Version classiqueVersion mobile

Camondolar

 | 
Nora Şeni
, 
Sophie Le Tarnec

Dördüncü Bölüm

Sonradan görmeler

Texte intégral

  • 1 Le Figaro, 9 Kasım 1877.

Nikâh töreninden sonra, Malesherbes mahallesinin zengin konaklarınım en muhteşemlerinden biri olan Camondo malikânesinin salonlarında bir davet verildi. Başkentin finans ve sanat dünyasının en kalburüstü tabakasının mensupları, malikânenin duvarlarını süsleyen resim sanatının büyük ustalarının tablolarının önünden, ahşap kakma tavanların altından gece yarısına kadar ard arda geçtiler. Bir masanın üzerine yerleştirilen gelin çiçeğibeyaz gül ve zambaklardan muhteşem bir demet- herkesin hayranlığına hedef oluyordu. Yemek odasında servise geçildi; burada da, salonlarda ve limonlukta olduğu gibi, kadınların tuvaletleri üniformaların altın sırmaları, garsonların gala kıyafetleri son derece etkileyici ve canlı bir görüntü oluşturuyordu.1

1Le Figaro yazarının kaleminden “en”ler damlıyordu, belli ki Hortense Halfon ile Alexandre Elissen’in düğünü gözlerini kamaştırmıştı. Davet Abraham’ın malikânesinde verilmiş, ancak torununun misafirlerini ağırlama işini, Abraham’ın annesi Kontes Raphaël de Camondo üstlenmişti. Le Gaulois gazetesinin cemiyet haberleri sayfası, nikâh töreninden once bir “evlilik mukavelesi gecesi” tertip edildiğini ve bu geceye “finans dünyası ve sosyete mensupları arasından seçilen” yüz kişinin katıldığını eklemekteydi.

  • 2 Le Gaulois, 9 Kasım 1877.

Elissen ailesinin yakın bir tarihte materne girmiş olması ve Şark’ta işlerin kötü gitmesi sebebiyle, kontes, bütün ferasetiyle dans edilmesini men etmişti. Sadece latif Matmazel Savary ve Mösyö Coquelin’in sunduğu bir “paravan komedisi”yle yetinildi.2

  • 3 NCMA, Abraham’ın mektupları, 29 Ağustos 1881.

21877 yılının Kasım ayına gelindiğinde, Galata’dan çok uzaklardayız. Her şey çok çabuk gelişmiş ve Abraham’ın rüyalarının malikânesi –Paris’in zengin tabakasının akın ettiği davetlerin mekânı olduğu kadar ailenin bulusma noktası da olan– Monceau sokağı 61 numaraya yerleşmesinin üzerinden iki sene geçmiştir: “Tamamıyla beklentilerime cevap veren bu mükemmel malikânenin inşası için size bir kere daha teşekkürlerimi takdim ederim” diye yazar Abraham, mimarı Denis-Louis Detors’a3.

  • 4 Mösyö Perreire ile A. de Camondo arasındaki 28 Haziran 1870 tarihli ve Mösyö ve Madam Violet ile A. (...)

3Şöyle bir geriye dönelim. Abraham ve Nissim, gitgide yaygınlaşan savaş söylentilerine rağmen, 27 ve 28 Haziran 1870 tarihinde, biri Monceau sokağı 61 numara diğeri de 63 numaradaki komşu parsel olmak üzere takribi dörtbin metrekarelik bir araziyi satin alırlar. 63 numarada halihazırda bir konak bulunmaktadır4. Bir süre sonra kızkardeşleri Rebecca Halfon karşılarına, 60 numaraya yerleşir. Böylece aile yeniden buluşmuştur.

4Monceau Parkı’nın etrafında 1860’dan beri yeni bir mahalle yükselmektedir. Haussmann’ın projelerini uygulamak amacıyla, Paris şehri, parkın bir kısmını gezinti yeri olarak ayırırken, bir kısmını yol yapımına tahsis etmiştir. Parkın geri kalan kısmı da parsellenmek üzere Emile Pereire’e verilmiştir. Finans baronları, ihtişamlı konakları için en uygun yer olduğunu hissettikleri bu imar alanlarına rağbet etmekte gecikmemişlerdir. Bunlar arasında Rothschildler, Cernuschiler, Menierler vardır. Kısacası yeni mahalle revaçtadır. Camondoların Paris’e uyum şemalarında bu mahalleye yerleşmeleri bir gerekliliktir.

5Bu mülkün alınmasını takip eden son derece vahim olaylar –Sedan bozgunu, İmparatorluğun çöküşü, Paris Komünü– Camondoların İngiltere’ye kaçmasına yol açar. Londra’da, aile dostları Sassoonlar tarafından agırlanırlar. Olaylar aileyi sarsmış, tedirgin etmiştir. Kaderleri artık Fransa’nın kaderiyle birleşmiştir. 1871 yılı Ağustos ayının ortalarında, Abraham Paris’e döner ve gelir gelmez kendini finans çevrelerini seferber eden savaşın içinde bulur: mütareke imzalanmış, Fransa, Almanların talep ettikleri 5 milyarlık savaş tazminatının yanısıra, Paris şehrinin istilacıya mukavemet göstermiş olması sebebiyle 200 milyon frank daha ödeyecektir. Abraham ilişkilerini harekete geçirmekte gecikmez:

  • 5 NCMA, Abraham’ın mektupları, Paris 16 Ağustos 1871.

Sağ salim vasıl oldum, burada tropikal bir sıcakla karşılaştım ama bu size yine de işlerden bahsetmemi engelleyemeyecek. Banque de Paris, Stern, Haber ve Schnapper Fransız hükümetiyle bir mukavele yapmışlar, %1/2 komisyon karşılığı hazineye yurtdışından üç ay vadeli 200 milyon karşılığı teminat senedi vermeyi taahhüt etmişler. Hükümet, karşılığını Banque de France’a yatıracak ve mukaveleye taraflar icap eden kuvertürü satin almayı taahhüt edecekler. Kur sabitlenmiş değil, her şey hükümetin hesabına göre yapılacak (...).5

  • 6 Burada sözkonusu olan, Fould, Seillière, Hottinguer, Mallet, André ve Marcuard ile Pillet-Will’den (...)
  • 7 Bkz. J. Bouvier, Les Rothschild, s. 201.

6Menkul değerleri satın alıp bonoların vadesinden once teminatını oluşturmak üzere bir konsorsiyum kurulur. Abraham, başta Reuben Sassoon olmak üzere, Londra’daki ilişkilerini bu konsorsiyuma dahil etmeye çalışır. “Banque de Paris bu operasyonu işi Rothschildlerden almak için yaptı” diye yazacaktır Londralı dostlarına. Gerçekten de, bütün kredi kurumlarını6 bu 200 milyonluk istikrazdan dışlayan Rothschildlere ve büyük finans çevrelerine karşı tepki büyümektedir. Bu başarılarına güvenerek işi daha da ileri götürürler ve 5 milyarlık istikrazı da tekellerine alırlar! Halbuki açılacak bu kredi herkesin iştahını kabartmaktadır. 1871 yılında, başta Banque de Paris olmak üzere, savaştan beri Rothschildlerin tekelinde olan operasyonları ellerinden almak için bir cephe oluşur. Bu başkaldırı hareketi bir konsorsiyumun, Groupe Paris-Bas’nın doğmasına yol açar ve bu konsorsiyum ikinci istikrazın ihracı esnasından pastadan önemli bir parça koparır. Altmış senelerinden beri, iş dünyasını, yerine göre özel bankerler, iş bankaları ve mevduat bankalarının yer aldığı bu “konsorsiyumlar” şekillendirecektir. Rothschildlerin, Crédit Lyonnais, Banque de Paris et les Pays-Bas etrafinda sert çekirdekler oluşur7. 1872’den itibaren I. Camondo ve Şürekası da bu gruba dahil olur.

  • 8 Z. Çelik, The Remaking of İstanbul, age.
  • 9 “Atlı şimendifer” (tramvay) tesis ve işletme imtiyazı Osmanlı hükümeti tarafından kırk sene müddetl (...)
  • 10 NCMA, Abraham’ın mektupları, 4 Haziran 1874
  • 11 age., 3 Aralık 1873.

