsunuz. Hayır, çok maceraperest bir idare tarzınız var ve bu bizim ne tarzımıza, ne de karakterimize uygun. Bunu söylerken çok ciddî olduğum konusunda sizi temin ederim. Eğer artık göremediğimiz tarzınız geri gelmezse, Konstantiniye ile ilgili tasarruflarımızda değişikliğe gitmek zorunda kalacağız.
25

36Çabalar beyhudedir, birkaç ay sonra sil baştan yapmak gerekecektir.

  • 26 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léon Piperno’ya (Konstantiniye) 21 Temmuz 1892 tarihli mektubu.
  • 27 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) beylere (Konstantiniye) 22 Temmuz 1892 tarihli mektubu.

Hakikaten, sanki Konstantiniye’deki müessese başımıza dert açmak üzere idare ediliyormuş gibi. Samimi olalım, sizce başımda yeterince dert yok mu ki yenileri açılıyor?
Kendi hesabınıza 9.000 frankın üstünde taahhüte girmenizi size birçok kez men etmeme rağmen 1.100.000 franka ulaşmışsınız.
26
(..) Niçin ve ne amaçla benim talimatlarıma riayet etmiyorsunuz? (...) Bizim iznimiz olmadan sermayemizi kullanma hakkını size kim veriyor? (...) Dünyanın hiçbir bankasında, idarecilerin patronlarının talimatlarını hiçe saydığının, kaale almadığının vaki olduğunu sanmıyorum.
Derhal gerekli tüm tedbirleri alarak (...) 9.000 frank sınırına geri dönün. Ne pahasına olursa olsun bu talimata uyulmalıdır. Aksi takdirde, gereğini yapmak üzere lâzım gelen talimat ve yetkilerle mücehhez bir vekilimizi yakında Konstantiniye’ye göndermek zorunda kalabiliriz.
27

***

37Isaac’ın doğduğu şehre karşı hissettiği bu acz duygusunu besleyen bir başka konu daha vardır: gayrimenkul ya da yazışmalarda üstükapalı zikrediliş şekliyle “miras” konusu. Bu malvarlığı, kimisi nesiller önce açılmış ve dosyaları kırtasiyeciliğin labirentinde tozlanan birçok davanın sebebidir. Lanetli ruhlar gibi arasıra ortaya çıkmakta ve her tezahürleri etkisini Paris’e kadar gösterip Isaac’ın içini sıkmaktadir.

  • 28 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) beylere (Konstantiniye) 6 Aralık 1892 tarihli “gizli” mektubu.

(...) Ebeveynlerimizin vefatından beri, her veçhesiyle bilmediğimiz bir sürü mesele gündeme getirilmektedir ve aramızdan ayrıldıkları için cevap veremeyen kişileri hedef alan bazı talepler bizi ziyadesiyle şaşırtmaktadır.28

38Zamanında Abraham ve Nissim’in peşini bırakmayan kıskançlık ruhu Konstantiniye’de hâlâ iş başındadır. Bu kıskançlık, Paris’te doğan Kont Moïse ve Nissim’in, Osmanlı başkentinde işleri yürütmek için gerekli olan o esrarengiz beceriye sahip olmadıklarını ümit etmektedir. Büyük bir ihtimalle Abraham’ın, Türk kırtasiyeciliğinin labirentinde yolunu bulmasını sağlayan Ariane’nin ipliğinin (ipucunun –e.n.) sırrını oğluna ifşa etmediği düşünülmektedir. Bu tahminde haksız da sayılmazlar. Isaac, mahkemede kazanılıp temyizde kaybedilen davaların içinde, babadan oğula süregelen bu sürecin kivrımlarında yolunu bulamamaktadır. Zaman aşımının bu gidişata bir son vereceği de yok gibidir. Hasımları Camondoların İstanbul’daki bir çatlak olduklarını düşünmekte haksız değillerdir ve bu sezgilerinden faydalanmak isterler. Her on senede bir dava açan Baltazziler de bunlardandır ve Camondo ailesinin peşini bırakmamaktadır.

  • 29 Mizzi Camondoların İstanbul’daki avukatlarından biridir.
  • 30 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léon Piperno’ya (Konstantiniye) 23 Şubat 1894 tarihli mektubu.