7Ailenin Paris finans dünyasıyla ilişkileri sağlamlaşırken, Konstantiniye’deki yatırımları da çeşitlenecektir. Abraham ve Nissim bu sefer de şehrin toplu taşımacılığına el atarlar. 1851 yılında, büyükbabaları, Valide Sultan ve Reşid Paşa’nın da aralarında bulunduğu bazı nazırlarla birlikte yarı kamu kuruluşu olan meşhur Şirket-i Hayriye’yi kurarlar;8 şirketin vapurları İstanbul’da hayatın akışını değiştirecektir. Vapurlar Asya ve Avrupa yakası arasındaki mesafeyi kürekçilerden üç misli daha çabuk katetmektedir. Şehirdeki başka bir yenilik de payitahtta zamanın akışına hız kazandıran atlı tramvaylarolmuştur. Abraham 1870’te, Rum finans grubu ve vazgeçilemez Osmanlı Bankası ile birlikte, Paris’ten titizlikle yönettiği Société des Tramways de Constantinople’u (Dersaadet Tramvay Şirketi, –ç.n.) kurar. Murahhas azalığa, kuruculardan Constantin Carapanos’u yerleştirerek rakibi ama aynı zamanda ortağı Aristide Baltazzi’nin adayını safdışı eder.9 Abraham bir mektubunda, ufak vagonların kullanımının verimsizliği üzerine açıklama talep etmektedir, zira “gelecekte, vasıtanın kullanımının nimetlerinin daha iyi anlaşılacağına ve alışkanlık halini alacağına inanmak”10 gerektiğine kanidir. Geleceği olduğuna inandığı bu tramvay için çaba sarfetmekten yüksünmez ve konunun uzmanı, Parisli bir mühendisi, “Konstantiniye’de gelecekte vagon imalathanesi olabilecek bir tamirhane” kurmakla görevlendirerek İstanbul’a yollar.11

8Yüzyılın bu ilk on yılında Paris finans dünyasının başarıları Camondoların Konstantiniye’deki işlerine olan ilgilerini azaltmamıştır. İstanbul bankacılık faaliyetlerinin kalbini oluşturmaya devam eder. Ama Osmanlı Devleti eski Osmanlı Devleti değildir artık. İmparatorluk, Avrupa’daki en büyük desteği Fransa’nın 1870’deki mağlubiyetini çok derinden hissetmiştir. Islahatçı sadrazam, Fransız kültürünün savunucusu ve Abraham’ın yakını Ali Paşa bir sene sonra vefat edecektir. Başlanan ıslahat hareketleri bu ölümle sekteye uğrar, kamuoyunun bir kesimindeki Bâtı aleyhtarlığı ön plana çıkar. Türkiye’yi, Anadolu’da kıtlıkların yaşandığı, idarede istikrarsızlığın hakim olduğu ve malî krizlerle çalkalanan karanlık bir dönem beklemektedir. Sultan Abdülaziz, on seneyi aşkın bir süredir Osmanlı idaresinin istikrarının teminatı haline gelmiş olan, dirayetli Ali Paşa’nın ölümünden duyduğu memnuniyeti gizlememektedir. Niyeti devlet idaresinde daha faal olmaktır ancak tavırları aklî dengesiyle ilgili kuşkular uyandırmaktadır. Envaî çeşit kafeslerde beslediği nadir kuşlarına olan zaafı sonuçta zararsız bir meraktı ve Ali Paşa da sağlığında Sultan’ın bu göze batmayan zafıyetlerini kolaylıkla örtebiliyordu. Ancak dalkavuk devlet adamlarının çevrelediği Abdülaziz’in garip iptilâları paranoyaya dönüşür. Abraham yeis içindedir:

  • 12 age., 26 Eylül 1874.

Yangın korkusundan Sultan’ın kendini, dışarıdan gelebilecek her türlü tehlikeye karşı korumak için, Dolmabahçe ve Çırağan Sarayları’nın etrafındaki, takribi 700 evden oluşan mülkü satin aldığı kulağımıza geldi. Eğer duyduklarımız doğruysa, bu operasyon önemli bir harcamaya sebep olmuştur ve dolayısıyla ecnebi efkar-ı umumiye için kendisinden bu kadar büyük ısrarla talep edilen fonların nerede kullanıldığını bilmek muhakkak ki çok ilginç olacaktır.12

9Abraham’ın eski hükümetteki dostlarıyla ilişkileri her zamankinden daha yakındır. 1874 yılı yazında istifasını veren eski Maliye Nazırı Sadik Paşa’ya şunları yazmaktadır:

  • 13 age., 8 Aralık 1874.

Bunların (hükümet) içinde bulundukları delâlet konusunda bir şey söylemek ihtiyacını hissetmiyorum; 40 milyonluk avans verenlerle ilgili açmaya kararlı oldukları dava, bardağı taşıran son damla olmuştur ve eğer bu dava devam ederse, Türkiye’nin itibarını onulmaz bir şekilde yaralayacaktır. Bu işle bir alakam olmadığı malumdur ve tek endişem memleketin refahıdır, bu sebeple değerlendirmemin tarafsızlığından şüphe edilmesine mahal yoktur. Zat-ı âlinizin tasarladığı malî projelerin uygulanmaması her zamankinden daha fazla teessür-ü şayandır, zira nakit bolluğunun, sizin projelerinizi tahminlerin fevkinde bir şekilde uygulanmasına imkân tanıyacak istisnaî bir iki ay geçirmiş bulunuyoruz.13

10Bu satırlardaki endişede, 1881’de Düyun-u Umumiye’nin kurulmasıyla Bâbıâli’nin siyasî egemenliğine son verecek olan devletin malî iflâsının önsezisi hissedilmektedir. Bu kuruluş İngiltere, Avusturya ve Almanya’ya, İmparatorluğun bellibaşlı gelirlerini toplama ve yönetme hakkını tanımaktadır. Bu gelirlere balık avı vergisi, ipek aşarı, tuz, damga ve alkoller üzerinden alınan vergiler dahildir. En önemli gelir kaynaklarından mahrum kalan Devlet-i Âliye, sömürgeleşme sürecine gömülecektir. Abraham’ın sözünü ettiği 40 milyonluk “avans” daha önce yapılan bir borçlanmanın faizinin ödenmesinde kullanılacak olup İmparatorluğun saplandığı batağın sadece bir aşamasını oluşturmaktadır.

11Abraham’ın Paris sahnesinde ön saflara yerleşmesinin üzerinden altı sene geçmiştir ve hâlâ İstanbul’daki tuğla fabrikasına bir buhar makinası yerleştirme izni alabilmek için mücadele vermeye devam etmektedir. Yine altı senedir Hasköy’deki okulun müdürüne yazmaktan ve talimat yollamaktan usanmamıştır:

  • 14 age., 1874.

o zavallı mağdurlara gelince (...) bu zavallıları özellikle (..) komitenin şafakatine havale ediyorum ve her tatilde önceliği mağdur ailelerin çocuklarına tanıyacağım. Yine öğrencilerin eğitime kabiliyetlerini sınamak ve kabiliyetsizleri, beceriksizleri eleyerek daha çok ümit vaadedenlere yer açmak için tesis etmeyi düşündüğü imtihan konusunda da Mösyö Bloch’la aynı fikirdeyim. Belki de böylece eğitim ve çalışmadan zevk alan, cemiyette yer edinerek dinkardeşlerine örnek olacak bir gençlik çekirdeği oluşturabiliriz. Resim ve fizik konusunda da eğitim verilmesini istediğinizi anladım, bu bizim için başında çizdiğimiz çerçevenin biraz dışına çıkıyor, ancak bu bilgilerin önemine projenizi eleştirmeyecek kadar vakıfım ve bu dersler konusunda Mösyö Bloch’un becerisine güvenim sonsuzdur (...) Her şeyi düzenledikten sonra (...) konuyu kavramam ve hatt-ı hareketimi tayin etmem için bana genel bir tablo ve bu müessesenin maliyetiyle ilgili bir bütçe yolla.
Çevrenizde yeni okulların kurulduğunu görmekten memnuniyet duymaktayım. Başta ne kadar kifayetsiz olurlarsa olsunlar, her zaman iyi neticeler vereceklerdir ve desteklenmelidirler. Dolayısıyla (okunamıyor) okuluyla ilgili niyetlerini uygulamaya koymanda yarar görüyorum.
Okulumuzla ve genel olarak, benim için büyük bir önemi haiz olan dindaşlarımızın eğitimiyle ilgili konularda bana düzenli olarak bilgi vermeye devam et.
14

Bankalar (Voyvoda) Caddesi’nde tramvay

12Eğer, Paris’e yerleştikten sonra, Abraham’ı tek ilgilendiren dindaşlarının eğitimi olsaydı, Fransız Yahudi cemaatleri ve Alliance Israélite Universelle kurmayları nezdinde daha ısrarlı girişimlerde bulunurdu. Oysa bunu yapmamıştır. Acaba Fransa’da hizmetlerine ihtiyaç olmadığını, buradaki cemaatin kendi ayakları üzerinde durabildiğini mi düşünmektedir? Abraham’ın misyonu siyasîdir: Osmanlı reformlarının izinde ilerleyerek Türkiye’deki Yahudilerin ve onlarla birlikte bütün Osmanlılar’ın vatandaşlık statüsüne ulaşmasını sağlamak.

13Yetmiş yıllarında, bu İstanbullu göçmenin yazışmalarına bakıldığında aklının fikrinin Konstantiniye’de olduğu görülmektedir. Bu şehre derinden bağlıdır, hem meslekî hem de siyasî açıdan. Oysa bu arada... her zaman olmayı arzuladığı yeri de inşa etmektedir azimle. Paris, Abraham’ın tek arzulamaya layık gördüğü başarının ışıklarıyla pırıl pırıl parlamaktadır. Abraham azmini ikiye katlayarak ve Bâbıâli’den bir istikraz koparmakta ortaya koyduğu enerjinin daha fazlasını harcayarak, Paris’in yüksek bankacılık çevrelerinde yerini almayı başarmıştır. Abraham aynı anda birden fazla yerde olma yeteneğine sahiptir. Muhteşem bir yaşam enerjisi vardır. Bu sayededir ki bir taraftan Paris’te kibar bir bankacı ve koleksiyoncu hayatı sürerken diğer taraftan kendini hayatının eserine, İstanbul’daki dindaşlarının eğitimine vakfedebilmiştir.

14Abraham da, kardeşi de, ihtişamlı bir malikânenin, hedefleri olan sosyal başarının en göze çarpan dış göstergesi olduğunun bilincindedirler ve bu hedeflerine ulaşabilmek için en iyisini istemektedirler. Her konuda hemfikir olan kardeşlerin mimarları da aynı kişi, yeteneği aldığı birçok nişanla tescilli –Beaux-Arts mezunu– Denis-Louis Destors’dur. Destors, Nissim’in konağını düzenlemekle işe başlar, ardından da 1871 yılında, Société Générale des Architectes (Merkezî Mimarlar Birliği) tarafından kendisine “özel mimarî gümüş madalyası”nı kazandıran ve 1878’de Evrensel Sergi münasebetiyle planları sergilendiğinde halkın hayranlığını uyandıran, Abraham’in konak projesi üzerinde çalışmaya başlar.

15Devrin moda mimarî akımı, aynı eserde değişik üslûpların birlikte kullanıldığı eklektizmdir. Klâsik dönemden birkaç motif, gotik bezemeler, Rönesans’tan birkaç ayrıntı, bir damla barok, bir nebze neoklâsisizm, genellikle karışık ama zenginliği bir yaşam tarzını simgeleyen bu üslûbu ortaya koymaktaydı. Charles Garnier bu bileşik üslûbun bir numarası olacaktır, Denis-Louis Destors da onun şakirtlerinden biridir. Destors’un idaresi altında avluyla bahçe arasında yer alan bir ana konut ile Monceau sokağı boyunca uzanan ve “Petit Hôtel” adı verilecek olan bir talî kanattan oluşan konak yoktan var olacaktır. Isaac buraya yerleşir. İlâve yapıların çevrelediği konağın cephesi nispeten sade olmasına rağmen mekânın ihtişamının emarelerini taşımaktadır: üzerinde madalyonlar içinde Roma imparatorlarının portrelerinin nakşedildiği iki kanatlı agir kapının süslediği ana giriş, kemerli bir alınlığı taşıyan bir çift halkalı sütun sırasının arasına açılmaktadır. Kemer tablasının bezemeleri mekânın efendisinin kimliğini belirlemektedır : kontluk tacının altında yer alan ve Abraham-Béhor’un başharflerinin kazılı olduğu armayı alegorik iki şekil tamamlamaktadır. Tonozlu bir geçit yarımdaire şeklindeki bir avluya açılmaktadır.

16Konak bütün ihtişamıyla avlunun nihayetinde yer almaktadır. Abraham ve karısı burada büyükanneleri, Alfassalar ve onların altı çocuğuyla yaşamaktadırlar. Destors şatafattan kaçınmamıştır. Kesme taştan devasa bir yapı öngörmüş ve her bir katın bezemelerini ayrı ayrı tasarlamıştır. Kırmalı çatı kayağantaşıyla kaplanmış, tamamı işlenmiş taştan bir saçak süsü üzerine oturtulmuştur, köşeler Abraham’ın başharflerini taşıyan madalyonlarla süslenmiştir. Damın cepheye bakan tarafında çatı pencereleri açılmıştır. Damın en yüksek noktasında ise bir cihannüma yer alır. Değişik şekil ve ebattaki her bir pencere bezemelerle dolup taşmaktadır: korkuluk babaları, bezeli taş veya ferforje balkonlar, satir maskeleriyle süslü başlıklar, işli ve kemerli alınlıklar, kıvrımlı oluk kepçeleri... Bahçeye bakan cephe daha da çılgınıa bezenmiştir, ilk katın pencerelerini mevsimleri tasvir eden karyatidler süslemektedir. Ve nihayet bazilika planındaki limonluk metal armatürü ve camekânıyla yapının diğer bölümlerinden ayrılmaktadır.

  • 15 Bu konağın cephesi ve damı 1979 tarihinde tarihî eser olarak tescil edilmiştir. Ancak ne yazık ki l (...)
  • 16 Y. Christ, Les Hôtels Parisiens, Champs-Élysées, faubourg Saint-Honoré, plaine Monceau, s. 254.
  • 17 NCMA, Abraham mirası, mal envanteri.

17İç düzenleme15 sosyal hayatın gerelderine cevap verir özelliktedir. Giriş katında davetlerde kullanılan salonlar, Opera binasındakinin küçük bir kopyası olan anıtsal bir merdivene açılmaktadır! Merdiven başında pembe mermerden iki sütun ve –Prenses Mathilde’in kanat gerdiği, devrin gözde sanatçısı– Schoenewerk’in eseri16 iki heykel yer almaktadır. Merdiven aydınlatmasında altın varaklı bronz karyatidlerin taşıdığı konsolların üzerine yerleştirilmiş vazo şeklindeki gaz lambaları ve birinci katın sahanlığının üzerinde yer alan vitraydan sızan gün ışığı kullanılmıştır. Vitrayda mimarın elinden konağın planlarını kabul eden Abraham ve ailesi tasvir edilmektedir. Bahçeye bakan büyüklü küçüklü çalışma odaları, küçük buduvarlar, salonlar, yemek odaları sıralanmaktadır. Boyalı tavanların, silmelerin, altın varakların, arabesklerin eksik olmadığı bu odalar dekorasyonlarına göre adlandırılmıştır: Henri Lévy salonunda bu meşhur ressamın Ticaretin Nimetleri adlı tablosu bulunmaktadır.Büyük Salon’un duvarlarını boydan boya, 1867 Roma Büyük Ödülü sahibi sanatçı Blanc’ın Uygarlığın Zaferi ile Bilim ve Sanayi adlı iki eseri süslemektedir. Yandaki Tiepolo Salonu’nda, Gianbattista’nın tabloları yer almaktadır. San Marko Savcısı San Barbaro’nun Kutsanması tavanı süslerken, kapıların üstünde Çeşme başındaki Rebecca ve Sulardan Kurtarılan Musa sahneleri yer almaktadır17. Gerçekten dekorasyon hafife alınmamıştır bu konakta. Malikânenin sahipleri, yaşadıkları ortamın dekorasyonunda, kapitalizmin zaferi ve ilerleme kavramının simgelediği bu çağın ahlâk anlayışını yansıtmaktadırlar; ayrıca bu vesileyle, asaletlerinin teminatı İtalya’ya karşı olan şükran borçlarını da ifade etmektedirler.