(...) Pierre’e vakti zamanında borç verme gafletinde bulunduğumuz ve Paul’e de bir alacak karşısında aldığımız ipotekli bir evin hisselerin kısmen sattığımız için senelerdir bu iki şahsın açtığı davayla mücadele etmekteyiz.
Başvurduğumuz bütün yargı merciileri bize hak verdiği halde, sanki işin içinde bir kasıt varmışcasına, sürekli yeniden mahkemeye davet edilmekteyiz ve gayet tabiî mahkeme masraflarının da sonu gelmemekte.
İlk mahkemede ve temyizde kazandıktan sonra artık bu işin bittiğini ümit etmiştik. Nafıle! İki sene önce dava yeniden mahkeme önüne getirildi! Yine kazandık, tabiî yine mahkeme masraflarını ödemek gerekti, ancak Théodore Baltazzi (Aristide’in kardeşi) davayı temyize götürdü ve şimdi biz şunları kestirmek zorundayız:
– temyizdeki davasına devam edecek mi?
– şu ana kadar imkânı olmadığı için devam etmediği bu davayı, imkânı olduğunda devam ettirebilir mi?
– yoksa belli bir sürenin sonunda zaman aşımı olabilir mi?
– ve bu durumda bu davadan kurtulur muyuz kurtulmaz mıyız?
Bu birinci perde.
Maalesef ikinci perde de birincisiyle aynı şartlar altında cereyan ediyor.
Şimdi de, Osmanlı mahkemelerinde çeyrek yüzyıl önce Madam Naoum'un annesine satmış olduğumuz bir mülk yüzünden, Mösyö Baltazzi ile Madam Naoum'un taraf oldukları bir davaya karıştık.
Birinci davanın bir tekrarı sanki, tek fark isimlerin değişmiş olması. Ama ilk defasında olduğu gibi perdenin arkasındayız, işimiz ödeme yapmak.
Pek hazin bir perspektif, zira davanın ne zaman son bulacağını ne biz biliyoruz, ne sizin bize söylemeniz mümkün ancak Mizzi’ye sorabiliriz.
29
Şimdiye kadar binlerce Lira ödemek zorunda kaldık. Ve yine başladı. Ama artık gına geldi, Théodoreların, Evangelosların, Smaragdalarm ve Naoumların şamaroğlanı olmak istemiyoruz.
Bu kadar zaman geçtikten sonra, Mizzi kazandığı zaferlerle, nerden gelirse gelsin, her türlü talebin önünü kesme imkânına sahip olmalı artık.
30

  • 31 P. Vassili, La Société de Vienne, s. 443.
  • 32 Marie de Vetsera’nin annesi Baltazzi ailesindendir.

39Her şey Baltazzilerle Camondoları birbirlerine yaklaştırmaktadır. Rum Ortodoks bir sarraf ailesinden gelen Aristide Baltazzi, Abraham Camondo’nun da 1869da Paris’e göçmeden önce üyesi olduğu Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’nin yönetim kurulu başkanıdır. Balkanlarda altı vilayetin mültezimliğini ve ardından da Galata köρrüsünün paralı geçiş hakkını aldıktan sonra, Baltazziler, Camondolar gibi Konstantiniye’yi terk ederler… ama Paris’e gitmek üzere değil. Kırım Savaşı’ndan sonra, İstanbul’da, Papa’nın Avusturyalı fahrî temsilcisi Baron Prokesh-Osten’in himayesi sayesinde zenginleşirler. Ardından gayet iyi şartlarda Viyana’ya yerleşecekler ve bu ülkeye gelir gelmez de istisnaî bir konuma yükseleceklerdir. Kontes Stockau’nun Aristide’le evlenmesini alenî çıkar izdivaçları arasında tasnif eden kem diller “Mösyö Aristide Baltazzi dörtnala koşturuyor (...) unutmayalım ki at asalete asalet katan aristokratik bir hayvandır”31 diye konuşmaktan da geri kalmazlar. Buna rağmen, sosyetenin bu Fener kökenli aileyi hemen kabûllendiği aşikârdır. Saray’da kabul görürler, ama bunun onlara pek şans getirdiği söylenemez. Geçen yüzyılın sonunda Avrupa kamuoyunu sarsan bir dramın, Mayerling faciasının kahramanı Marie Vetsera32 da bu ailenin bir mensubudur.

40Ren nehrinin iki yakasında simetrik ve parlak bir başarı grafiği çizen ve kökleri aynı topraktan beslenen iki hanedanın, Camondolarla Baltazzilerin yazgılarının aynı yolu takip etmesi ve bu benzerliklerinin doğurduğu husumet her şeyi izah etmeye yetmez. Isaac’ın İstanbul’daki menfaatlerine musallat olan adlî dayatmanın altında “miras” meselesi yatmaktadır. Bu davalar çatlağın sürekli büyümesine ve Alfassa dramının sürekli gündeme gelmesine yol açmakta, düşüncesizliğiyle aileyi hâlâ zehirlemeye devam eden Alfassa’ya karşı Kont’un beslediği sessiz öfkeyi alevlendirmektedir. Léon Alfassa ailenin şerefiyle oynamış, servetinin bir kısmını batırmıştır. Sebep olduğu felaket Clarisse’in aklî dengesine mal olmuştur. Zavallı kızkardeşi artık vesayet altında yaşamaktadır ve kocası da kendinde Abraham’ın mirasından pay isteme hakkını bulabilmektedir. Onun mutabakatı olmadan hiçbir gayrimenkul satışı ya da işlemi yapmak mümkün değildir. Aslında Alfassa’nin sorun çıkarmaya niyeti yoktur, ancak Isaac için bu felâket kaymbiraderi bir kere daha Camondoların menfaatlerine ortak etmek söz konusu olamaz. Eğer paylaşmayı kabul etse bile, Alfassa’yla konuşmayan Isaac, kendisiyle pazarlık yapmak için bir arabulucuya müracaat etmek ve kızkardeşinin huzurunun bozulmamasına ihtimam göstermek zorundadır. Bütün bunlar son derece yıpratıcı ve acı vericidir. “Gayrimenkul-miras” meselesi yaraların kapanmasını engellemektedir. Hatta daha da fazlasına sebebiyet verir. Isaac’a, 1891’den beri, Paris’te gururla üstlendiği Osmanli İmparatorluğu Konsolosluğu görevini kaybettirecektir.

  • 33 NCMA, Isaac’ın mektupları.

Konstantiniye, 8 Temmuz 1895
Muhterem Kont hazretleri,
Burada, size gizlice aktarmak istediğim şeyler gelişmekte. Padişaha sizinle ilgili, Ancona’daki avukatlarınızın Türklerin, Türkiye’nin, Türk kanunlarının, dininin ve Halife’nin aleyhine sözler sarfettiği hakkında gizli bir rapor verilmiş. Tabiî istenilen sizi padişahın nezdinde zor durumda bırakmak. Hedefledikleri de, avukatlarınızın sarfettiği sözlerle bağdaşamayacak olan konsolosluk göreviniz ve dolayısıyla azliniz.
Bu kimin başının altından çıktı, ne amaçla tezgâhlandı, bu konuda, raporun sertliğinin dışında bilgi edinemedim. Yüksek makamlar nezdinde itirazda bulundum, avukatlarınızın konuşmalarından sizin sorumlu tutulamayacağınızı ifade ettim; ancak raporun padişah üzerindeki etkisi ne olur bilinmez.
Maalesef olay doğrudur; eski meseleler gündeme getirilmektedir, ancak her halükârda siz masumsunuz ve bu olaydan zarar görmemelisiniz.
Sanırım en iyisi bu konuda sükuneti muhafaza etmek ve padişahın nasıl bir tepki göstereceğini beklemek. Daha fazla bilgi edinip sizi haberdar etmeye çalışacağım, ancak sizden ricam bu konuda
kesinlikle laf çıkmaması.
Sadık dostunuz
Pedrelli
33

  • 34 NCMA, Isaac Molho’nun Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 18 Haziran 1891 tarihli mektubu.

41Söz konusu padişah, payitahtta eşi benzeri görülmemiş bir polis rejimi kurmuş olmakla ve bu tür “jurnal”ler vasıtasıyla halka nefes aldırmamasıyla ün salan II. Abdülhamit’tir. İşgüzar bazı vatandaşlar, avukatlardan birinin, Danielli’nin, başka çözüm bulamayınca İtalyan mahkemelerinin önüne getirdiği Isaac’ın “miras” davasında söylediklerini ihbar etmeyi vazife bilmişlerdir. Vekilinin mahkemede söylediklerinden sorumlu tutulan Isaac derhal Türk Konsolosluğu görevinden azledilir. Tatsız olmakla birlikte bu olay hayatını altüst edecek bir travma olmayacaktır Isaac için. Oysa bu görevini gerçekten büyük bir şevkle ifa etmektedir. Bu göreve bizzat talip olmuş ve atanmak için gereken her şeyi yapmıştır. Bu pek de zor olmamıştır, zira Isaac Molho’nun dediğine göre “kontun adaylığı (...) rakiplerinin güçlü hamilerine rağmen başarılı olmalıydı. İsminin, tavsiyelerden ve hatta paradan daha az önemli olduğunu kabûl edemem, çünkü netice itibarıyla (talep edilen) hükümetin lâyıkıyla temsil edilmesidir.”34

42Gerçekten da Isaac de Camondo, Haziran 1891’den Temmuz 1895’e, Türk hükümetini Paris’te layıkıyla temsil edecektir. Hakkındaki bu “jurnal”e şaşıran Kont, 18 Temmuz’da Paris’teki Osmanlı sefırine yolladığı mektupta kendini şöyle savunmakta:

  • 35 NCMA, gizli ibareli mektuplar, 18 Temmuz 1895.

Bana söylendiğine göre bu iş, davalı olduğum kayınbiraderimin vekili Mösyö Elia de Castro’nun bir akrabasının marifetiymiş. Avukatımın İtalya’da (...) benim malûmatım dışında yapmış olduğu bir müdafaa metnini kullanmış, anlaşılan şu anda bana istemeden verdiği zarar yüzünden son derece bedbaht olan avukatımın düşüncelerini almış.35

43Artık Isaac emindir. Bu işin sonu gelmeyecektir. Alfassa’nin iflâsı, zehrini akıtmaya devam edecektir ama onun bu zehre karşı mücadeleye mecali kalmamıştır. Nitekim içini Victor’a döker:

  • 36 Aynı.

Azizim Victor,
Mektubunuz için teşekkür ederim, çok mütehassis oldum. Biliyor musunuz hayatım boyunca mesulu olmadığım darbeler yedim. Bu da onlardan biri. Bu işi yapanlar kötü bir iş işlediler. Danielli’nin müdafaa metni hakkında bir malûmatım yoktu, ben sadece davanın neticesini öğrendim, zaten gerisi avukatların işi, herkesin mesleği kendine. Oysa, Danielli benim konsolosluk vazifemle bağdaşmayan sözler sarfetmiş. Benim talimatım üzerine mi? Hayır. Benim aldığım notları mi okumuş? Hayır. Konstantiniye’de bir dava, Paris’te bir dava, İtalya’da bir dava varken, ben nasıl olur da avukatlarımın düşüncelerini yönlendirebilirim; Konstantiniye’de bir Türk üç ecnebi, Ancona’da üç, Paris’te iki vekilim vardı. Ne zamandan beri insanlar avukatlarının söylediklerinden mesul tutuluyorlar? (...)
Epey zamandır konsolosluğum saldırıların hedefiydi zaten. Bilseydim katiyen bu vazifeye talip olmazdım. Biliyorsunuz şan şöhret meraklısı değilimdir, Allaha şükür, hayatı olduğu gibi, aşağılıklarıyla kabullenebiliyorum ve kendimi suçlamamı gerektirecek bir durum da yok “sen elinden geleni yap, gerisi Allah kerim.
36