Abraham de Camondo’nun Monceau Sokağı 61 numaradaki konağı (1880)

  • 18 A. de Musset, La Confesion d’un enfant du siècle, s. 48-49.

Çağımızda artık şekil yok. Devrimizin mührünü ne evlerimize vurduk, ne bahçelerimize, ne de herhangi başka bir yere. Artık zenginlerin evleri bir nadir eşya koleksiyonu haline geldi: antik devir, gotik, Rônesans zevki, XIII. Louis tarzı, her şey karmakarışık. Yani, kendi asrımızın dışında bütündevirlerden örnekler barındırmakta, bu daha once hiçbir dönemde karşılaşılmadık bir durum; ne bulursak alıyoruz, kimisini güzelliği için seçiyoruz, kimisini çirkinliğinden dolayı; kısacası sanki mahşer yaklaşıyormuşcasına başka devirlerin kalıntıları içinde yaşıyoruz18.

  • 19 NCMA, Abraham mirası, mal envanteri.
  • 20 1, 2, 3 Şubat 1893 tarihli müzayede, No: 202-225.

18Alfred de Musset böyle yakınmakta. Devir üslûpların karıştırıldığı, ucuz eşyaların yığıldığı bir tarzlar karmaşası devridir. İki Camondo konağında da giriş, XVII. yüzyıl Felemenk duvar halılarıyla süslenmiştir ve Rönesans üslûbundadır; büyük ve küçük salonlarda pelüş kaplı XIV. Louis ve XV. Louis tarzı mobilyalar yer almakta, devasa yemek odaları ise “modern siyah ahşaptan”dır. Dekorasyon bazen en sıradan uyum kurallarını bile hiçe sayabilmektedir: Abraham-Béhor’un evinde Tiepolo salonunda XIV. Louis tarzı bir möble, “Boulle tarzı” konsollar, “mavi Şark kumaşı üzerine Japon işlemeleriyle tefriş edilmiş bir kanape19”nin yanında yer alabilmekte, gümüş ve porselen bibloların yanı başında gümüş kakma ve kristal hazneli kıymetli nargileler ailenin pek de uzak olmayan Şark kökenini hatırlatmaktadır. Konakların genel görünümünde öne çıkan zenginliktir. Mefruşatçıları meşhur Lyonlu ipekçiler Tassinari ve Châtel’dir. Üçyüz parça, dört şamdan ve ayaklı yirmi meyva tabağından oluşan kalem işli gümüş masa servisi, “kabartma çelenk, maskaron ve yapraklarla süslü olup aslan pençesi ayakları kıvrımlarla bezenmiştir” ve İmparator’un gümüşçüsü Odiot’nun atölyelerinden çıkmıştır20. Büyük salonun başköşesine anıtsal bir sarkaçlı saat oturtulmuştur, üzerindeki oymalar refahı simgelemektedir!

***

  • 21 J.K. Huysmans, Œuvres complètes. Certains, c. X, s. 7.
  • 22 E. de Goncourt, Journal, 28 Aralık 1887.
  • 23 NCMA, Abraham mirası, mal envanteri ve müzayede kataloğu. Mademoiselle Sallé: satış 1, 2, 3 Şubat 1 (...)

19Sanat, “spor gibi zenginlerin en rağbet ettikleri faaliyetler arasına girdi”21 diye hayıflanmaktadır Huysmans. “Zenginler de sanat amatörü olabilirler ama her zaman zavallı amatörler olacaklardır”22 diye savunur kendini mutlak zevkin tek varisi sanan Edmond de Goncourt. Rekâbet ruhunun kamçıladığı bu furyada zengin bankacıların malikânelerini “derme çatma” sanat eserleriyle doldurdukları bir gerçektir. Ancak yahudi düşmanlığıyla müsemma bu yazarlar, hedef aldıkları Rothschild ve Perreirelerin bu “spor”da ne kadar ilerleyip birer estetik uzmanı haline geldiklerini görmezlikten gelirler. Oysa koleksiyonlarının ne kadar kaliteli parçalardan oluştuğunu görmek için, zengin, kapsamlı ve çokyönlü envanterlerine birgöz atmak yeterlidir. Her ne kadar Fransız yahudi düşmanlığının bu yüzyıl sonundaki ideoloğu Drumont, Ferrières’i “muhteşem bir ıvır zıvır pazarı” diye niteliyorsa da, bu kelimelerin arkasındaki hayranlık ve haseti hissetmek için kâhin olmaya gerek yoktur. XIX. yüzyılın bu ikinci yarısında sanat piyasası altın çağını yaşamaktadır: Devrim sonrası müzayedelerinde, kimisi kraliyet saraylarından çıkma birçok istisnaî sanat eseri piyasaya düşmüştür. Para sahibi tabaka bunların arasından en iyilerini seçmesini bilmiş ve gösteriş metası haline getirmiştir. Büyük bir ihtimalle Abraham ve Nissim de Paris’teki ilk günlerinde bunun farkına varmışlardır. Mükemmelliyetçi ve titiz iki kardeş, Monceau’ya yerleşme projeleri gerçekleşir gerçekleşmez, başkente uyumlarının yeni bir aşamasını başlatmışlardır: Onlar da sanat koleksiyoncusu olmalıdırlar. Ve Camondolar artık en meşhur sanat galerilerinde, en itibarlı müzayede salonlarında boy gösterir olmuşlardır. Malikânelerinin sanat tarihinin güzide parçalarıyla dolup taşması uzun sürmemiştir. Abraham’ın evinde, Perreire’nin koleksiyonundan gelen, Lancrefnin firçasından Mademoiselle Sallé’nin portresi, Guardi’nin tablolarının kopyası iki Venedik manzarasının yanında yer almakta; Clodion’un pişmiş topraktan Bacchanale’i İncil’den bir sahne tasvir eden XVII. yüzyıl ufak bir fildişi kabartmaya eşlik etmektedir. Schoenewerk’in birebir ebattaki beyaz mermer heykeli Çeşmebaşındaki Genç Kız, Kral François’nın Av Partileri konulu duvar halısının önünde ihtişamını sergilemektedir23. Zira Camondolar sanat eserlerini ve tablolarını büyük bir şevkle toplarken, ezbere hareket edecek, kendilerini bazen tesadüfe, bazen modaya, bazen de geçici bir arzuya teslim edeceklerdir. Resim koleksiyonlarının büyük bir bölümünü XVIII. yüzyıl Fransız ve İtalyan ile XVII. yüzyıl Felemenk ve Hollanda ekolü eserleri oluşturmaktadır. Barbizon ekolü tablolar, oryantalistler, “pompier” ressamlar çağdaş resim zevklerine şekil vermektedir. Bu alanda tercihlerini kullandıkları ressamlar, şöhret sahibi ve mümkünse ödüllü sanatçılardır! Abraham öldüğünde arkasında yüzden fazla tablodan oluşan bir koleksiyon bırakmıştır. Nissim’den geriye kalan altmış kadar tablo mirasçıları tarafından müzayedeyle satılır ve dağılır.

20Artık karar verilmiştir: iki kardeş kendilerini sanat ve koleksiyonuculuğun içinde bulurlar. Abraham’ın gönlünde yatan aslan bellidir, nitekim ressam J. Vilbert’e yolladığı bu ufak not da bunu dile getirmektedir:

  • 24 NCMA, Abraham’ın mektupları, 11 Mart 1878.

Uhdemde bulunan suluboya bir eserinizi sergi amacıyla talep ettiğiniz mektubunuzu aldım. Bu resmin yokluğunun salonumda yaratacağı boşluğa rağmen, size böyle bir konuda red cevabı veremezdim ve derhal bu eserin tarafınıza teslimi için gerekenin yapılması talimatını verdim. (...) Gayet tabiî sözkonusu sulu boya tarafınızdan 10.000 veya 12.000 frank değer üzerinden sigortalanmalı, poliçe benim adıma tanzim ve şahsıma teslim edilmeli, her türlü masraf tarafınızdan üstlenilmeli ve katalogda resmin bana ait olduğuna dair bir ibare yer almalıdır.24

  • 25 S. Monneret, L’Impressionisme et son époque. Dictionnaire international, kitap II, s. 285.
  • 26 NCMA, Abraham-Béhor de Camondo mirası, mal envanteri.
  • 27 Bu salonun panoları muhafaza edilmiştir ve Nissim-de-Camondo Müzesi’nde sergilenmektedir.
  • 28 Yüzyetmişdört parça, 6 ve 7 Şubat 1893 tarihli satış, No: 59-92.Emile Zola, fildişi yedi objeden ol (...)