44Abraham, Alfassa’nın sebep olduğu zelzeleden sonra, oğlunun ve kızının haklarını teminat altına almayı düşünmüş ve çocuklarının miras paylarını ismen ayırmıştır. Daha hayattayken, İstanbul’daki gayrimenkulleri ikiye taksim etmek için gerekli kanunî işlemleri araştırmıştır. Ancak ölüm Isaac’ı, Piperno’nun kendisine teklif ettiği girişimi sonuçlandırmasına fırsat tanımadan yakalamıştır.

  • 37 NCMA, Léon Piperno’nun (Konstantiniye) Isaac de Camondo’ya (Paris) 18 Şubat 1889 tarihli mektubu.

Kont Abraham hazretlerinin Mösyö Aciman’a yazdığı mektup elime geçti; kontun düşündüğü gibi size bir belge verilmesi takdire şayan bir çözümdür, zira aksi takdirde, kontun birinci dereceden varisleri mahkeme yoluyla size itirazda bulunabilirler.
Mösyö Aciman son Paris seyahatinde, sizin de bilahıre tatbik ettiğiniz tevsi intikal fıkrini vermiş. Tevsi intikal, mal sahibinin mirasını ancak birinci dereceden varis olmadığında bir sonraki derecelere teşmil edebiliyor.
Kanımca, bir izdivaç düşündüğünüz takdirde şunu yapmanız gerekmektedir. Tevsi intikal fikrinden vazgeçmek ve aynı masrafla, hakkınız olan yarım payı üstünüze geçirmek. Eğer izdivaç fikrinden hazzetmiyorsanız, o zaman Kont Abraham’ın size verdiği belgeyle iktifa edin derim.
(...) Kont Abraham’ın kızının çοcυklarından oluşan birçok varisi var ve bu tedbirleri bunlara karşı almalısınız, ancak tevsi intikal bu tedbirleri almanıza müsait değildir.
(...) Eğer Kont Abraham A.B.C gayrimenkullerinin müşterek yarım paylarının size ait olduğunu ve namı müstear olarak kendi üstünde göründüğüne dair bir belge verirse, bu belgeyle istediğinizde haklarınızdan faydalanabilirsiniz.
(...) Sοnuç olarak, yapabileceğiniz iki şey var: ya evlilik, ya da (Kont Abraham’ın) beyanatı. Ümit ederim birinci şıkkı seçersiniz.
37

45Isaac evlilik kurumundan hazzetmez. Bu herkesin bildiği bir gerçektir. Konu Fransa’nın sınırlarını aşmış, İstanbul’a kadar ulaşmıştır. Konu, kalpten bir samimiyetle, kendilerinde doğru yolu seçme konusunda ailenin varisine nasihat verme hakkını bulan I. Camondo Bankası’nın yöneticilerini bile endişelendirmektedir.

***

46Bir taraftan bahçevanın maaşıyla uğraşıp, Galata’da sinekten yağ çıkarmaya çalışırken, diğer yandan da Baltazzilerin mükerrer davalarıyla mücadele eden Isaac 1892-1894 yıllarında empresyonizm akımını keşfeder. Paris’te yeni ve muhteşem bir koleksiyon başlatır. Zamanla, başının sadece İstanbul’la değil, bankacılık mesleğiyle de pek hoş olmadığı anlaşılacaktır. İki kuzen, müşterilerine üstüste yolladıkları mektuplarla, hesaplarının kapatılması ya da başka fınans kurumlarına aktarılması talebinde bulunurlar. Yazılarında, artık kendilerini aile servetinin idaresine vakfettiklerini belirtmektedirler. Bu yazışmalara paralel olarak, Isaac, kendisini Paris’in bir numaralı sanat koleksiyoncusu yapacak olan girişimleri de başlatacaktır. Aradan geçen birkaç senede, Paris sanat çevreleri, Isaac’ı yüzyıl sonunun en büyük sanat hamilerinden biri olarak selâmlayacaklardır.

47Cemaate yönelik hayrırseverlik ruhu bu tür ferdiyetçi bir yazgı öngörmüyordu oysa. Geleceğin sanat hamisinin, eğitim misyonunu sürdürmek gibi bir niyeti yoktu. Abraham’ın ölümünden sonra, aile Hasköy okuluna yardımı keser. Ama, Camondo sokağındaki evleri Alliance Universelle Israélite’e kiralanmış, Alliance’ta burada Galata erkek okulunu kurmuştur. Ancak, Isaac Fernandez’in mektubundan da anlaşıldığı gibi, Alliance’ın bölgesel komitesi masraflarla baş etmekte zorluk çekmektedir:

  • 38 NCMA, mektuplar Konstantiniye, 14 Mayıs 1897.

Azizim Isaac, biliyorsun Galata’daki evini Allaince’ın erkek okulu için kiralamıştık. Şimdiye kadar 200 lira kira ödüyorduk, ama işler burada çok kötü gidiyor, sefalet diz boyu, o kadar ki gelirlerimiz yarı yarıya düştü (...) Bu sebeple, kirayı 150 liraya indirmeni rica ediyorum. Bu okulu babalarınız ve babam birlikte kurdular, onun için de onların bu hayırlı eserlerini yaşatmak bizim boynumuzun borcu, işte bu sebeple, talebimi geri çevirmeyeceğine inanarak, senden böyle bir ricada bulunma cesaretini gösterebildim. Şimdiden teşekkür ederim sana.38

48Isaac’ın adaşına cevabında yoruma yer yoktur:

  • 39 NCMA, mektuplar Konstantiniye, 29 Mart 1904.

Talebinize müspet cevap veremediğim için müteessirim. Size daha önce sebeplerini yazmıştım. Evi okula kiraya vermekteki amacım hayır işlemek olmayıp, tamamıyla ticarîdir, dolayısıyla işin saptırılarak, ilk niyettenden uzaklaştırılmaması gerekmektedir.39

49Bundan daha açık olunamaz. Cemaat hayırseverliği perdesinin sonu!

  • 40 H. Arendt, La Tradition cachée, ön sayfa. Arendt şöyle devam ediyor: “‘Anlamsız hürriyet’, ‘ferdin (...)

50Isaac kendisi için çizilmiş yoldan, bilerek ve kasten çıkar. Bankayı bırakarak, evlenmeyi reddederek, aile yazgısının bir halkası olmayı da reddedecektir. Abraham-Salomon’un bıraktığı serveti büyütmek ve gelecek nesillere devretmek onun işi değildir. Ailenin ismini devam ettirmek mi? Tabiî, ama burjuva anlayışıyla, tercihan erkek çocuklardan oluşan bir zürriyete sahip olarak değil. Üstelik “musevi” sosyetesi genç kontun tercih ettiği çevre değildir. Isaac kendine Yahudi sosyal dokusunun dışında, bankacılık çevrelerinden uzakta ve varolan gruplaşmalarla kesişmeyen şahsî bir yol çizer. Yahudi geleneklerine göre, Hannah Arendt’in de hatırlattığı gibi bunun anlamı, artık bundan böyle “ne gökyüzünün ne de yeryüzünün onu katledilmekten koruyamayacağı ve bir zamanlar özgürce arşınlanan sokaklardan, meydanlardan kovulunabileceği”40dir. Yani Isaac, Arendt’in tanımına göre bir “parya” olmuştur.

***

511894 yılında Konstantiniye’deki I. Camondo Bankası kapanır. Karar kesindir. İlk haberdar edilen Léon Piperno olur:

  • 41 NCMA, mektuplar Konstantiniye, 8 Temmuz 1894.

(...) Konstantiniye’deki haliyle bu banka bir gayya kuyusu, idare öyle bir halde ki herhangi bir işe girişmek mümkün değil, girişsek de sonradan masrafları kısmak zorunda kalacağız. Bu mevzuyu başkasına açmayın. Zamanı ve yeri geldiğinde size malûmat vereceğim.41

52Bu ikazın büyük bir tepkiyle karşılaşmaması üzerine, Isaac bir ay sonra, 8 Ağustos’ta yeniden aynı konuyu açar:

Azizim Piperno,
Konstantiniye’deki bankamızın idaresinin geçmişi, bir taraftan sermayemizin kötü kullanımı, diğer taraftan da bazı idarecilerimizin arasındaki karakter uyuşmazlıkları sebebiyle, personelin tasfıyesini kaçınılmaz hale getirmiştir. (...)
Siz, personelinizle birlikte gayrimenkulün idaresinde kalacaksınız, Namer’i de yanınıza alacaksınız. Yani buradaki müessese ile Konstantiniye arasındaki bağlantı siz olacaksınız.
Konstantiniye’de artık şirket vekâleti olmayacak, ancak yeni göreviniz gereği özel bir vekâletnameye sahip olacaksınız.
Bütün banka işlerimi ve beni takip etmek isteyen müşterilerin hesaplarını Banque de Change et de Valeurs’e devredeceğim.
Eugénides’le anlaştım, bunun karşılığında, iki memurumu, Is. Molho ve Medina’yı, aynı maaşla şirketine alacak.
I Ekim itibarıyla bankadaki menfatlerimin Banque de Change et de Valeurs’le birleştirilmiş olmasını arzu ediyorum.

53O ana kadar kendini, belirsiz ve kronik bir tehdit şeklinde hissettiren İstanbul’dan el çekme operasyonu nihayet resmîleşmiştir. Şimdi sıra banka personeline yeni iş bulmaya ve emeklilik şartları, muhtelif tazminatların meblağlarının müzakerelerine gelmiştir. Ardından, müşterilere, hesaplarının başka bankalara aktarılmasıyla ilgili yazıların yazılması gelir. Isaac aldığı kararın gerçek gerekçelerini, Galata’da hakim olan kötü ilişkilerin arkasına gizlemeye büyük bir ihtimam göstermektedir.