21Tanınmak! İşte Camondo kardeşleri hareket geçiren, sarhoş eden sözcük. Zevk sahibi koleksiyoncular, yetenek kâşifleri arasında yerlerini almak. 1870 yılından itibaren revaçta olan “Japonizm” akımı bu arzularının, kısmen de olsa, gerçekleşmesini sağlayacaktır. İkisi de Uzakdoğu’dan gelen bu eşyalara olan aşırı meraklarıyla tanınmakta gecikmezler. “Goncourt kardeşler, Prenses Mathilde, Judith Gautier (yazar Théophile Gautier’nin kızı), Philippe Burty ve Louis Gonse’un yaydığı ve evrensel sergiler sayesinde kamuda yankı bulan”25 Japonya her yerde hazır ve nazırdır. Akım, meraklı, egzotik bibloların cazibesine kapılmış halk nezdinde olduğu kadar, bir kısım sanatçılar, aydınlar ve sosyete nezdinde de rağbet görür. Bu yeni ilgi merkezinin şakirtlerinin buluşma noktası La Porte Chinoise’dır, fakat Goncourt kardeşlerin Camondoları daha sık gördükleri mekân, “japon işi” sanat objelerinde uzmanlaşmış Auguste ve Philippe Sichel’in galerisidir. Uzakdoğu’dan ithâl edilen seramikler, mobilya ve eşyalar Camondoların davet salonlarını donatır, Monceau sokağı malikânelerinin tezyinatını renklendirir. Abraham bu merakını, evinde lakelerini, bronz, mine ve yeşimlerini sergileyecek bir köşe oluşturmaya kadar götürür. Adını “Çin salonu” koyduğu malikânenin giriş katındaki ufak salonun pencerelerini “kenarları kırmızı Çin ipeğinden, yine muhtelif renklerde ipekten kuş ve çiçeklerle bezenmiş perdeler” süslemektedir26.” Ziyaretçiler, “üzerine mavi fonlu Japon kumaşından yastıkların atıldığı, taba ipek kumaş kaplı, yuvarlak hatlı bir divan”da yorgunluk çıkarırken hayranlıkla duvarları kırmızı lake panolarla bezenmiş salonun zevkine varıyorlardı27. Panoların altın ve simden nakışlarının arasında, insan fıgürleri, turnalar, göz yuvalarını renkli camların doldurduğu kuşlar, çiçek açmış bahar dalları göze çarpmaktadır. Çiçeklerle bezenmiş siyah bir çerçeve panoları çevreler. Çin tarzı iki vitrinde biblolar sergilenmektedir. Vitrinlerden biri, müzayedelerde satılarak tasfiye edildiğinde Emile Zola’yı28 mutluluğa gark edecek netsukeleri ve oyma fildişi bibloları barındırmaktadır. Diğer vitrinde ise, yeşimden, mineli ya da lake tütsülükler, tütün kutuları, tebâbet çantaları, pitong, kadehler bulunmaktadır. Uzakdoğu’ya ayrılan bu küçük salon ayrıca bronz vazo ve çiçekliklerle süslenmişti.

  • 29 Özel koleksiyon. Camondo Matmazeller’in Portresi, tuval üzerine yağlı boya, yükseklik: 1.14 m; en: (...)

22Buna mukabil, komşu malikânenin sahibi kardeşi, Uzakdoğu’ya özel bir mekân ayırmamıştır: Doğu kökenli eşyalar, herhangi bir mantık silsilesi olmaksızın, özellikle büyük salona ve limonluğa olmak üzere evin muhtelif yerlerine serpiştirilmiştir. Gerçek anlamda bir yaşam mekânı olan bu kış bahçesinden geriye Japon sanatı meraklısı ve Camondoların dostu, ressam Alphonse Hirsche’in, ailenin çocuklarını dadılarıyla birlikte resmettiği bir tablo kalmıştır. Sanatçının titiz fırçası, zengin nebatatı, “Japon tarzı” siyah mobilyayı, kaplumbağaların üstüne tünemiş leylek şeklindeki meşalelikleri en ince ayrıntılarına kadar boyamıştır. Ressam, muzip yüz ifadelerini, dağınık oyuncakları bilhassa vurgulayarak, tablosuna dingin ve sıcak bir yuva havasını aksettirebilmiştir29.

  • 30 NCMA, Abraham’ın mektupları, 27 Mart 1883.
  • 31 Burada kastedilen Antonin Proust’tur.
  • 32 J. Claretie, La Vie à Paris, 1883, s. 181

23Bu tutkuları Camondolara gurur ve bir nebze de şöhret vesilesi olacaktır. Abraham, yazar ve sanat eleştirmeni Louis Gonse, 1883’te Paris’te düzenlediği30 Japon retrospektifi sergisi için koleksiyonundan parçalar talep ettiğinde tereddüt etmez. “herkese (...), uzman Mösyö Burty’den ressam Mösyö Alphonse Hirsch’e, Proust’a31, Mösyö de Nittis’e kadar bütün “Japon sanatı meraklılarına” çağrıda bulundu ve hiçbiri de davetini cevapsız bırakmadı. Japonizm, Ephrussiler, Camondolar gibi bazı sanatçı ruhlu koleksiyoncular için adeta din mertebesine yükselmişti32.” Japonistler ciddiye alındıkça gururlanmaktadırlar. Bununla birlikte, konunun ehli uzmanların yargıları bazen şüphecilik de içermektedir. La Gazette des Beaux-Arts’ın ciddî kalemi Ernest Chesneau sözlerini sakınmaz:

  • 33 GBA, Kasım 1878, s. 842.

Bing, Burty, de la Narde, de Camondo ve E. Guimet koleksiyonlarının birçok açıdan ilginç olduğuna şüphe yoktur. Ancak, münhasıran din teması üzerine kurulu olan Mösyö Guimet’nin koleksiyonu dışında, diğerlerinin karmançormanlığı ve mantıklı bir tasniften yoksun olmaları, bu koleksiyonlara heveskârlık hususiyetlerinden maada herhangi bir araştırma mevzuu olma değeri vermemektedir.33

***

  • 34 H. Coston, Burjuvazi ve Finans Dünyası Hanedanlıkları Sözlüğü, s. 27.
  • 35 L’Indépendance bege, 19 Aralık 1889 ve L’Art et la mode, 1881, c. II, s. 26.
  • 36 Le Figaro, 24 Ekim 1879.

24Muhteşem malikâneler, kıymetli koleksiyonlar... Dekor tamamdır, artık Camondo kardeşler dillere destan olacak misafirperverliklerini sahneye koyabilirler. Abraham ve Nissim sık sık davet vermektedirler. “Verdikleri balolara, başkentin en zengin, en yüksek ünvanlara sahip zevatı akın ediyor, eşleri kutsal emanet mahfazası gibi kıymetli taşlar altında kaybolan finans baronlarıyla tuhaf bir karışım oluşturuyorlardı34.” Her şey gözkamaştırıcı olmalıydı: mücevherler, zerafet –Camondoların eşleri mütevazı olmakla birlikte Worth’dan giyinmekteydiler–, ince, başdöndürücü bir atmosfer, pırıl pırıl gümüş servisler, muhteşem çiçek düzenlemeleri, uşakların gala kıyafetleriyle servis yaptıkları ve ince damak tatlarına hitab eden zengin bir sofra, en lezziz şaraplar. Balolar yemek davetleri birbirlerini izlemektedir. Bu rağbetin anlaşılması güç değildir tabiî: ihtişamın başka bir göstergesi de, Camondolarda kotiyonlarla misafirlerin üzerine yağdırılan mücevherler!35 Her nikâh tumturaklı davetlere vesile olacaktır, nitekim Salomon Halfon ve Alice Pereire’nin düğünleri de bunun bir örneğini oluşturur. Le Figaro “alışılmamış bir debdebenin sergilendiği, finans dünyasının olduğu kadar, Mösyö Pereire ve Kont de Camondo’nun sayısız dostlara sahip oldukları Champs-Élysées çevresi ekâbirinin de”36 yer aldığı düğün törenini heyecan dolu sözlerle aktarır. Sosyeteyle yakın ilişkiler içinde olan Camondolar, Paris’in en güzide aristokratik çevresinde arz-ı endam etmektedirler. Sürekli balo, açılış ya da düğünlere katılan herkesin ismini yazamamaktan yakınmalarına rağmen, devrin sosyete habercilerinin “tesadüfen” karşılaştıkları davetlilerin isimleri bile uzun listeler oluşturmaktadır. Bu “tesadüf” sıklıkla, kadim Fransız asaletinin temsilcilerinin, revaçtaki sanatçıların, sefir ve taçlı başların yanına Camondo kontlarının isimlerini de yerleştirmektedir.