54Molho, Victor ve diğerleri arasındaki geçimsizlikler işine gelmektedir. Bu geçimsizliklerin sinirlerini yorduğu, yıprattığı doğrudur. İstanbul’un şeffaflığını bulandırdıkları, çözülmez ilişkilerin esiri haline getirdiklerine şüphe yoktur. Ancak, bu itişkakışlar, iki kuzenin bankacılık faaliyetlerine son vermeleri kararının ana gerekçesi değildir.

55Alışılmış tavrıyla Isaac bir kere daha kararını acıkça ifade eder:

  • 42 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) “sevgili dostlarıma” (Konstantiniye) 20 Haziran 1894 tarihli mek (...)
  • 43 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 10 Eylül 1894 tarihli mektubu

Aziz dostlarım,
(...) kuzenim ve ben, her türlü bankacılık faaliyetini (mevduat, iskonto, kabuller) tatil ederek, müesseseyi sadece ikimizin servetinin idaresi için muhafaza etme kararını almış bulunuyoruz.
Dost bir kuruluş olan La Banque de Paris et des Pays-Bas işlerimizin bir çoğunu devralmış bulunmaktadır
42 (...)
(...) müessese tasfıye edilmeyecek, işlev değiştirecektir (...) Konstantiniye’de de Paris’te yaptığını yapacak, (...) banka işlemleriyle ilgilenmeyerek, burada olduğu gibi orada mülkün idaresiyle uğraşacak, iki şehirde de işleri takip ve sonuçlandırmakla sorumlu temsilciler bulunduracaktır.
43

56Bankacı dostların hesaplarının tasfıyesi her zaman kolay olmaz. Isaac bu konuda çok hassastır ve Galata’yı uyarır:

  • * Selânikli bankacı
  • * * Bükreşli bankacı
  • 44 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 1894 tarihli mektubu.

Size telgrafımda, bütün muhabirlere yolladığınız yazıyı, Rothschild’e de göndermenizi söylemiştim. Ben bilahıre, Baron Edmond’a bir mektupla izahatta bulunacağım.
(...) Allatini
* ve Halfon**dan hesaplarını kapatmalarını istemek çok güç. Siz yine de mektupları hazırlayıp yollayın. Niyetimiz konusunda malûmat sahibi olduklarında hesabın yollanması da tabiî gelecektir.44

57Böylece, Camondoların önemli iştirakları bulunan, Konstantiniye’deki Banque de Change et de Valeurs ile Paris’teki Banque de Paris et des Pays-Bas “bankacılık faaliyetlerini” devralırlar.

  • 45 Molho konusunda Kont Moïse ısrarcıdır: “Muhakkak Evgenides’in yanında çalışmaya başlamalıdır, orada (...)

58Peki Camondo müessesesinin personelinin, yöneticilerinin kariyerlerine İstanbul’da devam edebilmelerini kim sağlayacaktır? Isaac ve Moïse, bu hassas meseleyi halletmek için, Galata’ya, sadik kâtipleri Léonce Tedeschi’yi yollarlar. Görevi emeklilik ve tazminat mukavelelerinin pazarlığını yapıp sonuçlandırmaktır. Kendisine, her türlü tertibe başvurmak ve Isaac Molho ile Medina’ya, payitahttaki “dost” kuruluşlardan birine girmeye ikna etmek için tam yetki verilir.45 Tedeschi itimat edilen adam sıfatına layıktır. Camondoların şirketine bir davaya katılır gibi girmiştir. Ancak bu sefer işi gerçekten zordur. Üstelik, ikna etmesi gerekenler, başta nefret ettiği kayınbiraderi Victor olmak üzere, kendi akrabalarıdır. Endişe içinde, Ağustos sicağının kavurduğu bir yaz günü, karısı ve çocuklarıyla Paris’ten ayrılır. İş arkadaşı Chavanne, Léonce’u teşvik etmektedir. Paris’te Lafayette sokağındaki serin yazıhanesinden her gün yazdığı mektuplarıyla arkadaşına cesaret verir.

  • * Sonuca ulaşması imkânsız gibi görünen dramatik bir durumun gerçekleşmesi inanılmaz görünen çözümü ( (...)
  • 46 NCMA, Chavanne (Paris)’in Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 11 Eylül 1894 tarihli mektubu.
  • 47 Aynı, Paris, 13 Eylül 1894.

(...) Kerhen kabul ettiğiniz bu agir vazifenin altından kalkmak için cesaret dostum Léonce! Unutmayın ki deus ex machina* siz değilsiniz bu işte, tek yaptığınız idarecilerimizin verdiği emirlere riayet etmek, onların da muhakkak, bizi aşan geçerli sebepleri vardır bunu yapmak için.46
(...) Ümit ederim sıhatiniz yerindedir ve çok büyük dalgalarla boğuşmak zorunda kalmadan bankanızı emniyette olacağı limana götürebilirsiniz.
47

59Hiç kimse Camondo kuzenlerin asıl niyetini anlayamamaktadır. Bu gelişmeyi tabiî karşılayan tek kişi şirketin eski temsilcisi Aciman’dır.

  • 48 NCMA, Aciman’ın Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) mektubu, 1894.

Bu Efendiler, aldıkları tasfıye kararıyla bence gayet isabetli bir harekette bulundular, zira bu kadar feci bir durumda devam etmek mümkün değildi; unutmayalım ki bu müessese 120 senedir mevcut, 120 senede bu hale getirildi!48

60Eğer bu felâketin sebebi Konstantiniye ise, o zaman kuzenler niçin bütün bankacılık faaliyetlerine son vermişlerdir? İşbaşındaki yöneticiler hâlâ şaşkınlık içindeyken, Tedeschi ve Chavanne, hiçbir şüpheye yer bırakmayan gözükapalı bir güven duygusuyla anlam verememe duygusu arasında gidip gelmektedirler.

  • 49 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 18 Eylül 1894 tarihli mektubu

61Tedeschi İstanbul’a geldiğinde Victor’u bulamaz. Kuş uçmuştur İnsanın en iyi dostunun yine kendisi olduğunu bilen, aracılara tahammülü olmayan, derhal yönetimin en yüksek merciiyle muhatap olmak isteyen cevval kâtip, kötü haberleri getirecek felâket tellalını beklemektense, kendi Paris’e gitmiştir. Υüz yüze hesaplaşmayı ne kadar sevdiğini bilmeyen yoktur. Isaac kendi ağzıyla itiraf eder “Victor’la yazışmak mümkün değil; söyleyin atlayıp Paris’e gelsin”.49 Victor stratejisinde hata yapmamıştır. İşin içinden ustalıkla sıyrılır ve şahsî bir hezimet olabilecek bir durumu parlak bir geleceğe dönüştürmesini bilir. Kasım 1894’ten itibaren, tuğla fabrikasının idareciliği ve Şark’la ilgili vereceği istihbaratlar karşılığı, kendisine senelik 12.000 franklık yabana atılmayacak bir gelir sağlar. İki kont Konstantiniye’de bir banka kurmasına mavaffakat gösterirler:

  • 50 NCMA, Chavanne’ın (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 17 Ekim 1894 tarihli mektubu.

(...) bir bağlantısı kalmayınca hemen işe koyuldu, 12.500 franklık hisselere bölünmüş 300.000 franklık bir sermaye düşünüyor; daha şimdiden işin içine Rosenheimı, Banque Transatlantique’ten Bloch’u, aynı bankadan Salomon Halfon’u çekmeyi ümit ediyor Gustave de Rothschild’in damadı Sassoon’a (Gustave kendisine Kont Moïse’e hediye ettiği 6 sülün yollamış, öyle diyor), Banque de Paris et des Pays-Bas’dan Villars’a da konuyu açmış. Neticede başaracağına güveni tam; buradakilere gelince hiç hisse alacaklarını sanmıyorum. Mümkün olursa yarın ya da en geç pazar günü yola çıkmayı düşünüyor; üstüne yok bu adamın.50

62Belli ki Konstantiniye’nin batmakta olan bir fınans merkezine benzer hali yoktur ve Camondolar da pek geminin batacağını sezen fareler değillerdir. Aslında batan hiçbir şey yoktur, sadece yükünü tutmuş iki kuzen hayatta bankayla uğraşmaktan daha zevkli şeyler olduğunu keşfetmişlerdir:

  • 51 NCMA, Chavanne’ın (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 2 Kasım 1894 tarihli mektubu.

(...) Kont Isaac (...) ile Kont Moïse bu sabah saat 9’da avlanmak üzere trenle Maisons-Lafıtte yöresinde La Muette’e gideceklerdir. Orada kendilerini Mösyö Albert Dehynin’in evine götürmek üzere bir araba hazır olacaktır. (...) Kont Isaac, ruhen ve bedenen rahat olmak istediğini ve yarın Konstantiniye’nin bu sıkıcı ve asap bozucu işlerine dalmak için nasıl olsa zaman bulacağını söyleyerek, mektubun lafını bile etmememi istedi.51

Notes

1 NCMA, Abraham de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 12 Eylül 1889 tarihli mektubu.

2 MA, Thouvenel fonu. Mi 192, A. Cuvillier-Fleury’nin E. Thouvenel’e mektubu, zikreden Nora Şeni, Marie et Marie... age., s. 19.

3 NCMA, Abraham de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 20 Eylül 1889 tarihli mektubu.

4 Bu ambarlar hanlarda bulunmaktaydı. 1888’de Moïse de Camondo buradaki malların depolanma şartlarıyla ilgili çok ağır bir eleştiri yapmaktadır: “Dün Süleyman Paşa ve Vezir Han’daki ambarlara gittim. Olan olmuş, ama çuhalarımızı bu bataklığa (hanın arka tarafιnι başka nasıl anlatacağımı bilemiyorum) koymak en azından çılgınca bir fıkir. Ümit ederim çuhalarımız zarar görmemiştir. Eğer zarar gördülerse, şansımıza küselim”, NCMA, Konstantiniye mektupları, 9 Haziran 1888.