Nissim de Camondo (1830-1889), Nissim-de-Camondo Müzesi

25İki kardeşten Nissim’in kibar aleme daha yakın olduğu, özellikle de, gelenek ve göreneklerini başarıyla özümsediği finans çevresinde, daha ön planda olduğu gözlemlenmektedir.

  • 37 A. Meter, Ce que mes yeux ont vu, s. 305.

Bankerler öğle yemeğinden sonra Borsa’ya gidip bir tur atmaktan çekinmezlerdi, bu ufak hava tebdili onlara hemsağlıklı hem de istifadeli gelirdi. Burada, yanından ayırmadığı efsanevî şemsiyesi ile Baron Mallet’yi, Louis ve Jacques Stern’i, Kont Nissim de Camondo’yu, daha sonraları da yeğeni Isaac’ı görmek mümkündü... Louis ve Raphaël Cahen d’Anvers, öğle saatinden öğleden sonra üçe kadar belledikleri o aynı köşede olurlardı.37

  • 38 E. Benjamin ve H. Buguet, Les coulisses de la Bourse et du théâtre, s. 62.
  • 39 A. Chirac, Les Rois de la république, s. 215-216.
  • 40 A. Chirac, age., s. 213 ve 215.

26Les Coulisses de la Bourse da şu satırları eklemektedir: “Stern, de Camondo, Ephmssi, de Cahen d’Anvers Efendilere borsa kotalarını göstermek kadar38, Borsa oturumu sonrası Café Anglais’de, Champeaux’nun yerinde ya da Café de Paris’de buluşmak da pek bir modaydı. “Café Anglais’nin herkesin bildiği bir masası vardır: dipte sağdaki bu masanın müdavimi Borsa’nın tanınan siması Kont Nissim’in yanında umumiyetle, Stern, Broleman ya da Bamberger bulunur. Ancak, birkaç zamandır daha ziyade Café de Paris’yi tercih etmekte39.” Bütün alışkanlıkları, takıntıları, hatta hapşırması bile gözlemlenecek, yorumlanacak, devrin köşe yazarlarınca abartılacaktır. Madalyonun diğer yüzü de bunların kin dolu yahudi düşmanları tarafından malzeme olarak kullanılması olacaktır. Auguste Chirac, Nissim’i, “uzun boylu, esmer, kendine güveni yüksek, bir nevi Thersite (...)” diye tanımlamakta ve iddia etmektedir “hayali, zarafet timsali olmak. Bir Parisli sanılmak onun için en büyük mutluluk, bunun için de çok çabalıyor, Parisli ruhunu yakalayamamış olsa da görünümünü yakalamış.”40

  • 41 E. de Goncourt, Journal, 3 Haziran 1882.
  • 42 age.
  • 43 E. Possémé, Épingles de cravates. Bijoux. Dekoratif Sanatlar Müzesi, s. 7. Ellibeş kravat iğnesinde (...)

27Ekâbir alemine dahil olmanın en kısa yolu Le Gaulois tarafından farkedilmektir. Faubourg Saint Germain’lilerin müptelası olduğu ve devrin hakim değerlerini yansıtan bu gazetenin başında tasviri imkânsız Mösyö Arthur Meyer bulunmaktadır. François-Joseph tarzı favorili bu garip şahsiyet, bakımlı ve tiyatrovâri hareketleriyle dikkatleri çeken bir adamdır. Le Havre’lı bir Yahudi terzinin oğlu olan Arthur, kariyerine şampanya banyolarıyla meşhur, sosyete güzeli Blanche d’Antigny’nin yanında sekreter olarak başlamıştır. Hayranlık uyandıran bir yetenekle, yavaş yavaş aristokratikmuhitlere girmeyi başarmış ve sonunda kendini Paris zerafetinin vazgeçilmez hakemi olarak kabul ettirmiştir. Büyük bir ihtimalle de Camondolarla karşılaşması bu sıfatıyla olmuş ve kısa zamanda dostları arasında yer almıştır. Muhakkak ki, uçarı ve güzel kadın meraklısı Nissim, ailenin, arabuluculuk konusunda mucizeler yaratan bu adamın cazibesine en çok kapıları ferdi olmuştur. Edmond Goncourt’un: “zamanında Madam du Barry’nin, bugünse Madam de Lancey’in oturduğu ve banker Camondo’nun XV. Louis’nin yerini aldığı Louveciennes’in istihzası”41 diye bahsetmesinin sebebi de bu olsa gerek. Yazar alay etmeyi sürdürür: “Her ayna gördüğünde favorilerini tarayan bir adam, evi ve kadim idare etmekte. Bu adam Arthur Meyer (...).”42 Güzel Alice de Lancey Baltimorelu bir Amerikalıdır ve Louvency Şatosu’nun Kontes du Barry için yaptırılan müzik paviyonunu satın almıştır. Bu şatafatlı metresin Nissim’e meşhur mücevherci Boucheron’dan aldığı kravat iğnesi koleksiyonu ilişkilerinin bedeline şahadet etmektedir43.

  • 44 A. Meyer, Ce que mes yeux ont vu, a.g.e, s. 241.

28Arthur Meyer’in tek yeteneği Nissim’in maceralarına aracı olmak değildir. Onun, kendi projeleriyle ilgilenmesini sağlamayı da bilir: “İmzayı atacağım (Le Gaulois’nın satış mukavelesi) günün arifesi, akşam yemeğine Émile de Girardin’i, General Fleury’yi, Kont de Camondo, Marki de la Valette’i (...) ve Félix Duquesnel’i davet ettim (...); hepsi beni, planladığım müzakereleri hızlandırmaya teşvik ettiler ve tüm ciddiyetimizle kadehlerimizi Le Gaulois’nın başarısına kaldırdık.”44

  • 45 H. Arendt, La Trahison cachée, s. 91.

29Seneler sonra, “dava” (Dreyfus Davası, –ç.n.) esnasında, Meyer, Dreyfus karşıtlığını şiddetle gözler önüne serecek, yahudi düşmanlığını bir kere daha teyid edecek ve kendisiyle özdeşleşen özelliğin yani “kendinden nefret”in örneğini verecektir. Acaba Nissim bütün menfaatlerini görünüşe feda edecek kadar sonradan görmüş biri mi olmuştur ki bu sosyete soytarısıyla bu denli istikrarlı bir dostluk sürdürmüştür? Şüphe yok ki, Meyer için şöhret, Camondoların “himayesinde serbestçe hareket edebileceği, hatta yahudi düşmanlarıyla dostluk kurabileceği bir hale”dir.45

  • 46 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, tuval üzerine yağlı boya, yükseklik: 1,11m; en: 0,85m.
  • 47 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, tuval üzerine yağlı boya, env. 785.
  • 48 E. Drumont, La France juive, c. II, s. 151.

301882’de iki kardeş portrelerini yaptırırlar. Abraham kendini Bonnat’nın46 sağlam fırçasına teslim eder, Nissim ise Carolus-Duran’ı47 seçer. Sanatlarının ehli bu iki ressam, bir fotoğraf gerçekçiliği ve kesinliğiyle yaptıkları tablolarla ortayı kasıp kavurmaktadırlar. Modellerinden çıkan, gayet resmî ve kasılmış iki portredir. İki kardeş de ayaktadır, üzerlerinde koyu renk bir kostüm vardır. Portreler, dikkatin özellikle yüzler ve daha yeni şereflendirildikleri Légion d’honneur madalyaları üzerine odaklanacağı şekilde yapılmıştır! Drumont, Nissim’in portresi önünde tüm soğukkanlılığını kaybeder, ondan “Carolus-Duran’ın Zurnacılar Kulübü’nde sinsi ve ruhsuz resmini sergilediği tatlısu Türk’ü” diye bahseder48.