5 NCMA, Abraham de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 12 Kasım 1889 tarihli mektubu.

6 NCMA, mektuplar, 28 Eylül 1889.

7 NCMA, Aciman’ın (Konstantiniye) Abraham de Camondo’ya 6 Eylül 1887 tarihli mektubu.

8 Aynı.

9 NCMA, mektuplar, Konstantiniye, 1890.

10 NCMA, mektuplar, Konstantiniye, 1890.

11 NCMA, Abraham de Camondo’nun Konstantiniye’deki I. Camondo Bankası müdürlerine 23 Şubat 1874 tarihli mektubu.

12 NCMA, Isaac de Camondo’nun Konstantiniye’deki beylere, Paris 22 Temmuz 1891 tarihli mektubu.

13 NCMA, Moïse de Camondo’nun Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 16 Aralık 1889 tarihli mektubu.

14 Archives Israélites, 31 Ocak 1889.

15 NCMA, Abraham mirası.

16 Agop Paşa, Isaac’ın yalısını 1890 yazı için kiralar ve bir sonraki sene yalıyı satin almak üzere 100.000 Türk lirası teklif eder.

17 NCMA, Victor Mizrahi’nin Isaac de Camondo’ya (Konstantiniye) 20 Ocak 1892 tarihli mektubu.

18 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris), I. Camondo Bankası (Konstantiniye) müdürleri, Victor Mizrahi, Isaac Molho ve Léon Piperno’ya (Konstantiniye) 21 Mart 1892 tarihli mektubu.

19 NCMA, Victor Mizrahi ve Léon Piperno’nun (Konstantiniye) Isaac de Camondo’ya (Paris) 25 Mart 1892 tarihli mektubu.

20 NCMA, Léon Piperno’nun Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 25 Temmuz 1891 tarihli mektubu.

21 NCMA, Victor Mizrahi’nin (Konstantiniye) Moïse de Camondo’ya (Paris) 25 Ağustos 1892 tarihli mektubu.

22 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) beylere (Konstantiniye) 5 Mayıs 1892 tarihli mektubu.

23 Aynı, 20 Nisan 1892.

24 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) 14 Kasım 1892 tarihli mektubu.

25 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Victor Mizrahi’ye (Konstantiniye) Haziran 1892 tarihli mektubu.

26 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léon Piperno’ya (Konstantiniye) 21 Temmuz 1892 tarihli mektubu.

27 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) beylere (Konstantiniye) 22 Temmuz 1892 tarihli mektubu.

28 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) beylere (Konstantiniye) 6 Aralık 1892 tarihli “gizli” mektubu.

29 Mizzi Camondoların İstanbul’daki avukatlarından biridir.

30 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léon Piperno’ya (Konstantiniye) 23 Şubat 1894 tarihli mektubu.

31 P. Vassili, La Société de Vienne, s. 443.

32 Marie de Vetsera’nin annesi Baltazzi ailesindendir.

33 NCMA, Isaac’ın mektupları.

34 NCMA, Isaac Molho’nun Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 18 Haziran 1891 tarihli mektubu.

35 NCMA, gizli ibareli mektuplar, 18 Temmuz 1895.

36 Aynı.

37 NCMA, Léon Piperno’nun (Konstantiniye) Isaac de Camondo’ya (Paris) 18 Şubat 1889 tarihli mektubu.

38 NCMA, mektuplar Konstantiniye, 14 Mayıs 1897.

39 NCMA, mektuplar Konstantiniye, 29 Mart 1904.

40 H. Arendt, La Tradition cachée, ön sayfa. Arendt şöyle devam ediyor: “‘Anlamsız hürriyet’, ‘ferdin küstah dokunulmazlığı’nın tüm bir halkın çekeceği manasız çilelerin alâmeti olduğunu ancak bugün bütün açıklığıyla kavrayabiliyoruz.”

41 NCMA, mektuplar Konstantiniye, 8 Temmuz 1894.

42 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) “sevgili dostlarıma” (Konstantiniye) 20 Haziran 1894 tarihli mektubu.

43 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 10 Eylül 1894 tarihli mektubu.

* Selânikli bankacı

* * Bükreşli bankacı

44 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 1894 tarihli mektubu.

45 Molho konusunda Kont Moïse ısrarcıdır: “Muhakkak Evgenides’in yanında çalışmaya başlamalıdır, orada kendisine benim yanımdaki mevkiînin muadili bir iş buldum ve bu teklifi reddetmeye hakkı yok, redderse kendi bilir. Artık bu meseleyi halletmeye bakın ve ille de gerekiyorsa ona bir tazminat sözü verin”, NCMA, mektuplar Konstantiniye, 9 Ekim 1894.

* Sonuca ulaşması imkânsız gibi görünen dramatik bir durumun gerçekleşmesi inanılmaz görünen çözümü (–e.n.)

46 NCMA, Chavanne (Paris)’in Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 11 Eylül 1894 tarihli mektubu.

47 Aynı, Paris, 13 Eylül 1894.

48 NCMA, Aciman’ın Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) mektubu, 1894.

49 NCMA, Isaac de Camondo’nun (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 18 Eylül 1894 tarihli mektubu.

50 NCMA, Chavanne’ın (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 17 Ekim 1894 tarihli mektubu.

51 NCMA, Chavanne’ın (Paris) Léonce Tedeschi’ye (Konstantiniye) 2 Kasım 1894 tarihli mektubu.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search