  • 49 A. Chirac, a.g.e, s. 214.
  • 50 L’Art et la mode, 1884, s. 288 ve 344-5
  • 51 E. Drumont, La France juive, age., c. II, s. 151.
  • 52 NCMA, Nissim’in mektupları, 12 Ekim 1886.

31Kibar muhitlere girmek için servet gerekliyse de, her zaman kâfi gelmeyebilmektedir. Nitekim Jokey Kulübü’nün kapıları Nissim’e kapalı kalacaktır. Chirac, Kulüb’te Nissim’in gri şapkasıyla alay edildiğini büyük bir zevkle anlatmakta ve “kontluk taçlarında dokuz incinin aslında keçeden olduğunu”49 iddia etmektedir...! Servet sahibi Hıristiyan aristokrasisinin kalesi bu kulübe, öyle her isteyen giremez. Bununla birlikte Rothschildler kale kapısını aşmayı başarmışlardır, kolay olmasa da: Alphonse de Rothschild’in adaylığı iki kere reddedildikten sonra nihayet 1852’de kabul edilir. Oysa Fransa’da Lord Seymour tarafından Safkan At Yetiştirmeyi Teşvik Cemiyeti’nin desteğiyle tesis edilen kulübün kuruluşuna atçılık tutkusu önayak olmuştur. Ve bu alanda da Rothschildlerin ahırlarının üstüne yoktur. Camondoların ahırının da Rothschildlerinkinden geri kalır yanı yoktur ve nitekim, Auteuil’de gazeteciler “zarafetin şaikası” diye niteledikleri arabalarından sitayişle bahsetmekte ve “biraz tumturaklı ama bir o kadar da güzel olan besili doru koşum atları50” na methiyeler dizmektedir. Drumont’un ise Nissim’i “dört kahverengi doru atın çektiği mavi-siyah arabasında” muzafferane dolaştığını gördükçe boğazı düğümlenmektedir. Ahırlarının ihtişamını keşfettiğinde histeri krizinden döner. “Her bir atın boksuna bakırdan dört taç işlenmiş, atların örtüleri mavi üstüne kırmızı işlemeli ve köşelerinde de yine elde işlenmiş aile armasıyla Caritas et Fides ibaresi yer almakta”. Hiçbir ayrıntıyı gözden kaçırmayan hasetliği sayesinde, ahırlarda yirmidört at olduğunu bilmekteyiz, “onaltısı bütün sene arabalara koşulur sekizi ise binek atıdır”51.Nissim hipodromlarda da arz-ı endam etmekten geri kalmayacaktır. 1886’da Ephrussiile ortaklığa gider: “şifaen mutabık kalmış olduğumuz veçhiyle Menneval ve Montgeroult haralarından tanesi üçbin franka alınan tayların yarısını bana devredeceksiniz. Antrenörünüz onyedi at seçti. (...) Bu atlar sizin adınıza ve sizin renklerinizle koşacaklar.”52 Kendilerindenzaferden zafere koşmaları beklenen Folichon, Fulminante ve Douillette’in daha sonra bu beklentileri boşa çıkarıp çıkarmadıklarını bilmiyoruz...

***

  • 53 B. Gavoty, Reynaldo Hahn, s. 164.

32Camondoların yaşamlarını, bir an bile tereddüt etmeden uydukları kati kurallar yönetmektedir. Ekâbir mevsimi Aralık’tan Paskalya’ya kadar sürmekte ve kibarlar “Grand Prix’den sonra ortada görünmek ayıp olduğundan”53 Haziran sonundan itibaren Paris’i terketmektedirler. Ya şehirdışındaki malikânelere taşınılır, ya deniz kıyısına yerleşilir ya da ılıcalara gidilirdi. Camondoların tercihi Vichy ya da Contrexéville olmuştur. Buralarda banyoyla bir bardak maden suyu arasında, kendilerini Paris’ten alışık oldukları eğlence ve alışkanlıklarına kaptırırlar ve bunu böylece sağlıklarını muhafaza ettikleri inancıyla yaparlardı. Bu hava tebdili Kasım, bazen Aralık ayına kadar sürerdi. Ekim ayı ise av mevsimiydi ve nihayet Camondoların da dahil olduğu kozmopolit ve zengin ekâbir sınıfı kışa Côte d’Azur’de girerdi. Bu amaçla Nice’te bir de villa satin alınmıştı.

  • 54 E. Mension-Rigau, Aristocrates et grands bourgeois, s. 440.

33“Eşrafa dahil olmanın göstergesi olduğu kadar cemiyetle bütünleşme faktörü”54de olan av, katılmanın bir zaruret olduğu faaliyetlerin başında gelmektedir. Bir kere daha Camondo kardeşler acilen bir şato sahibi olma ve av hayvanı bol bir mülkün çevrelediği bir çiftlik edinerek dostlarını ağırlama ihtiyacını duymuşlardır. 1880 senesinde bu emellerine de kavuşurlar ve Seine-et-Marne’da, Favières kasabasındaki Saint-Ouen şatosunu kiralarlar. Ferrières birkaç kilometre ötededir ve Edmond de Rothschild’in 1881 yılında Armainvillers’den aldığı arazisine komşu olmuşlardır. Ailenin bu kir evine yerleşmesiyle ilgili maalesef elimizde çok az bilgi mevcut. Nissim’in şahsen Posta Bakanlığı’na yazarak bir telgraf hattı tesis edilmesini talep ettiği göz önünde bulundurulursa, burada da her türlü konfor ve lüksün sağlanması için elinden geleni yaptığını tahmin etmek güç olmayacaktır.

  • 55 Le Figaro, 22 Kasım 1882.

34Camondo kardeşler Eylül ayından Şubata kadar dostlarını düzenli olarak av partilerine davet ederler. Bu amaçla tutulan bir deftere, bir av bekçisi –çoğunluğu iş dünyasının önemli şahsiyetleri ve siyasîlerle, komşu ve aile fertlerinden oluşan– davetlilerin isimlerini ve avladıkları hayvanları kaydetmektedir. 20 Kasım 1882 tarihine tekabül eden sayfada yüzkırkdokuz tavşan, üçyüzyirmidokuz sülün ve üç karaca vurulduğu okunmaktadır. Gazeteciler ise tetiktedir, zira “Gambetta, Arnault de l’Ariège, Léon Renault, Antonin Proust, Dugué de la Fauconnerie, Pignatel ve Alfassa, muhteşem atların çektiği ve misafırlere tahsis edilen arabaya kurulmuşlardır.”55 Şeref misafiri Gambetta’nın davet edilmiş olmasında şaşırtıcı bir şey yoktur.

  • 56 M.R. Marrus, Les Juifs de France à l’époque de l’affaire Dreyfus, s. 161.

Üçüncü Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde Gambetta’nın siyasî çevresinde önemli sayıda Yahudi bulunmaktaydı. Gambetta’nın liberalizminin ve cumhuriyetçi vatanperverliğinin cazibesine kapıları Yahudiler, onu cumhuriyete ve aynı zamanda kendilerine de düşman olan muhaliflere gösterilen mukavemetin timsali olarak görmektedirler.56

35Birkaç gün sonra Gambetta bir silâhla oynarken kaza neticesinde ölür. Cenaze töreni muhteşem olur. Gambetta’yı “Yahudiler’in imparatoru” diye niteleyen Drumont bu vesileyle de zehrini akıtır:

  • 57 E. Drumont, age., c. l, s. 562.

Yahudi Masonluğu, sahip olduğu sahneleme yeteneğini bir kere daha harekete geçirerek, kendisine hizmet eden bu adamın cenazesi için hiçbir şeyi esirgemedi. Bischoffsheim, malikânesine siyah bayrak çekti. Camondo, cenaze alayının seyredilebilmesi için Continental Oteli’nin bir katını kapattı.57

  • 58 Pierre Birnbaum, “Drumont part en guerre contre la France juive”, Le Monde, 19 Ocak 1987.

36Aslında, geleneksel yahudi düşmanlığı yüzyılın sonuna doğru gitgide şiddete başvuran bir görünüm almaktadır. Edouard Drumont bu hareketin en hararetli sözcüsüdür. En önemli kitabı, La France juive (Yahudi Fransa, –ç.n.) bir doktrin haline gelecek olan düşüncesinin Kitab-ı Mukaddes’i haline gelecektir. Bu kitabında “Yahudiler mutlak kötülüğün timsalidirler ve kapitalizmin de, ihtilâllerin de, ahlâkın bozulmasının da, pornografınin de, fuhuşun da, aile değerlerinin kaybolmasının da, boşanmaların da ve Fransız ruhuna muhakkak daha fazla hasar verecek olan hastalıkların müsebbibi de onlardır”58 diye iddia etmektedir. Kitabı emsâlsiz bir ilgi görür. Kitap, yıllarca sürüp Shoah’yla son darbesini vuracak olan yahudi düşmanlığının elifbası olacaktır. Binlerce nüsha basilan kitap ikiyüz baskı yapmıştır! Tabiî ki kitapta Rothschildlerin ismi sıklıkla zikredilmektedir. Camondoların ismi de ondan geri kalmaz, bu da en azından, her zaman hayâl ettikleri gibi Paris’in finans çevrelerinin önde gelenleri arasına girmeyi basardıklarını göstermektedir...

Notes

1 Le Figaro, 9 Kasım 1877.

2 Le Gaulois, 9 Kasım 1877.

3 NCMA, Abraham’ın mektupları, 29 Ağustos 1881.

4 Mösyö Perreire ile A. de Camondo arasındaki 28 Haziran 1870 tarihli ve Mösyö ve Madam Violet ile A. ve N. de Camondo arasındaki 27 Haziran tarihli satış akitlerine ve bunlara ilaveten Mösyö Perreire ile A. ve N. de Camondo arasındaki 4 Mart 1872 tarihli satış akti ve N. de Camondo ile A. de Camondo arasındaki 26 Ağustos 1872 tarihli mübadele aktine göre. S. du Boys Avukatlık Bürosu.

5 NCMA, Abraham’ın mektupları, Paris 16 Ağustos 1871.

6 Burada sözkonusu olan, Fould, Seillière, Hottinguer, Mallet, André ve Marcuard ile Pillet-Will’den oluşan bir özel banker grubudur.

7 Bkz. J. Bouvier, Les Rothschild, s. 201.

8 Z. Çelik, The Remaking of İstanbul, age.

9 “Atlı şimendifer” (tramvay) tesis ve işletme imtiyazı Osmanlı hükümeti tarafından kırk sene müddetle Constantin Carapanos’a verilmiştir. Bu şirketin kurucularını, Osmanlı Bankası, Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi, I. Camondo ve şürekası Bankası, Hıristaki Zoğrafos, Georges Zarifi ve Constantin Carapanos efendiler oluşturmaktadır. Les Statuts de la Société des tramways de Constantinople içinde, 1870, s. 3.

10 NCMA, Abraham’ın mektupları, 4 Haziran 1874

11 age., 3 Aralık 1873.

12 age., 26 Eylül 1874.

13 age., 8 Aralık 1874.

14 age., 1874.

15 Bu konağın cephesi ve damı 1979 tarihinde tarihî eser olarak tescil edilmiştir. Ancak ne yazık ki limonluk, cihannüma ve binanın iç tezyinatı birkaç sene önce tahrip olmuştu.

16 Y. Christ, Les Hôtels Parisiens, Champs-Élysées, faubourg Saint-Honoré, plaine Monceau, s. 254.

17 NCMA, Abraham mirası, mal envanteri.

18 A. de Musset, La Confesion d’un enfant du siècle, s. 48-49.

19 NCMA, Abraham mirası, mal envanteri.

20 1, 2, 3 Şubat 1893 tarihli müzayede, No: 202-225.

21 J.K. Huysmans, Œuvres complètes. Certains, c. X, s. 7.

22 E. de Goncourt, Journal, 28 Aralık 1887.

23 NCMA, Abraham mirası, mal envanteri ve müzayede kataloğu. Mademoiselle Sallé: satış 1, 2, 3 Şubat 1893, No: 10. Bacchanale: aynı., No: 250 (halen New York’ta Frick Collection’da bulunmaktadır, bkz. Clodion sergisi, Paris, Louvre Müzesi, 1992, röpr. S. 33, res. 10). Çeşme başındaki Genç Kız, aynı, No: 250, Kral François’nın Av Partisi, aynı, No: 292-299.

24 NCMA, Abraham’ın mektupları, 11 Mart 1878.

25 S. Monneret, L’Impressionisme et son époque. Dictionnaire international, kitap II, s. 285.

26 NCMA, Abraham-Béhor de Camondo mirası, mal envanteri.

27 Bu salonun panoları muhafaza edilmiştir ve Nissim-de-Camondo Müzesi’nde sergilenmektedir.

28 Yüzyetmişdört parça, 6 ve 7 Şubat 1893 tarihli satış, No: 59-92.Emile Zola, fildişi yedi objeden oluşan 91 numaralı lotu satın almıştır.

29 Özel koleksiyon. Camondo Matmazeller’in Portresi, tuval üzerine yağlı boya, yükseklik: 1.14 m; en: 1.46 m, 17 ve 18 Haziran 1988 tarihli Sotheby’s Monaco satışı ve 24 Mayıs 1989 tarihli Christie’s satışı, New York, no: 39.

30 NCMA, Abraham’ın mektupları, 27 Mart 1883.

31 Burada kastedilen Antonin Proust’tur.

32 J. Claretie, La Vie à Paris, 1883, s. 181

33 GBA, Kasım 1878, s. 842.

34 H. Coston, Burjuvazi ve Finans Dünyası Hanedanlıkları Sözlüğü, s. 27.

35 L’Indépendance bege, 19 Aralık 1889 ve L’Art et la mode, 1881, c. II, s. 26.

36 Le Figaro, 24 Ekim 1879.

37 A. Meter, Ce que mes yeux ont vu, s. 305.

38 E. Benjamin ve H. Buguet, Les coulisses de la Bourse et du théâtre, s. 62.

39 A. Chirac, Les Rois de la république, s. 215-216.

40 A. Chirac, age., s. 213 ve 215.

41 E. de Goncourt, Journal, 3 Haziran 1882.

42 age.

43 E. Possémé, Épingles de cravates. Bijoux. Dekoratif Sanatlar Müzesi, s. 7. Ellibeş kravat iğnesinden oluşan bu koleksiyon Moïse de Camondo tarafından 1933 yılında, babasının hatırasına Dekoratif Sanatlar Müzesi’ne hibe edilmiştir.

44 A. Meyer, Ce que mes yeux ont vu, a.g.e, s. 241.

45 H. Arendt, La Trahison cachée, s. 91.

46 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, tuval üzerine yağlı boya, yükseklik: 1,11m; en: 0,85m.

47 Paris, Nissim-de-Camondo Müzesi, tuval üzerine yağlı boya, env. 785.

48 E. Drumont, La France juive, c. II, s. 151.

49 A. Chirac, a.g.e, s. 214.

50 L’Art et la mode, 1884, s. 288 ve 344-5

51 E. Drumont, La France juive, age., c. II, s. 151.

52 NCMA, Nissim’in mektupları, 12 Ekim 1886.

53 B. Gavoty, Reynaldo Hahn, s. 164.

54 E. Mension-Rigau, Aristocrates et grands bourgeois, s. 440.

55 Le Figaro, 22 Kasım 1882.

56 M.R. Marrus, Les Juifs de France à l’époque de l’affaire Dreyfus, s. 161.

57 E. Drumont, age., c. l, s. 562.

58 Pierre Birnbaum, “Drumont part en guerre contre la France juive”, Le Monde, 19 Ocak 1987.

Table des illustrations

Légende Bankalar (Voyvoda) Caddesi’nde tramvay
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1609/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 132k
Légende Abraham de Camondo’nun Monceau Sokağı 61 numaradaki konağı (1880)
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1609/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 64k
Légende Nissim de Camondo (1830-1889), Nissim-de-Camondo Müzesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1609/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 69k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search